Beste kontu interesgarri bat da nóla ematen diren aukera ezberdinak ki egin ber lana (aukeran)

Jarraituz kin atzoko aipu hau (aterea ti "Zenbakizti lengaien ikastia" (1933), non jasotzen ziren ondoko esapideak):

gaur soilik azpimarratu nahi genuke nóla, zerrenda horretan, bostetik lau kasutan ematen dirén aukera ezberdinak ki egin ber lana. 

Hor adibidez agertzen zaigú "gutxigo" postpositiboa zein ikusten genuén an aritmetika on Lopez Mendizabal (ikus hemen), hala nola ere "ken" prepositibo soildua, zein agertzen dén lehenengo aldiz an Nabarriztarra-ren aritmetika (ikus hemen). Hor ere agertzen zaigú "-ko" biderkatzaile postpositiboa zeintaz Andoni Egaña mintzo zén adibidez hemen. [2248] [>>>]

Eta, gradualki, bádoaz finkatzen esapideak on ikur matematikoak

Atzokoan aipatzen genuén "Zenbakizti lengaien ikastia" (1933), nondik atera dugún ondoko taula kin oinarrizko esapide operatiboak:

Ikusten denez, bádoaz finkatzen zenbait esapide nola "ken" prepositiboa, bitarten proposatzen dirén beste batzuk nola "banatu...'ri":

zortzi banatu biri berdin lau [8 : 2 = 4]

ki eman zatiketa. [2247] [>>>]

Ba, berrikuntza hori zén ber "-ko" biderkatzaile postpositiboa zein gero bihurtuko zén arazo

Komentatzen genuén atzo nóla ...

...Jatamendi-k, noiz irakatsi behar zién biderketa-argibide bat ki umeak, lehenengo momentuan aukeratu zuén hori zein berak deitu zuén:

baserritar-tolesketa-argibidea

zein zén formalki sinpleena (eta, horrexegatik, sortzeko erraza eta egokia an hasiera bat bederen) eta zeintaz mintzatu ginén hemen:

¿zein itz esango dituzu 2 x 4-az tolestuteko, erderazko 2 por 4 = 8 esateko? Iru itz bakarrik; bi lau, zortzi. [Fatamendi, 2017, ikus hemen]

hau da:

bost bat, bost

bost bi, hamar

...

eta ume bat horrela hasia zelarik, zerbait gertatu zen:

...baña erdira eldu orduko, uts egin ezpazuan ere beste bide batera jo zuan. [Jatamendi, 1918]

Hortaz, umeari beste bide bat iruditu zitzaión akaso argiagoa zein hasierako baserritarren bidea, nahiz izan pitin bat konplexuagoa estrukturalki. Eta, zéin zen esapide berri hori ki eman multiplikazioak euskaraz?

Ba, berrikuntza hori zén ber esapidea zeintaz Andoni Egaña-k zioén ze (ikus sarrera hau):

Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. [Egaña, 2022]

hau da: "-ko" sufijo biderkatzailea itsatsia ki bigarren faktorea:

bost bateko, bost

bost biko, hamar

bost hiruko hamabost

...

Bistan denez, berrikuntza hori gerora bihurtuko zén arazo. [>>>]

Ensunza (2001): "..., eta ez erabiltzailearen praktikotasunari."

Gaur erreparatuko diogu i textu-zati bat zein den agertzen an bukaera e atzoko aipu luzea:

..., kasu honetan formulak irakutzean ikur eta zeinuen hurrenkera bera gordetzea ez zen izan zehatz bilatu zen konponbidea, eta bertako ahozko adierazpideetan behin baino gehiagotan hizkuntza mintzatu arruntaren ordenari begiratu zion egileak, eta ez erabiltzailearen praktikotasunari. [Ensunza, 2001:59:60]

Zerrenda horretaz esán ze adibidez ez dago batere arazo funtzionalik kin "ken" prepositiboa, nahiz argiki ez den gertatzen gauza bera kin goragoko "-tan" biderkatzaile postpositiboa (ikus sarrera hau):

... "bidar" hori erabiliko litzaké antzera nola "-tan" postpositiboa, esan nahi baitá postpositiboki lotua ki biderkatzailea:

2 irutan (iru bidarr) esanik, ¿zenbat egiten da? 3 x 2 = ... [Nabarriztarra, 1932:23]

non daukagun atzerapausu funtzional nabaria respektu "tol" prepositibo eroso eta potentea edota respektu gaur egungo "bider" (aukeran) prepositiboa. 

eta non irakurketa bihurtzen dén bereziki deserosoa zeren ez den irakurtzen an ber ordena nola idatzita dagoen numerikoki, esan nahi baita ze:

3 x 2

irakurriko dá:

2 irutan (iru bidarr)

aldátuz ordena numerikoa. Gainera, 2 zenbakiaren ostean egin beharko litzaké pausatxo bat (koma bat) adiéraziz ze bigarren zenbaki bat eman behar dugún:

"2, hirutan" edo "2, 3-tan"

Areago, bigarren zenbaki horren paper biderkatzailea soilik ezagutuko da noiz heldu ki "-tan" bukaerakoa, izanki gutxio erosoa zein bere alternatiboa progresiboa:

3 bidér 2

non "bidér" esanda, argi gelditzen dén ze egiten ari gara biderketa bat, zeinen interpretazioa izanen dén guztiz flexiblea eta praktikoa (kasuaren arabera edozein izan liteké multiplikandoa edo multiplikatzailea). [>>>]

Zergátik ez dago irakurketa-aukera sinboliko hori kin "bat" zenbakia? Esan nahi baita, "1 metro" irákurri esánez "bát metro", an ber hurrenkera zeintan agertzen den

Atzokoan genioén:

..., gaurkoan aipatu behar dugu bát aitzindari ti esapideá "8 zati 2" an zatiketak, zein dén hain zuzen ere "8 zat 2", nola konprobatu ahal dugun an azken egunotako "Euskal-Zenbakiztia" (1920)

non erabiltzen genuén "bát aitzindari" ordéz "aitzindari bat", járriz "bát" artikulu interminatua ("bat" zenbatzaile zaharra) lehenago zein bere izena ("aitzindari") eta hola emánez jarraitutasun gehiago ki expresioa (zeren "bat" postpositibo horrek ulertu ahal da nola sintagma-bukaera, eta horrek batzutan ez du laguntzen ki jarraitu diskursoa erosoki). 

Eta gauza da ze, zenbakia erabiliz gero, honela idatziko da:

• 1 metro

• 1,5 metro

baina esatean, honela esan behar omen dugu:

• metro bat

baina

• bat koma bost metro

sórtuz hor tirabira bat artian "bat" postpositiboki irakurria  eta "bat koma bost" prepositiboki irakurria. Ikus nóla azaltzen den puntu hori an Euskaltzaindiko Jagonet gunea:

Beraz, bádugu idazkera sinbolikoa, bidéz zenbakia ("1 metro"), eta idazkera ez-sinbolikoa, bidéz letrak ("metro bat"), an kontrako ordenak, baina biak esan beharko liraké "metro bat", nahiz ez dugun ikusten zergátik idazkera sinboliko hori ("1 metro") ezin aukeran irakurri an ber hurrenkera nola idatzita dagoen:

1 metro = bat metro edo metro bat

eta erabiltzaile bakoitzak aukera dagiela zér nahiago duen an erabilera bakoitza. 

Izan ere, proposatzen zaiguna dá erabil daigula ohiko irakurketa textual postpositiboa an expresio sinboliko bat zein idazten den an kontrako ordena, eta ondo da irakurketa postpositibo hori aukeran egon dadin, baina, gure ikuspegitik, ez litzake izan behar derrigorrezkoa, horrela útziz bidea ki irakurketa jarraituagoak. Eman daigun beste adibide bat, akaso argiagoa, konsideratuz honako expresio sinbolikoa:

8 > 5

zein normalean irakurtzen dugún:

8 handiago 5

nahiz baita irakurri ahal dugún :

8, 5 baino handiagoa

Biak aukeran daude, nahiz, diogunez, normalean aukeratzen dugú "8 handiago 5". Zergátik ez dago aukera hori kin "bat" zenbakia? Esan nahi baita, "1 metro" irákurri esánez "bát metro", an ber hurrenkera zeintan agertzen den. [>>>]

Fatamendi (1917): "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

Aurreko egunetan egon gara komentatzen adibidez ze:

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Lopez Mendizabal zúen idazten an 1913, eta lau urte beranduago, 1917an, aurkitzen dugú ondorengo artikulua, sinatua ga(ti) Fatamendi,  mintzátuz gain nóla adierazi tolesketak (biderkadurak, multiplikazioak), zeinen titulua dén "Tolesketa-argibideak" (Euskal Esnalea, 1917:105-106), eta non autoreak biribiltzen dú bere artikula esánez:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Bai:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Horixe da jarrera nondik garatzen dirén sintaxiak eta, orohar, hizkuntzak, jarrera irekia, jarrera sortzailea, jarrera kritikoa, jarrera eraikitzailea. Materialak eta mekanismoak ez dira falta. [>>>]

Horrexegatik, biderketetan (edo berdin, adibidez, kenketetan) arazo funtzional postpositiboa gelditzen dá bereziki agerian

Atzokoan azpimarratzen genuen nóla baldintza orokorretan ...

...askotan erabili nahi izaten dirén biderkatzaileak an bigarren posizioa, esan nahi baitá biderkatzaile potentzialki konplexuak, zeinekin geldituko diren expresio ilunak, eta are ondo nahasgarriak, non itxaron beharko den harik azkena ki jakin zértaz ari garen (betiko atzerakarga):

bi mila zortzirehun eta larogeita bost, mila zazpirehun eta hirurogeita hamazazpi bider

Eta hemen agertzen zaigú oso kontu interesgarri bat, zeren biderketetan ezin da ezer kendu, evitatu, zatitu, desestrukturatu, obviatu,..., baizik ze eman behar dá dena, hala sórtuz ezinbesteko porrot komunikatiboa noiz erábili "bider" postpositiboa an operazioak kin biderkatzailea an bigarren posizioa, nola askotan nahiago izaten den gái(ti) arrazoi kontextual-diskursiboak.

Horrexegatik, biderketetan (edo berdin, adibidez, kenketetan) arazo funtzional postpositiboa gelditzen dá bereziki agerian, nola zioskun Andoni Egaña-k an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún osorik:

• Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean." 

Atzokoan gogoratzen genuén honako pasartea ti Egaña bersolari txapelduna (Berria, 2022), non gaur zabaldu dugún atzoko azpimarra: 

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

nondik, "-ko" atzizki biderkatzailea heltzen zenerako, zorabiatu egiten zinén ...

• ez soilik esaeran,

• ez soilik noiz akaso eman nahi intonazio zehatz bat, 

• ez soilik noiz akaso eman nahi ritmo esanguratsu bat,

• eztare soilik an ulermena,

• ez soilik an ulermen informatibo hutsa, 

• ez soilik an ulermen hotza, deskriptiboa,
  

baizik ze, harago, ...

• zorabiatzen zinen an dena,
  

• an edozer,

• an expresioa bera,

• an komunikazioa.

Komunikazioaren arrakasta ez datza soilik an (akaso nekez) ulertzea mezuko eduki informatibo hutsa, ustez ze behinda deskódifikatu eduki informatiboa, orduan jada arrakastatsuki bete dugú gure helburu komunikatiboa, adibidez noiz irakurtzen novela bat. 

Ez, gauza da ulertzea eduki horiek an baldintza komunikatibo abantailatsuak ki joan jasotzen mezuko eduki informatiboa baina kin bere  matiz pragmatiko edo intentzio expresibo guztiak, arian ondo interpretatuz aukera textual guztiak an modu indartsu eta aberatsa, esan nahi baitá an modu pragmatikoki eraginkorra. 

Eta emaitza potente eta aberats hori doá askoz harago ze eduki informatiboa. Zeren, ulertu ahal da (nahiz akaso nekez) zér esaten den an esaldi edo textu bat, baina hor ez da amaitzen komunikazioa. Komunikazioa zinez biribiltzen da noiz goázen arian ulertzen mezu hori ondo jasóz mezuko elementu guztiak an bere puntu sintaktiko, semantiko eta intonatibo egokia, zeinekin geureganatuko ditugún mezuaren kontu pragmatiko-expresibo guztiak. Eta justuki potentzia sintaktiko-semantiko-intonatiboak sortzen dú eraginkortasuna, efektibitate komunikatiboa.

Eduki informatiboa ez ulertzea dá, esan gabe doa, erabateko porrot komunikatiboa, baina askoz lehenago ere hasten dirá ahuldade pragmatiko-expresiboak, zein nabari dirá... esatean, ulertzean, denean.

Bai, bereziki agerian. [2245] [>>>]

Zénbat eta objetu rhematikoagoa, hainbat VO gehiago aurkituko dira, non antzematen dén erlazio orokor bat artén rhematikotasuna eta posizio postverbala (azpi baldintza orokorrak)

Duela hiru egun genioén:

Lopez Mendizabal-ek (1913) jarraitzen dú kin bere exposizioa azálduz nóla burutu kenketak, hor erabiliz expresioak nola:

3-tik 12-ra dijuaz 7 [Lopez Mendizabal, 2013:22]

bitarten, beheraxeago, erabiliko dú an ber kontextua:

3-tik 4-ra 1 dijua [Lopez Mendizabal, 2013:22]

akaso "1" hori iruditu zaiólarik oso evidentea, oso kontextuala (eta ondorioz, gutxi informatiboa, gutxi rhematikoa).

Horren harian gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera non mintzo ginén gain erlazioa artén objetu rhematikoak (tipikoki hala izaten dira) eta euren joera ki joan diakronikoki mugitzen aldé posizio postverbala (beti ere, ahal badute, arrazoi intra edo extralinguistikoak tartean), non aditzak jokatuko luké paper aurkezlea (eta hortaz, gutxio rhematikoa) respektu ondorengo objetu rhematikoagoa. Horretaz mintzo ginen an ondoko sarrera, zein honatzen dugún osoki:

• Euskara historiko idatzia: ..., zénbat eta informazio (objetu) gutxiago aurreikusgarria, zénbat-eta rhematikoagoa, zénbat eta konplexuagoa, aberatsagoa an matizeak, edota pisuagoa an luzera, orduan eta joera handiagoa egonen da aldé SVO

Zenioen, Gilen:

Ondo legoke aztertzea SVO ordenak zer toki eta funtzio izan dituen euskara idatzi historikoan, eta hala formulatzea haren erabilera gobernatzen duten arauak.

Báda hor joera komunikatibo orokor bat, universala, aplikagarria ki hizkuntza guztiak, mintzatuak, idatziak, historikoak, oraingoak, hemengoak eta edonongoak, hauxe:

Zénbat eta informazio (gehien-gehienetan: objetu) akontextualagoa, zénbat-eta independenteagoa respektu inguru fisiko edo diskursiboa, zénbat eta informazio (objetu) gutxien aurreikusgarria, zénbat-eta rhematikoagoa, zénbat eta konplexuagoa, aberatsagoa an matizeak, edota pisuagoa an luzera, orduan eta joera handiagoa egonen da aldé SVO baldin... ahal bada (eta ondo azpimarratu nahi dut hóri "ahal bada", zeren egon daitezke beste faktore batzuk, hala intralinguistikoak nola extralinguistikoak, zein ahal duten oztopatú, eta, zenbait baldintzatan, are revertitú prozesu potentziatzaile natural eta logiko hori).

Gauza da ze: 

• noiz hasí komunikazioa, baldintzak izanen zirén oso bereziak, oso kontextualak, halan-ze ia ez zen beharko baizik keinu bat afin adierazi ia guztia, edo hitz bakar sinple bat (objetua) zeren beste guztia orohar izanen zén ondo kontextuala. Gero agertuko ziren aditzak (OV, eta, gerora, horren gainean postposizioak) eta azkenik, batzuetan, beharko ziren sujetuak (kontextualenak), zein akaso hasieran bukaeran izanen ziren (OVS), nahizta gero, hala izatekotan, sujetu horiek aurreratuko ziren bidéz kasu kontrastibo bat (ergatiboa edo nominatiboa), osátuz SOV eredua, zein, zenbait ikerlarik diotenez, izan liteken, antzineko ia ordena bakarra.
  

• Baina, baldintza komunikatiboak handitu ahala, orobat handitzen dira behar estruktural progresiboak (eta justuki euskara idatzi historikoan aurre egin behar izan zioten ki egoera bat non material informatiboak ez ziren inondik inora informazio aski kontextualak, baizik bestelako lan askoz ere konplexuagoak, eta gainera idatziz, zein berez dén medio exigenteagoa zein medio mintzatua, zeren ez dago intonaziorik), eta horrela, euskara idatzi historikoan hasi ziren (edo jarraitu zuten) ibiltzen bide burulehen hori (ez daigun ahaztu ze VO dá estruktura burulehen bat, eta gure ikuspuntutik SVO ere).

Eta nahizta orain ari garen mintzatzen buruz SVO ordena, ibilbideá ez litzake diferentea baldin referituko bagina ki baliabide sintaktiko burulehen guztiak, nola genioen hemen:

Ordena horiek existituta ere, argi esan behar da ze estruktura guzti horiek garatu behar dira, hala nola orobat baliabide sintaktiko burulehenak (zein diren osagarri perfektua e SVO ordena, zeinekin sortzen dituztén eragin komunikatibo sinergiko ondo nabarmenak).  

Esan nahi baita ze, zénbat eta aukera estruktural burulehen gehiago izán, orduan eta aisago erabiliko ahalko da SVO ere, horrela zinez normalduz SVO estruktura hori, izan ere, SVO estrukturak ez du erakusten bere botere informatibo-expresibo osoa areanda ez izán ondo lagundua ga aukera burulehenak (zénbat eta aukera gehiago hobe).

Edonola ere, eta erantzunez ki zure galdera, Gilen, gorago aipatutako tendentzia hori (laburbilduz: zenbat eta kontextu eta mezu exigenteagoa, orduan eta joera handiagoa ki erabili SVO), orokorra da, logikoa, eta aplikagarria ki hizkuntza guztiak, mintzatuak, idatziak, historikoak, oraingoak, hemengoak eta edonongoak: eta euskara historiko idatzian ere.

Bai, zénbat eta objetu rhematikoagoa, hainbat VO gehiago aurkituko dira. Horren inguruan, ikus ere:

• Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea

Bai, baldintza komunikatibo orokorretan (noiz hasten diren izaten minimoki exigenteak, eta ez kontextual hutsak), objetu rhematikoek universalki jotzen dute ki posizio postverbala (gero existitzen dirá oztopo intra eta extralinguistikoak zein gainditu behar diren, eta zein ez diren zértan izan aisa gaindigarriak), zenbat eta rhematikoagoak izan, are gehiago (eta edozein luzerako objetuak izan ahal dirá oso rhematikoak: hiztunaren intentzioak agintzen du), horrexegatik posizio postverbala izan behar dá aukerako posizio bat. [2243] [>>>]

Zéin da lehenengo liburua azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontextu bat?

Jarraituz kin erabilera linguistiko-matematikoak, konsultatu dugú Martxel Ensunzaren tesia titulatzén baita "Ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematiko-fisikoen irakurbidea" (2001), non aipatzen dén lehenengo liburua zein publikatu zen azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontexu bat. Gertatu zen an 1913, noiz Ixaka Lopez Mendizabal-ek publikatu zuén bere "Ume koxkorrentzat euzkeraz egindako Zenbakiztiya edo Aritmetika" (1913). Ensunza-k honela dio:

Era berean, eskolarako testugintza bultzatu nahi zen, baita matematikaren arloan ere, eta horren adibidetzat hor dugu 1913an lxaka Lopez Mendizabalek argitaraturiko Zenbakiztia (Aritmetika alegia). Liburu hau bereziki aztertuko dugu geroago, ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematikoei dagokienez euskarazko irakaskuntzarekin loturiko lehenengo testuliburua baitugu. [Ensunza, 2001:25]

Horrá azala:

Datozen sarreretan mintzatuko gara gain liburu hau eta bere erabilerak. [>>>]

"bidér" bihurtu dá tresna prepositiboa

Aurreko bi sarreretan mintzatu gara gain "-ko" atzizki biderkatzailea eta bere sorrera abiátuz ti "o" erakusle zaharra. Baina, bestalde, baita erabili dá "bider" tresna, zein bihurtu dén tresna biderkatzaile prepositiboa, nahiz batzuetan ametitzen duén erabilera (eta intonazio) ez-prepositiboa ere. Esan nahi baita ze batzuetan (eta hala izanen zen lehenengo erabileretan) lotu ahal dugú "bider" hori kin bere aurreko kopurua, zehaztuz zénbat biderrez errepikatu behar dén bere ondorengo zenbakia:

• 5 bider 2
  

zein litzakén antzeko eredua nola:

• hirutan hogoi

edo are:

• hirur hogoi = hirurogei

Eta halaxe sortuko zén "5 bider 2" esamoldea ere (esánez zénbat bider errepikatu behar dén geroko kantitatea), non "bider" ez dén berezko tresna prepositibo biderkatzaile bat (intonatiboki lotzen da kin bere aurreko 5-a, eta ez kin bere osteko 2-a). Baina, ohi bezala, denborarekin, ikusiko zén ze erabilera hori ez zen hain funtzionala nola "bidér" prepositiboa, zeren, 

1.: alde batetik, "bidér" prepositiboa deslotu da ti bere erabilera literal zaharrena ("bost bider" = "bost aldiz"), orain prepositiboki signifikátuz ideia multiplikatibo abstraktuago bat, eragiketa multiplikatiboa. Eta justuki biderketa dá oso eragiketa matematiko flexiblea: "1500 (euro) bidér 12 (hilabete)" edo "12 (hilabete) bidér 2500 (euro)", nahizta lehenengo adibide horretan "bider" literal bat bihurtu beharko litzaké postpositiboa (izan beharko litzaké: "1500 (euro), 12 bider" zeren "1500 bider, 12" ez da hor irakurketa egokia), halan ze orohar kokapen postpositibo horrek oztopatuko luké biderketaren ulermen jarraitu, artikulatu eta efizientea, bereziki an biderketa minimoki konplexuak. Aitzitik, "bidér" prepositiboa deslotu da ti bere zentzu literal hori, onartuz edozein interpretazio eta posizio biderkatzailea (berdin ondo doá "1500 bidér 12" edo "12 bidér 1500"): esan nahi baita ze versio prepositiboa funtzionalki orokorragoa da, flexibleagoa.

2.: bestetik, goragoko estruktura horrek (5 bider, 24) huts egiten du noiz erabili nahi ditugún, adibidez,  unitateak an kantitate horiek, edo bestelako osagarriak. Aitzitik, "bidér" prepositiboa ondo doa hor ere:

• 5 egun bidér 24 ordu (an egun bakoitza)

eta areago noiz katea luzatu nahi dugún:

•  5 egun bidér 24 ordu (an egun bakoitza) bidér 60 segundu (an ordu bakoitza)

non, jada, "bidér" horren irakurketa ez-prepositiboa bihurtzen dá ondo nahasgarria, ondo eskertuz irakurketa prepositiboa. 

Hortaz, nahizta batzuetan ametitu irakurketa ez-prepositibo zaharragoa (hala erabiliko zén an bere sorrera), "bidér" jada bihurtu dá tresna prepositiboa (adieraziz operazio matematiko abstraktu eta flexible bat artían bi faktore trukagarri segun gure interes komunikatiboa), eta justuki prepositiboa izaten da bere defektuzko erabilera eta irakurketa, zein dén funtzionalki orokorrena, flexibleena eta potenteena. [>>>]

"gehi" baliabide burulehena an erabilera textuala, naturaltasun osoz

Herenegun Gilenek ekartzen zigún textu bat zein Joseba Lakarrak eta Julen Manterolak idatzi berri dute aurkéztuz euren "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa" (2. edizioa, online), eta non aurki daikegun pasarte ondo desegokiak zatio euren buruazkentasuna. Jakina, desegokitasun horiek guztiak joan ahal dira lantzén, leuntzén eta erabat gainditzen bidéz estruktura sintaktiko teknologikoki potenteagoak (hau guztia dá kontu teknologiko huts bat) zein, gehien-gehienetan, derivatu daitezke guztiz naturalki erábiliz euskararen beraren mekanismo eta baliabide sintaktiko-morfologiko jada erabiliak. 

Eta behin sortuak, behar da sostengua (edo bederen, gutxieneko flexibilitatea) finéz euskara-erabiltzaileek erabili ahal izan daitén aukera horiek kin normalitate minimo bat, egókituz euren erabilerak ki kontextu konkretuak bai (gerota zabalagoak), eta nahi-bezain-gradualki bai, baina era berean, emánez aurrerapausu metagarriak buruzki erabilera teknologiko mesedegarriagoak (errepikatzen dut: honek ez dauka zerikusirik kin eduki kulturala hen hizkuntza, zein bere horretan gelditzen da). 

Horren guztiaren adibide argi bat dá "gehi" baliabide burulehena zein Lakarrak eta Manterolak erabilí an euren sarrera, pixkat beherago zein atzoko textua:   

Meillet eta alorreko langile hoberenen jarraitzaile bati dagokionez, berariaz hiztegi historiko-etimologikorik egin ez arren, teoria linguistiko hoberena eta filologia eguneratuena batu zituen Koldo Mitxelenak bere metodoarekiko gogoeta eta jardun bikain bezain erraldoian: gogora, hurrenez hurren, haren Lenguas y protolenguas eta Fonética histórica vasca gehi Sobre el pasado de la lengua vasca.

Eta gauza da ze "gehi" forma hori agertzen zaigu nola adverbioa an hiztegiak ganik Larramendi edo Azkue:

baina soilik azken urteotan hasi da erabiltzen adierázteko operazio matematikoak,  orobat nola "ken", "zati", "bider", "ber" edo "gain" (besteak beste), denak ere derivatuak ti aditzak, izenak edo postposizioak. Erabilera horiek izan duté sostengu osoa ganik autoritate linguistikoak, eta horrela, erabili dirá normaltasunez tikan lehenengo eguna bera. 

Baina, goragoko erabilera ganik Lakarra eta Manterola ez da jada matematikoa, baizik textuala, esan nahi baita ze erabili da barné textu normal bat berdin nola beste edozein lanabes prepositibo ("eta", "edo", .... "gehi"...). Ikus OEH-k ekarritako ondorengo erabilera ga Mitxelena (MEIG):

Jauzi hori ere naturaltasunez eman ahal da, eta ez da horretan ezer berezirik, ezpada garapen linguistikoa. Behar da sostengua, ber sostengua zein beharko litzake esáteko:

Atzo mintzatu ginén gain "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa", 2. edizioa, online.

Edo, antzera, beste aukera batzuk nola "buruz...", "barne...", "ordezta...", "arten..."... [⇶]

"lekat...", "ken..." edo "gehi..."

Eta antzera nola sortu zen "lekat ..." prepositiboa, sortu dira berrikiago "ken ..." edo "gehi ..." tresna prepositiboak (ikus hemen):

Eta gaur egun, naturaltasunez, "gehi..." edo "ken ..." erabilerak ohiko bihurtu dira, askoz ohikoagoak zein "lekat..." zaharragoa. Bai, hor báda mekanismo sintaktiko sortzaile bat nondik akaso sor litezke beste tresna batzuk ere. [⇶]