Leizarraga (1571). "... (eta cen han berean conpainiabat seioguey personaren ingurucorik)"

Atzokoan komentatzen genuén Leizarraga-ren ondoko esaldia, non autoreak zehaztu nahi zuen zér zen stadio bat, emanez informazio prezisoa gain erlazioa artén estadioak, urratsak eta oinak, zein baitziren garai hartako luzera-unitateak (gerora etorriko zén "metroa"):

Stadioa, cen spatio lasterkako chedatubat: orain nehorc barrán artzeco eguin baleça beçala: eta spatio hura cen luce seioguey eta bortz urrhets, baitirade 625 oin. [Leizarraga, 1571]

Ikusten genuenez, Leizarraga-k naturaltasunez erabitzen zuén SVO ordena kin informazio prezisoa an bukaera. Gaurkoan azpimarratu nahi genuké herenegungo bigarren esaldia ere:

Eta egun hetan iaiquirik Piarrisek discipuluen artean, erran ceçan (eta cen han berean conpainiabat seioguey personaren ingurucorik) [Leizarraga, 1571]

non aditza ("zen") agertzen zaigun aurrén beste edozein informazio, eta oso bereziki aurrén informazio zehatzena (zénbat jende zen han), zein emanen baita ondo aurkeztua ganik aditza ("zen") eta baita kokapen bat ("han berean"). [1640] [>>>]

Leizarraga (1571): 'Haur da zeinez erraiten bainuen,...'

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

"esa es la persona que vino ayer"  Hori da personá cein ethorri baitzen atzo 

persona kenduric: 

"esa es la que vino ayer" Hori da ceina ethorri baitzen atzo

ceina: el que, la que, lo que
ceinac: los que, las que

Hau da nire proposamena.

Bai, "Hori da ceina ethorri baitzen atzo" báda aukera bat, baina ez dut ikusten zergátik derrigor erabili beharko litzakén forma mugatua an erlatiboa. Gogora dezagun, adibidez, ondorengo erabilerá on Leizarraga (ikus hemen):

 Ez du esaten:

Haur da zeinaz erraiten bainuen,...

baizik dioela:

Haur da zeinez erraiten bainuen....

Biak dira posible, edo gehiago ere:

Hori dá zein etorri zen atzo.

Hori dá nor etorri zen atzo.

edo:

Hori da zeinda etorri zen atzo.

Beti ere, aukeran. [1088] [>>>]

Iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak izan behar dira iturrí on inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria

Zioen atzo Josu Lavin-ek ze:

Euscal filologoec necrologo dirudite. Haiec eta ni planeta differentetaco gara eta bethi içanen gara. Euscara classicoa haiençat kiratsa darion gorphua da. Niretacotz, ordea, gorphutz vici-emaile bethierecoa.

eta nahizta ados egón kin reflexionea ezen euskal filologo gehienak interesatuago daude kin gorpuak (mekanismo hilak) ezenez kin gorputzak (mekanismo biziak eta potentzialki sortzaileak), ez zait egoki iruditzen kritika hori egitea ki bi hizkuntzalari horiek (Alberdi-García) justukí noiz ari diren aztertzen eta zabaltzen zér eta euskara klasikoa, edo zehazkiago, euskararen mekanismo klave bat, "zein" erlatiboak, zein garai hartan (1997) akaso zeudén are ahaztuagoak eta baztertuagoak zein gaur egun. 

Areago, bi autore horien bi artikuluok:

• zein izenordain erlatiboaren deklinabidea, 1997.

• "Zein (...) bait- / -n" erlatiboa: Literatura-Tradizioa, 1999.
  

iruditzen zaizkit oso aportazio handiak ki normalizazioa on "zein" erlatiboak, non autore horiek saiatzen diren ezagutarazten estruktura-molde bat zein, diogunez, zegoén gainbeheran. 

Beste kontu bat dá kritika egitea ki euren lana, legitimoki, eta emanez arrazoiak zergátik kritikatzen dugun, hala nola ere soluziobideak. Hori da eginbeharrá on zientzia. Jakina.

Bestalde, ez dut ikusten hainbesteko ezberdintasuna artén zure (Josu-ren) posizio orokorra respektu auzi zinez-zentrala on garapen sintaktikoa on euskara (eta munduko hizkuntza buruazkenak), eta Alberdi-García hizkuntzalariek erakusten duten posizioa an euren artikulu horiek. Hirurok ere erakusten duzué tope moduko bat, limite bat, zein baitira iraganeko baliabideak, esan nahi baita jada aurretik egindakoa (zure kasuan Leizarraga da hasiera eta bukaerá, alfa eta omegá on estruktura sintaktiko guztiak) noiz eta ez dudan uste klasikoek espero zutenik eurak izatea tope bat, baizik, zuk esan moduan, gorphutz vici-emailea. 

Klasikoak, eta oro har, iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak, izan behar dira iturrí on inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria. [1048] [>>>]

Anafora erlatibo indeterminatuak: "céinec", "céinen", "céinez"...

Sarrera honetan ikusten genuen nóla Schuchardt-ek zioskun ze ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:70 [1900, alemanezko originala]),,,

hau da:

... ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

eta, kontuan hartuz ze, Schuchardt-en beraren arabera:

Sobre que el acento, evidentemente el agudo, tienen que indicar en Leizarraga la vocal más fuertemente acentuada de la palabra, difícilmente puede haber alguna duda.

gauza da ze, indeterminatuetan, azentuera izanen zén:

céinec 

céinen

céinez

...

[1046] [>>>]

Leizarraga (1571): '...ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour...'

Zioen atzo Gilen-ek: 

Leizarragak ere sekulako atzerakargak sortzen ditu batzuetan, baina erraz konpon daitezke berak utzi dizkigun baliabideekin:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.  

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen çaituelaric, çure dohain-onetaco haour Iaun Andrequin batean, bere gloriaren auançamendutan eta çure suietten edificationetan luçaqui conseruatu. 

Hainbatekin Jainkoari otoitz egiten diot, Andrea, nahi zaituen otoi luzaki konservatu bere gloriaren abanzamendutan eta zure sujeten edifikaziotan, beti iluminatzen zaituelarik bere Espiritu sainduaz, zure dohain onetako haur Jaun-Andreekin batean. 

Hor dauzkagu bi esaldi, Leizarraga-k berak idatziak, bata frantsesez eta bestea euskaraz, hala nola hirugarren bat, Gilen-ek emana. Ikus daigun frantsesezkoa, non erabiltzen dirén baliabide burulehenak:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.

Leizarraga-k, hor bai, guztiz errazki muntatzen dú esaldia, bere gogara, ematen diolarik a estruktura zein berak nahiago duen nola nahiago duen kin-eta detaileak eta bestelako aberastasun eta ornamenduak zein berak nahiago xedé lortú bere helburu komunikatiboak.

Estruktura hori ez da bereziki konplexua, hasten baita kin perpaus nagusia ("...ie prie Dieu, Madame, qu’il..."), zeini jarraikitzen zaión perpaus final bat ("... pour se seruir de...") zeintan integratzen dirén bi sintagma kateatu ("... à sa gloire, & au salut de vos poures suiets..."), osatuz esaldiaren muina, zein gero matizatuko dén kin perpaus modal bat ("..., vousgouuernant en toutes choses par..."), eta, azkenik, gehituz sintagma komitatibo bat ("..., auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.") náhizik egin referentzia egoki bat ki familia on gure Andrea.

Esan gabe doa ze, hor, Leizarraga-k, nahi izanez gero, jar zitzakén askoz detaile gehiago,aisa ere. Ez dago presarik, ez dago presiorik, dena ulertzen eta interpretatzen da efektiboki bezain pausatuki eta, nahiago bada, reflexiboki, ti hasiera bera harik azken hitza bera ere. Informazioa doa ailegatzen modulatuki, artikulatuki, efektiboki.

Bihar komentatuko dugú bigarren versionea, hori zein Leizarraga-k jarri an bere liburu famatua. [1043] [>>>]

Schuchardt-ek (1900) buruz Leizarraga: '...ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

Atzo Josu Lavin-ek zioén:

ceinétan plurala da,
ceinetan mugagabea.

Puntu horretaz ondorengoa diosku Schuchardt-ek an bere jada aipatutako lana titúlatzen "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:70 [1900, alemanezko originala]), zeintaz azken aldiz mintzatu garen hemen:

[1042] [>>>]

Leizarraga (1571): "...orena ceinetan..."

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla, adibidez Leizarraga-k, erabiltzen duén "bait-" subordinatzaile hutsa xedé eman zenbait perpaus erlatibo restriktibo:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Beste batzutan, ordea, dú ematen anafora ere:

Hauc dirade miratzen dituçuenac? Ethorriren dirade egunac ceinetan ezpaita gueldituren harria harriaren gainean deseguin eztadin.  

Ecen huná, ethorriren dirade egunac ceinétan erranen baitute, dohatsu dirade sterilac, eta engendratu eztuten sabelac, eta eredosqui eztuten ugatzac. 

Ezteçaçuela mirets haur, ecen ethorriren da orena ceinetan monumentetaco guciéc ençunen baitute haren voza.

Denak ere, berdin restriktibo. [1041] [>>>]

Schuchardt (1900): 'No pocas veces el acento falta de un lugar en el que debería estar,...'

Jarraituz kin azentuak an Leizarraga, sarrera honetan aipatzen genuén ondorengo textu-zatia ganik Schuchardt ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:69 [1900, alemanezko originala]):

non, preseski azken esaldian, irakurtzen genuen nóla Leizarraga-k ez zuen beti jartzen azentua gain "-a" epentetiko determinatuak, baizik ze, kontrara, ez-gutxitan, azentuok falta dira an lekua non egon beharko liraken: 

No pocas veces el acento falta de un lugar en el que debería estar,... [Schichardt, 1900]

[1035] [>>>]

Leizarraga (1571): 'Eliçá ezten eliça'

Mintzo ginen atzo burúz azentuak on Leizarraga, aipatuz Schuchardt-en lana ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:69 [1900, alemanezko originala]), eta orain gure asmoa dá hastea egiten repaso txiki bat gain erabilerak zein Schuchardt-ek aipátu an bere lan hori. Has gaitezen ikúsiz Schuchardt-ek zehaztutako lehenengo erabilera, non azentuatuko litzakén izen baten "-a" epentetikoa (izenak berez dakarrena) noiz gehitzen zaión "-a" artikulu determinatua ("-á" = "-a + -a"), bitárten ez duén azentuatzen "-a" epentetiko indeterminatua ("Eliçá ezten eliça"):

Kasu horietan, Leizarraga erabiltzen ari da azentua nahín ezberdindu izen determinatuak (kin azentua) ti euren versio indeterminatuak (gabén azentua). [1031] [>>>]

Schuchardt (1900) burúz Leizarragaren azentu akutua: '..., tiene que indicar la vocal más fuertemente acentuada de la palabra'

Gogoratzen genuen atzo ze:

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Balbula, 2019]

aipatuz hor Leizarraga; baina, zér dakigu burúz erabilera azentuala on Leizarraga? Nóla erabiltzen zituen Leizarraga-k azentuak? Ikus daigun Hugo Schuchardt hizkuntzalariak zér dioskun an bere "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:68 [1900, alemanezko originala]):

Beraz, eta hasteko, Leizarraga-ren azentu-mota litzaké azentu tonikoa, erákutsiz, noiz azentu hori agertzen den, "...la vocal más fuertemente acentuada de la palabra", esan nahi baita vokal tonikoa.

Baina gaurko egunen azentuak baita izan litezké sinpleki diakritikoak, erakusleak, ez-derrigor-tonikoak, zeinen helburua izanen litzakén justuki desanbiguatzea edo laguntzea intérpretatzen (irakurtzen edo intonatzen) textua. Gogora daigun aurreko sarrerako adibidea ganik Axular:

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, Guero, 1643]

zein, genioenez, idatzi litekén erabiliz azentu diakritiko bat (ordeztuz koma), argiki erakutsiz zéin den esaldiko estruktura informatiboa (azentu horiek izanen liraké beti ere optatiboak):

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

Gero, ha intonazio konkretua (non sartuko genituzkén aukerako pausak (ikus [257]), aukerako enfasiak (ikus [290]), aukerako intonazio zintzilikatzaileak (ikus [741]) dá gelditzen eskú hiztuna. [1030] [>>>]

Komak eta... azentuak

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa zeinda jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzea zurruntasun buruazkena (horretarako zatítuz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bidératzen fluitate burulehena, argiki markátuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provókatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxio agresiboa eta gutxio zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa

eta hemen ze azentuak ez lirake izan behar soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere:

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existitu anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erábili azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarrago eta aisago.

eta azkenik hemen jartzen genuén adibide hau:

Axular-ek idatzi zuén ondoko esladia an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi litekén erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituagoa.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezké ondo erabilgarriak afin desánbiguatu edo sinpleki lagúndu deskodifikatzen textua arinago.

Bai, orohar, puntuazioa erabiltzen dugu asmóz desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Eta hor, euskaran, azentuek bádute zeregin bat, zein, jakina, landu behar den. [1029] [>>>]

Zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da

Josu Lavin-ek, atzo, zioskún ondorengoa gain koma hori zein Leizarraga-k jarri zuén an atzoko textua (1571), komentario horretan emanéz pasarte beraren 1611ko inglesezko versioa zein agértzen an Bibliaren itzulpena ganik King James:

Dohatsu dirade cerbitzari hec, cein dathorrenean nabussiac eridenen baititu iratzarriac: eguiaz diotsuet guerricaturen dela bera, eta mahainean iar eraciren dituela, eta aitzinaraturic cerbitzaturen dituela.

Blessed are those seruants, whom the Lord when he commeth, shall find watching: Uerily, I say vnto you, That he shall girde himselfe, and make them to sit downe to meate, and will come foorth and serue them.

Comma hori King James Versionean ere ikusten ahal dugu. [Josu Lavin]

Wikipedia-n aurkitu ahal dugú ondoko informazioa gain hori Bibliá on King James (1611): 

Gauza da ze 1611 urtean inglesaren puntuazioa ez zen hain garatua nola dén orain (puntuazioa baitá, aurren-aurrena, erraminta bat afin efizienteki intérpretatu textuak), halan-ze, Josu-k dioskunez, 1611 versio horretan inglesez ere agertzen zaigú ber koma zein 40 urte lehenago agertua baitzen an Bibliá on Leizarraga (1571). Baina, zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da, eta egun, Gilen-ek zioenez, irakurri ahal dugú ondorengo versio gaurkotua on Biblia hori (1982, "New King James Version"):

non, ikusten denez, desagertu egin da aipatutako koma. [1026] [>>>]

Idazle zaharretan, komen erabilera ez da hain argia

Nola genioen an sarrera titulatzén:

• 'zein' erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

egungo puntuazioan oso lagungarria litzaké baldin koma batek adieraziko baligú, zuzenenan eta dudagabe, noláko perpaus erlatiboa irakurtzen ari garen: explikatiboa ala restriktiboa. 

Idazle zaharretan, ordea, komen erabilera ez da hain argia, halan-ze batzuetan topatuko ditugu "zein" erlatibo argiki restriktiboak kin koma kokátua artén aurrekaria eta anafora (adibideá ganik Leizarraga, an "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa ez da horregatik gutxiago restriktiboa. [1025] [>>>]

Aurrekari absolutiboa eta anafora absolutiboa

Ari garelarik ikusten zenbait adibide erlatibo restriktibo, era guztietakoak, ikustagun ondorengoa, non bai aurrekaria ("fedea") bai anafora erlatiboa ("zein") agertzen zaizkigún an kasu absolutiboa (ganik Leizarraga, "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatibo hori dá, esan bezala, restriktiboa. [1005] [>>>]

'zein' erlatibo restriktiboak an molde guztiak

Aurreko sarreran ikusten genuén Leizarraga-ren adibide bat ("Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571) non aurrekari erlatiboa zén agertzen an kasu soziatiboa eta anafora an absolutiboa, baina, antzera ere, ager liteké aurrekaria an absolutiboa, eta anafora an kasuren bat, adibidez ablatiboa. Ikustagun adibide hau ere, Leizarraga-k emana:

Berriro konprobatzen dugu nóla garai hartan ez zen arazorik emáteko "zein" erlatibo restriktiboak an molde guztiak. [1004] [>>>]

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz

Ikus daigun, gaur, ondorengo adibidea ganik Leizarraga an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria" (1571):

zein ez den baizik beste adibide bát on perpaus erlatibo restriktiboa non, orain, aurrekaria agertzen zaigún an kasu soziatiboa ("harekin") bitartean-ze anafora erlatiboa ("zein") agertzen zaigún an kasu abslolutiboa.

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz. [1003] [>>>]

Perpaus erlatibo restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea

Hemen komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

non, bigarren perpaus erlatibo restriktiboan, daukagún aurrekari mugagabe bat ("gizon bat"). Eta atzo aipatzen genuén Leizarraga-ren beste aurrekari mugagabe bat zeinen ostean aurkitzen genuén beste perpaus erlatibo restriktibo bat:

Orain ikus Leizarraga-ren ondoko adibide restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea:

Modu batera edo bestera, perpaus erlatiboa izan ahal dá restriktiboa. [1002] [>>>]

Aurrekari mugagabea, baina ez horregatik perpaus erlatibo gutxiago restriktiboa

Hemen komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

zeintan, bigarren perpaus erlatibo restriktiboan, agertzen zaigún aurrekari mugagabea ("gizon bat"). Eta gaur ekarriko dugú Leizarraga-ren beste aurrekari mugagabe bat zeinen ostean antzera ere aurkitukó beste perpaus erlatibo restriktibo bat:

Aurrekari mugagabea, baina ez horregatik perpaus erlatibo gutxiago restriktiboa. [1001] [>>>]

Modu batera edo bestera, berdin restriktiboak.

Sarrera honetan komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

zeintan, lehenengo perpaus erlatibo restriktiboan, ez zen explizituki agertzen aurrekaria ("haur da zeinez erraiten bainuen..."). Atzokoan ere komentatzen genuén Leizarraga-ren beraren beste perpaus restriktibo bat non ez zen aurrekaria eliditzen, baizik agertzen zitzaigula explizituki, eta inanbiguoki mugatua ganik "hori" determinatzailea ("haur da diszipulu hura zeinek..."):

Gaur ikusi behar dugú Leizarraga-ren beste perpaus erlatibo restriktibo bat non aurrekari modura soilik agertu behar zaigún "hura" determinatailea ("Profeta da propriki hura, zeini..."):

Modu batera edo bestera, berdin restriktiboak. [1000] [>>>]

Berdin restriktiboa nola goragokoa, normaltasun osoz

Herenegun komentatzen genuén ondorengo esaldia on Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

esánez ondokoa gain lehenengo erlatiboa:

• "Haur da zeinez erraiten bainuen,..." zein den oso perpaus interesgarria zeren ez da explizituki agertzen aurrekaria, halan ze ulertu behar dugú: "Haur da (adibidez: persona) zeinez erraiten bainuen..."

Horretaz ikustagun ondorengo perpausa ganik Leizarraga bera:

non, orain, aurrekaria ez den eliditzen, baizik ondo explizitatzen:

... diszipulu hura zeinek... 

zein dén berdin restriktiboa nola goragokoa, normaltasun osoz. [999] [>>>]