Andoni Egaña (2022): "Ditxosozko '-ko' biderkatzailea heltzen zenerako ..." [Finean, mintzo gara gain atzerakarga]

Atzokoan Andoni Egaña-k deskribatzen zuén arazoa zein agertzen zén noiz erábili "-ko" atzizki biderkatzailea:

Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea.[Egaña, 2022]

Esan nahi baita ze "-ko" atzizki biderkatzailea ailegatzen zén ...  berandu, inefizienteki, inefektiboki, baldintzatuz dena. Finean, mintzo gara gain atzerakarga.

Gogoratzen dugú, jarraian, atzoko sarrera osoa:

• Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

Atzokoan gogoratzen genuén honako pasartea ti Egaña bersolari txapelduna (Berria, 2022), non gaur zabaldu dugún atzoko azpimarra: 

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

nondik, "-ko" atzizki biderkatzailea heltzen zenerako, zorabiatu egiten zinén ...

• ez soilik esaeran,

• ez soilik noiz akaso eman nahi intonazio zehatz bat, 

• ez soilik noiz akaso eman nahi ritmo esanguratsu bat,

• eztare soilik an ulermena,

• ez soilik an ulermen informatibo hutsa, 

• ez soilik an ulermen hotza, deskriptiboa,
  

baizik ze, harago, ...

• zorabiatzen zinen an dena,
  

• an edozer,

• an expresioa bera,

• an komunikazioa.

Komunikazioaren arrakasta ez datza soilik an (akaso nekez) ulertzea mezuko eduki informatibo hutsa, ustez ze behinda deskódifikatu eduki informatiboa, orduan jada arrakastatsuki bete dugú gure helburu komunikatiboa, adibidez noiz irakurtzen novela bat. 

Ez, gauza da ulertzea eduki horiek an baldintza komunikatibo abantailatsuak ki joan jasotzen mezuko eduki informatiboa baina kin bere  matiz pragmatiko edo intentzio expresibo guztiak, arian ondo interpretatuz aukera textual guztiak an modu indartsu eta aberatsa, esan nahi baitá an modu pragmatikoki eraginkorra. 

Eta emaitza potente eta aberats hori doá askoz harago ze eduki informatiboa. Zeren, ulertu ahal da (nahiz akaso nekez) zér esaten den an esaldi edo textu bat, baina hor ez da amaitzen komunikazioa. Komunikazioa zinez biribiltzen da noiz goázen arian ulertzen mezu hori ondo jasóz mezuko elementu guztiak an bere puntu sintaktiko, semantiko eta intonatibo egokia, zeinekin geureganatuko ditugún mezuaren kontu pragmatiko-expresibo guztiak. Eta justuki potentzia sintaktiko-semantiko-intonatiboak sortzen dú eraginkortasuna, efektibitate komunikatiboa.

Eduki informatiboa ez ulertzea dá, esan gabe doa, erabateko porrot komunikatiboa, baina askoz lehenago ere hasten dirá ahuldade pragmatiko-expresiboak, zein nabari dirá... esatean, ulertzean, denean.

Alegia, baldintzatuz dena. Bai, finean, mintzo gara gain atzerakarga. [>>>]

Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

Atzokoan gogoratzen genuén honako pasartea ti Egaña bersolari txapelduna (Berria, 2022), non gaur zabaldu dugún atzoko azpimarra: 

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

nondik, "-ko" atzizki biderkatzailea heltzen zenerako, zorabiatu egiten zinén ...

• ez soilik esaeran,

• ez soilik noiz akaso eman nahi intonazio zehatz bat, 

• ez soilik noiz akaso eman nahi ritmo esanguratsu bat,

• eztare soilik an ulermena,

• ez soilik an ulermen informatibo hutsa, 

• ez soilik an ulermen hotza, deskriptiboa,
  

baizik ze, harago, ...

• zorabiatzen zinen an dena,
  

• an edozer,

• an expresioa bera,

• an komunikazioa.

Komunikazioaren arrakasta ez datza soilik an (akaso nekez) ulertzea mezuko eduki informatibo hutsa, ustez ze behinda deskódifikatu eduki informatiboa, orduan jada arrakastatsuki bete dugú gure helburu komunikatiboa, adibidez noiz irakurtzen novela bat. 

Ez, gauza da ulertzea eduki horiek an baldintza komunikatibo abantailatsuak ki joan jasotzen mezuko eduki informatiboa baina kin bere  matiz pragmatiko edo intentzio expresibo guztiak, arian ondo interpretatuz aukera textual guztiak an modu indartsu eta aberatsa, esan nahi baitá an modu pragmatikoki eraginkorra. 

Eta emaitza potente eta aberats hori doá askoz harago ze eduki informatiboa. Zeren, ulertu ahal da (nahiz akaso nekez) zér esaten den an esaldi edo textu bat, baina hor ez da amaitzen komunikazioa. Komunikazioa zinez biribiltzen da noiz goázen arian ulertzen mezu hori ondo jasóz mezuko elementu guztiak an bere puntu sintaktiko, semantiko eta intonatibo egokia, zeinekin geureganatuko ditugún mezuaren kontu pragmatiko-expresibo guztiak. Eta justuki potentzia sintaktiko-semantiko-intonatiboak sortzen dú eraginkortasuna, efektibitate komunikatiboa.

Eduki informatiboa ez ulertzea dá, esan gabe doa, erabateko porrot komunikatiboa, baina askoz lehenago ere hasten dirá ahuldade pragmatiko-expresiboak, zein nabari dirá... esatean, ulertzean, denean. [>>>]

Andoni Egaña (2022): "Eraginkorragoa da, bai, 'bider' hori tartean sartzea."

Mikel Mendizabal-ek aipatzen dú (an bere "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu", 2023:14-15) ondorengo pasartea ti Andoni Egaña (Berria, 2022), nondik gaur azpimarratu dugún tituluko esaldia:

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

Bai, hortxe agertzen zaigú hitz klavea, hortxe dugú gakoa, justuki an ... eraginkortasuna. [>>>]

..., leko (salbu, ezik) an egoera oso kontextualak,...

Atzo, Txopi-k uzten zigun ondoko komentarioa, non hitz gutxitan biltzen dén a ideia nagusia zein hizkuntzalari formalistek ukatzen duten:

Ikuspegi komunikatibo batetik preposizioak dira hil ala bizikoak. Preposizioak du ematen informazioaren klabea hasiera-hasieatik, beraz informazioa dago ondo antolatua, bideratua hasieratik. Aldiz deklinazioak, batez ere deklinatzen denean esaldi oso bat, ez da prozesatzen informazioa bukaera arte eta honek sortzen ahal du nahasmen handia, zeren izaten ahal dira aukera oso desberdinak antolatzeko edo interpretatzeko esaldiak. Gainera dugu memoria laburra, diskurtsoaren alde desberdinak koordinatzeko. 

Argi dago ze noiz den deklinatzen hitz bakar bat, ez dago alde handirik, baina noiz hasten diren luzatzen esaldiak, preposizioak dira gero eta geyo beharrezkoak. Horregatik hain zuzen, euskaraz gara moldatzen ongi an esaldi laburrak, aldiz jendeak du joera pasatzeko erdarara, noiz esaldiak hasten diren luzatzen. [Txopi]  

Bai, soilik gaineratu ze esaldi-antolaera artikulatu eta koherente horrek ez du soilik eragiten gain ulermen hutsa on eduki informazionala, baizik-ere gain eduki horren efektibitate komunikatiboa (expresibo-interpretatiboa), zein esaldi txikienetatik ere joanen dén pilatzen leko (salbu, ezik) an egoera oso kontextualak, non ez den (ia) behar batere estrukturarik. [1121] [>>>]

Chomsky (1992): '... there is no reason to suppose, a priori, that the general design of language is conductive to efficient use.'

Chomsky-k dio an "Some notes on economy of derivation and representation" (1992:82), mintzatuz gain hizkuntza biologikoa:

Hortxe dugu betiko interpretazio biologikoa on hizkuntza, zeinen propietateak (horren arabera) ez liraken zértan egon ondo adaptatuak ki funtzio komunikatiboak. Hor Chomsky mintzo da gain disfuntzionalitate biologikoa, mintzo da gain disfuntzionalitatea on diseinu linguistiko biologikoa.

Linguista funtzionalista batentzat, ordea, fokua egonen da gain diseinu instrumentala, zein izan ahal dén ez soilik gutxio efizientea, baizik-ere gutxiago efektiboa. [1084] [>>>]

Herenegun genioenez, Gilen-ek proposatzen zigún honako textu mejoratua respektu originala ganik Leizarraga: 

Hainbatekin Jainkoari otoitz egiten diot, Andrea, nahi zaituen otoi luzaki konservatu bere gloriaren abanzamendutan eta zure sujeten edifikaziotan, beti iluminatzen zaituelarik bere Espiritu sainduaz, zure dohain onetako haur Jaun-Andreekin batean. [Gilen-en adaptazioa]

non aditzak kokatu dirá an posizio askoz abantailatsuagoa xedé izan ondo ulertuak eta interpretatuak, hala eurak nola, printzipioz, euren osagarriak ere. Baina, behin aditzak aurreratuta, arazo estrukturala trasladatzen da ki loturak artén aditz aurreratu horiek eta euren sintagma osagarri buruazkenak.

Esan nahi baita ze, berdin nola goragokoan aisa lotzen diren progresiboki "nahi zaituen" eta bere osagarri verbala  "konservatu", orobat "konservatu" hori aisa lotu beharko litzake kin "-tan" inesiboa, zein baita a lotura estrukturala artén "konservatu" eta "bere gloriaren abanzamendu-" hori, zein, hain laburra izanda ere, ez den egoki uztartzen areanda háldu lotura inesibo hori. Ikus ordena burulehena:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de su gloria....

Ordena progresiboan, hasieratik ere ez da existitzen arazo hori, halan-ze, esruktura irekia izanik, arian-arian joan ahalko da sortzen eta moldatzen esaldia nola nahiago, askoz aske eta efektibokiago:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de la necesaria lucha contra los abusos que cotidianamente se producen contra los más elementales derechos de cualquier súbdito que intenta...,  asi como tambien en provecho de la salud y condiciones higienicas de...

[1045] [>>>]

Arazoa, benetako arazoa, etengabeko arazoa

Gilen-ek atzo zioén burúz adibidezko esaldi bat:

Orduan, txoria pausatu zen benetako teilatu baten gainean zeinaren teilak eginak baitziren Bakioko labarretako buztin bigun eta gorriz. Benetan hori ulertzen duzu?

Berriro galdetu behar dut: zéin da arazoa?

Arazoa, Gilen, benetako arazoa, etengabeko arazoa, da ze estruktura buruazkenak dirá distantzia handiz gutxiago efiziente-potente-efektiboak zeinda euren kide burulehenak. Hóri da arazoa. [1039] [>>>]

Baliabide sintaktiko prepositiboak alde-handiz dirá baliabide efiziente-potente-eraginkorrenak

Txopik zioen atzo:

Argi dago ze preposizioak esaldi luzeetan dira abantaila itzela. An esaldi motz, erraz eta ezagunak ez dago hainbesteko alderik, aldiz an esaldi luze ta korapilatsuak, aldea da ikaragarria. Eta ertainetan ere bai.

Baliabide sintaktiko prepositiboak alde-handiz dirá tresna efiziente-potente-eraginkorrenak noiz aurkézten informazio berria (hots, benetako informazioa), akaso konplexua eta detailez betea, akaso sorpresiboa edo bereziki expresiboa, eta euren efektua dá etengabekoa (ikus [962]), hala kolokialean nola zainduan. [1034] [>>>]

Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak

Gure azken sarrera amaitzen genuen eginez referentzia ki etengabeko arazo konparatiboak ganik sintaxi buruazkena respektu etengabeko erraztasun komunikatibo-expresiboa zein den nagusitzen noiz erábili sintaxi burulehena. Ikus horretaz gure artikulua titúlatzen "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" an "Traineru bete lagun: Iñaki Gaminde omenduz" (EHU, 2019:309-325), zeinen laburpena den ondorengoa (ikus ere sarrera hau non ematen dirén xehetasun gehiago):

Bai, efektu antiinformatiboa eta efektu antiexpresiboa, biak ere ondo lotuta. [962] [>>>]

Helburuz-eta uler dadin, ordezta eragin dezan

Ondorengo komentario hau aurkituko duzu an blogá "Referentziak" ganik Erramun Gerrikagoitia (ikus beheragoko irudia). Honelaxe genioén han:

Konsidera daigun ondoko esaldia:

1) Las instituciones públicas ya desde el principio no han mantenido los planteamientos e inversiones requeridas para superar la creciente brecha entre estudiantes.

hala nola hauek ere:

2) La brecha entre estudiantes está creciendo y las instituciones públicas ya desde el principio no han mantedido los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso.

3) La brecha entre estudiantes está creciendo y los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso no las han mantenido las intituciones públicas ya desde el principio.

Zértan dira diferente?

Adibide baterako, 1. esaldian "creciente" hitza ez da baizik detaile osagarri bat zein kendu geinke gabé aldatu mezu orokorra. Bigarren eta hirugarrenean, aldiz, detaile hori bihurtu dá hasierako perpaus koordinatu bat, hartuz relevantzia bat zein ez zitzaion ematen (balirudike ze esaldi osoaren helburu eta arrazoi nagusia dá justuki ze arrakala areagotzen ari da).

Beste adibide bat: lehenengo esaldian, hasieratik dakigu ze mintzatuko gara buruz instituzio publikoak eta euren jarrera, bitarten bigarren eta hirugarrenean, gehiago mintzo gara buruz arrakala bat zein areagotzen ari da, eta zein bihurtzen ari dén arazo (beste intentzio bat da).

Esan nahi baita ze, nahiz hiru esaldi horiek emán "informazio bera" (ikus "Edozein informazio": zein zentzutan?), euren intentzioa ez da berdina (alde pragmatikoa). Matxinen adibideak ondo ilustratzen dú oinarrizko arazoa e euskal prosa:

Ikasleen arteko arrakala areagotzen ari da eta hori gainditzeak eskatzen duen planteamenduari eta inbertsioari ez diote erakunde publikoek hasieratik eutsi.

Hor Matxinek dú birmoldatu jatorrizko esaldia afin uler dadin (jatorrizko esaldia ez baitzen ondo ulertzen), baina ordainduz prezio pragmatiko handia: orain esaldiak gehiago dirudi deskripzio moduko bat, indarrik gabekoa, non jada inportanteena baita uler dadin, ordezta eragin dezan.

Gauza da ze, justuki uler dadin,  informazioa deskonposatu egiten da an unitate sinpleagoak, zein koordinatzen dira an ordena kronologiko-modukoa ("eta" eta "baina"), informazioa emanez, baina guztiz ilunduz hasierako intentzio komunikatiboa. Puntu hau hobeto ikusteko, konsidera daigun muturreko adibide hau (ikus ere "Esaldi bakoitzak bere intentzioa"):

Ikasleak daude, eta euren artean arrakala dago, eta arrakala hori areagotzen ari da, baina arrakala hori gainditu nahi dugu, eta hori egiteak planteamendu bat eta inbertsio bat eskatzen du, eta erakunde publikoek ez diote hasieratik horri eutsi.

Jakina hori ez da baizik karikatura bat, baina ondo islatzen du prosa-molde bat, ahula, estua, mugatua, laua, giharbakoa, ia deskriptibo hutsa, ia kronologikoa, helburuz-eta uler dadin, eta zein den hain karakteristikoa an euskal prosa, izanki eta zuzeneko konsekuentzia ti bere ahuldade sintaktikoa.

Nire aukera litzaké honelako zerbait:

Erakunde publikoek hasieratik bertatik ez diote eutsi ki planteamendu eta inbertsioak zein beharko lirake afin gainditu a arrakala arten ikasleak, zein ari den areagotzen.

[897] [>>>]

Tabu teknologiko bat an XXI. mendea

Zioen atzo Txopi-k:

Dut gogoan ba (1) egun, zein joan nintzen hitz egitera kin semaren tutorea. Hau andereño zen kexatzen zeren haurrak ez zuten zuzen erabiltzen euskal aditza, hain juxtu zuen esaten, zutela nahasten ia beti NOR-NORI-NORK ta NOR-NOK. Zen oso adierazgarria zeren andereñoa ez zen gai esateko lau esaldi segituan euskaraz, erabiltzen zuen code-switching aldiro, sistematikoki, ia beti. Honela zuen hitz egiten, gaia dut oroitzen, gutxi gora-bera:

- Nik ez dakit nola egin para que aprendan de una vez por todas a distinguir los verbos en euskera. Egunero ari gara errepikatzen, egunero, ez dela “ikusi dizut” baizik eta “ikusi zaitut!!!”, bañan ez du axola, berdin, berdin… jolas garaian jarraitzen dute berearekin. Ni jartzen naute de los nervios…

Hau da realitate bat XXI. mendeko Euskal Herrian. Dut ipini adibide real hau, baina jakina, denok dugu ezagutzen horrelako hainbat kasu. Da kuriosoa ere, gai hau dela tabu, deserosoa, mikatza, inork ez du plazaratu nai, nahiz eta denok dakigu ze hor dagoela.

Ta orain nik dut plazaratzen galdera: zer da euskararen kalitatea? Nork erabakitzen du hori? Zergatik noiz hitz egiten da buruz euskararen kalitatea, ezkutatzen da funtsezko gai hau? Mesedez, ez ezkutatu.

Txopi

Txopi-k bete-betean jotzen du an gakoa zek explikatzen du (ia) dena: kalitate komunikatiboa, esan nahi baita potentzia informatibo-expresiboa.

Jakina, kontzeptu hori ez da hartu behar superfizialki eta saihéstuz bere benetako signifikantza eta inportantzia, ez da hartu behar formalki nola hizkuntzalari ortodoxoek egín, baizik funtzionalki, bere sakontasun osoan, ailegatuz ki ur sakonenak, ezkutuenak, ilunenak, non bizi diren espezimenak zein inork ez ditun ikusi nahi zeren diren tabu, deseroso, mikatz (nola diren diferentzia funtzional sintaktikoak) zeren argiki erakusten dituzte realitateak nola ze japonieraren sintaxia (ia guztiz buruazkena) aurkitzen dén an ur sintaktiko ondo estuak, alderantziz ze ingles burulehena zein agertzen zaigun an ur ia infinituki zabalagoak, irekiagoak, argiagoak, gardenagoak, jostagarriagoak...

Bai, guztiz argia da ze japonieraren sintaxia dá funtzionalki (ez formalki) ondo estuagoa zein inglesarena, nahiz (ia) inork ez duen ikusi nahi, eta nahiz horrek erágin konsekuentzia komunikatibo larriak ki hiztun japonesak respektu adibidez inglesak. Txopi-k dioenez, guzti hau dá tabu, deseroso, mikatza... (ikus sarrera hau), nahiz finean izán sinpleki kontu teknologiko bat. Teknologia hutsa. Tabu teknologiko bat an XXI. mendea. [861] [>>>]

"...ferrocarril minero luceena hen Statua" amaieran efektistagoa

Planteatzen zuen Txopi-k, atzo, ondorengo esaldia:

Donostiako Udalak zuen atera 2019an urtekari bat non diran azaltzen hiriko hamabi toki magiko ta du ematen informazioa buruz txoko misteriotsu horiek. Abendua dagokio Artikutzari, zein dagoen Goizuetan nahiz ta jabea izan Gipuzkoako hiriburua. Dut eskatzen zuei laguntza ea norbait dan animatzen eskaintzera ba(t) testu alternativo ta geyo ulerkorra:

- Ehun urte geroago, lapurtu ziotena berreskuratu du naturak, eta Estatuko meatze-trenbide luzeenaren planu inklinatuko geltokiaren eraikinak eta azpiegiturak irentsi ditu.

Beraz, suposatzen da ze textu hori egongo litzaké komentatzen argazki handi bat non argiki ikusiko zen hori geltoki konkretu eta berezia zein dagoén an plano inklinatu bat (akaso textuan ez letorke batere txarto azalpentxo bat burúz kontzeptua on geltokia an plano inklinatua).

Bestalde, ondo joango litzake azken proposamena on Josu Lavin (5. komentarioa), non akaso subordina genezake bigarren perpausa respektu lehenengoa, jarriz "devoratuz" (gogoratu sarrera hau burúz "hen" aldaera genitiboa, zein batzuetan erabili genuen = antzekoa nola "on" genitiboa):

Ehun urthe beranduago, naturac recuperatu du laphurtu ceraucotena, devoratuz a eraiquinac eta infrastructurac hen tren-gelthoquia e-plano inclinatua hen ferrocarril minero luceena hen Statua.

Ohartu ze, hor, "ferrocarril minero luceena hen Statua" expresio hori dá, hor amaieran, efektiboagoa zein aurretik emanda, non den deskriptiboagoa. [734] [>>>]

Amuriza (2010): "Partikula batek konpon dezake dena."

Aurreko sarreran irakurtzen genuen nóla Xabier Amuriza-k (2010) planteatzen zuén hori arazo sistematikoa zein dén gertatzen noiz, diskursoan arituta, agertzen zaigún izen bat (edo izen-sintagma zabalago bat) zeini nahi diogun lotú, segituan, esaldi osagarri bat zeháztuz izenaren edukia:

Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52]

Amurizak berak (2010) jarraian planteatzen digu nóndik etor litekén soluziobidea: 

Partikula batek konpon dezake dena. EZEN izan daiteke bera. "Ederto bizi naiz itxaropenagaz ezen ... ez naizela piztuko!". Partikulak argitu, iragarri egiten du ondorengoa. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira ezen noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, esaldi laburretan, partikula gabe ere balitekeela argitasunik ez galtzea. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira, noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, baita, esan daitekeela: "Noizbait zerbait ikusi ahal izateko baikortasunean bizi dira oraindik ere". Baina esaldiek oso itxura eta espresio ezberdina dute. [Amuriza, 2010:53]

Errepikatuko dut: "Oso itxura eta espresio ezberdina". Bukatzeko, gelditzen naiz kin esaldia ezen "partikula batek konpon dezake dena". [690] [>>>]

Hala ere, ez ditzagun gutxietsi faktore foniko osagarriak

Sintaxia da faktore guztiz printzipala afin azáldu hizkuntzen diferentziak an efektibitate komunikatiboa. Hori esanda, eta nahiz sintaxia egón an zentrua on arazoa, bádira beste faktore osagarri batzuk, zein ahal dutén areagotu efektu negatiboa on sintaxi buruazkena gain fluxu diskursiboa, edo kontrara, zertxobait potentziatu efektu positiboa on sintaxi burulehena gain diskursoa.

Faktore osagarri horietako batzuk, nola genioen hemen, dirá faktore foniko-fisikoak, nola dirén hitzen luzera edo soinuen zailtasun diferentziala, zeinen eragin praktikoa gain komunikazioa ez da hain argia ezta hain erabakiorra nola eragina on sintaxia, baina zeinen eragin metatua (metatua kin sintaxia) ez den gutxietsi behar noiz konparatzen funtzionalitatea on hizkuntzak edo hizkerak, batez ere an kontextu elebidunak, non diferentziak dirén ageriagoak eta eragingarriagoak.

Horrela, nahiz oro har faktore foniko horien efektua ez izan argia, egon daitezke kasu argiak non faktore printzipala (hitz-ordena) eta faktore osagarri horiek (faktore foniko nagusiak) doazén an ber norabide arazotsua (edo gutxienez, ez elkarren kontra), halatan ze, hor bai, faktore foniko osagarri horiek jokatuko lukete paper argia aúrka efektibitate erlatiboa on hizkuntza hori respektu beste hizkuntza bat non ordena litzakén burulehena, hitzak eta adizkiak oro har laburragoak, eta soinuak, demagun, antzerakoak. [642] [>>>]

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago

Zioen Txopi-k atzo:

Ados orokorrean kin hemengo iruzkinak. Argi dagoena da Euskararen eta Katalanaren erabilerak dirala oso desberdinak eta faktu honetan zerikusi du a hizkuntzaren gaitasun komunikatibok.

Ez dateke duda handirik ze arrazoi guztiz printzipala afin azaldu zergátik euskararen erabilera dén askoz txikiagoa zein katalanaren erabilera dá sintaktikoa, eta hain justu bere sintaxi buruazkena. Izan ere, eta nola genioen herenegun:

Baldintza orokorretan, sintaxi burulehenak dú markatzen diferentzia funtzional diskursibo handia respektu sintaxiak zein diren baliatzen kin ordena buruazkena eta baliabide postpositiboak.

Horrela, guztiz esperokoa da Txopi-k aipatutako emaitza.

Era berean, ez dateke duda handirik ze baldin katalanaren sintaxia buruazkena balitz, bere erabilera izanen litzaké erlatiboki askoz baxuagoa. Gauza da ze sintaxi burulehenak ez du ziurtatzen erabilera (ez du oztopatzen ere), bitárten sintaxi buruazkenak gogorki oztopatzen du erabilera respektu sintaxi burulehena (azpi baldintza orokorrak).

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago. Ez. Dá referitzen ki zérbait kualitatiboa, dá kalitate komunikatiboa, dá justuki progreso humanoa. [641] [>>>]

Aristegieta: "...astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain,..."

Izan da egunotan debate bat (an Itzul posta-zerrenda) buruzki nóla eman "sin perjuicio de..." esamolde prepositiboa euskaraz, eta gauza da ze Mikel Azkarate itzultzaileak proposatu dú parafrasi bat, non (beste esaldi batean) gehituko litzaké "Dena den, horrek ez du eragozten...",

Egia da "sin perjuicio de" horrek bidea ematen duela modu askotako parafrasien bidez itzulpena egiteko.

Baina, azken adibideari helduz, uste dut garrantzitsua dela itzultzailea kontziente izatea ez duela efektu bera sortzen "sin perjuicio de" espresioaren ordez esaldi oso bat erabiltzeak (Sin perjuicio de = dena den, horrek ez du eragozten). Euskarazko bertsio hori gaztelaniazkoa baino astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain, euskarazkoan enfasia eta esanahia bera aldatu egiten dira. [Xabier Aristegieta, Itzul, 2019-9-24]

Bai, alde batetik gutxio efizientea: astunagoa, deserosoagoa; eta bestetik gutxio efektiboa, gutxio eraginkorra: pragmatikoki gutxiago egokia.

Ikus ere:

• Gakoa da efektibitate informatibo-expresiboa
• "Edozein informazio": zein zentzutan?

[603] [>>>]

Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura hutsa

Aurreko sarreran irakurtzen genuen a-expresioá "con negación expletiva", referitua ki "ez" partikula an "zeinda ez...":

(Con negación expletiva). Oba da bada zerbait luzatu estudijuetan, zeinda ez arin aringa ordendu. JJMg BasEsc 218. Naijago dot ill, ta sepulturaan sartu, zeinda ez ausi Jangoikuaren agiñduba. Ib. 143. [OEH]

Baina, zértan da expletivoa "ez" partikula hori? Ikus dezagun zer dioskun Sareko Euskal Gramatikaren glosategiak:

Espletibo: Perpausaren esanahian ezinbestekoa izan gabe, balio espresiboa eransten duen hitza edo esapidea. [SEG]

Hor beraz nabarmentzen dá arrazoi expresiboa. Ikus RAEren definizioa an bere sekzioa gain termino linguistikoak:

Expletivo-va. Se aplica a la palabra o elemento que no resulta imprescindible ni para la correcta construcción ni para la comprensión del enunciado, pero que aporta mayor expresividad o hace más armoniosa la frase. Son expletivos en español los elementos resaltados en los ejemplos siguientes: Apenas si se cansó; Es mejor que cantes que no que bailes. [RAE]

Eta, Google-en "expletivo" bilatuta, lehen agertzen zaigun definizioa dá hauxe:

Expletivo: [palabra, expresión] Que se utiliza para hacer más llena, intensa o armoniosa la frase, aunque no se necesite para entender su significado. ["la palabra ‘bien’ es expletiva en construcciones conjuntivas como ‘antes bien’, ‘o bien’, o ‘pues bien’"].

Hemendik nabarmenduko genituzke bi helburu linguistiko noiz erábili partikula edo expresio expletiboak:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea.

Maila sintaktikoan ere, esangura hutsaz gain, kruzialak izanen dira argitasuna eta adierazkortasuna, biak direlarik ezinago erabakiorrak ki lortu efektibitate-kota altuagoak an komunikazioa (argitasun-eza ez da baizik efektibitate-falta maximoa noiz expresátzen edozer).

Eta gauza da ze hitz-ordena burulehenak horixe eskaintzen du, oro har: aukera potenteagoak, argiagoak, expresiboki moldagarriagoak eta finean efektiboagoak. Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura hutsa. [579] [>>>]

Lertxundi (1993): "Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik."

Mintzatuz burúz zailtasuna on euskal itzulpenak (eta euskal textuak, orokorrean) irakur dezagun ondorengo aipua ganik Anjel Lertxundi, aterea ti bere artikulua titúlatzen "Felix qui potuit rerum cognoscere causas" (Senez, 14, 1993):

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. [Lertxundi, 1993]

Baina arazoa ez da generazionala, baizik nagusiki sintaktikoa. Oraingo belaunaldikoek berdin aiseago irakutzen dute "El día de la lechuza" ezenezta "Hontzaren eguna". Zeren Lertxundi-k aipatutako diferentzia an kalitatea, esan nahi baita an kalitate komunikatiboa edo efektibitate komunikatiboa, lehengo berdina baita, eta kalitate-diferentziak ez du zerikusirik kin kontu generazionalak, baizik kin kontu linguistikoak. Eta gauza da ze bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. [550] [>>>]

Kezka ez da izaten nabarmenki markátzea esaldiko sintagma bat

Orohar, ordena diskursibo orekatu-potentean, kezka ez da izaten nabarmenki markátzea esaldiko sintagma bat gain beste guztiak, zein geldituko lirakén ondo apalduak. Ez, kezka izaten dá ondo islátzea progresio informatiboa an modu jarraitu, koherente eta ahaltsua, abiatuz ezagunenetik eta amaituz ezezagunenean, ulertzen delarik ze lehenagoko sintagmak daudé hor afin prestátu geroko (eta bereziki bukaerako) sintagmen eraginkortasun informatibo eta espresibo betea. Hori dá mezuak ulertzeko klave progresiboa, klave potentea, klave potentziatzailea. [492] [>>>]

Borges: "...no se fijan en la eficacia del mecanismo,..."

Herenegun aipatzen genuén Borges-en artikulua titulatzén "La supersticiosa ética del lector", eta gaur irakurriko dugú handik ekarritako beste aipu bat ere, non autoreak birformulaten baitú bere hango ideia nagusia:

Es decir, [kritiko edo ikertzaile superfizialak] no se fijan en la eficacia del mecanismo [linguistiko-komunikatiboa], sino en la disposición de sus partes. 

edo Juan Garzia-renean:

Alegia, ez diote arretarik jartzen mekanismoaren eragingarritasunari, osagarrien antolamenduari baizik. 

Bai, hortxe dago koxka: "...no se fijan en la eficacia del mecanismo,...". [490] [>>>]