Mitxelena (1969): "Ampliaciones de uno ["-ko", ("aquit. -c(c)o")] y otro ["-to", ("aquit. -t(t)o")], con una especie de "moción a la indoeuropea", parecen ser, por ej., ollasko 'pollo', morrosko 'muchachote" ..."

Galdetzen zuén Josu Lavin-ek hemen:

BelasKO litzateke tipo honetakoa?
Ala oilaSKO motakoa?

Puntu horretaz, Mitxelenak aipatzen zuén "Beleko" an atzoko aipua ("Notas lingüísticas a «Colección diplomática de Irache»", 1969), zeintan "-ko" izanen zén diminutibo-hipokoristikoa ("aquit. -c(c)o"): 

...: Axerko, Beleko, Otsoko (frente a Ochoa), Zozoko, (Xoxoko) ... [Mitxelena, 1969:9]

zeinen jarraian zioén justuki hau:

Ampliaciones de uno ["-ko", ("aquit. -c(c)o")] y otro ["-to", ("aquit. -t(t)o")], con una especie de "moción a la indoeuropea", parecen ser, por ej., ollasko 'pollo', morrosko 'muchachote" ... [Mitxelena, 1969:9]

nondik akaso saia gintezke sartzen "Berasko" an ber multzo zabaldu hori (ikus Mitxelenaren aipu hau ere). Esan azkenik ze Mitxelenak berak, referentzia berean gorago, aipatua dú "Berasko":

... Berasco (Sancio, Eneco) Errotaco, ... [Mitxelena, 1969:9]

non "Berasko" dén izena, bitárten "Errotaco" dén leku-genitiboa. [>>>]

'Axerko' vs 'Lukito'

Atzoko aipu batean, Gorrotxategi-k (1984) aipatzen zuén ...

Michelena, FLV, 1969 ... [Gorrotxategi, 1984:241]

Horrá aipua te Mitxelena (1969), non elkarrekin agertzen dirén "Axerko" ("aquit. -c(c)o") eta "Lukito" ("aquit. -t(t)o"): 

Otro elemento formativo usado en antropónimos (aquit. -t(t)o, [...] ) ocurre en vizc. Lukito, nombre personal del 'zorro' equivalente a Axerko ... [Mitxelena, 1969:9]

Bai, "Axerko" versus "Lukito" (ikus ere "'neskato' vs 'mutiko': non akaso inguru fonikoak erabakiko zuén '-t-' ala '-k-' ('-to' ala '-ko')"). [>>>]

Valdegobia bailara, non baitzen Uxama Barca zaharra

Atzokoan mintzo ginen gain bailará on Valdegobia eta nóla hantxe aurkitu dirén gaztelaniaren aztarna zaharrenak (ikus ere herenengungo sarrera). Hortaz, eta hantxe gaudelarik, ondo dateke gogoratzea ze bailara horrexetan aurkitzen zén Uxama Barca zaharra, zeintaz euskal wikipediak kontatzen digun hau:

Uxama Barca autrigoien lurraldeak osatzen zuten hamar civitatesen bat izan zen, egungo Osman, Araban, zegoena. "Uxama" toponimoa, denboraren poderioz "Osma" bilakatua, indoeuropar jatorria, ziur asko zelta, du, zelta edo aurrezeltar hizkuntzetan "garaiena" esan nahi zuen eta. 

Klaudio Ptolomeok lehenengoz aipatua, autrigoien hiria zela esan zuen. Hauek euskal historiaurreko tribuetako bat osatzen zuten, askorentzat zelta jatorrikoa. 

Arkeologo gehienen ustetan, Arabako Karankan dagoen "Lastrako kastroak" izeneko herrixkan zegoen.

Aztarnategian bertan ekoiztutako txanponak aurkitu dituzte (garai haietan hiriek egiten zituzten txanponak ez herriek), iberiar alfabetoz (zeltek ez zuten alfabetorik) u uarkas inskripzioa dutenak. Zilarrezko inkrustazioak dituen lantza bat ere topatu dute. Ezaugarri zeltak (motibo lerromakurrak edo otso-hortzak) dituen lantza hau Arabako Arma museoan dago gaur egun.

bitarten gaztelaniazkoan dioskue hau:

Uxama Barca era una antigua ciudad, perteneciente a la tribu de los autrigones, situada en Caranca de Valdegovía, Álava (España). El término Uxama, que con los siglos ha derivado en Osma, indica un origen indoeuropeo, precéltico o céltico, ya que Uxama era un sobrenombre usado entre los pueblos de lenguas precelta o celta para denotar el significado de "la más alta".

Es mencionada por primera vez por el historiador romano Claudio Ptolomeo​ como una ciudad autrigona.

La ubicación exacta del castro es la correspondiente al poblado de "Castros de Lastra", ya que es el más posibilidades ofrece según historiadores y arqueólogos.​

Los autrigones eran una tribu prerromana, de nombre posiblemente celta, establecida en el norte de la península ibérica. Geográficamente situados, en la parte oeste de Vizcaya y Álava, este de Cantabria y norte de la provincia de Burgos.

Entre los hallazgos materiales de este yacimiento destacan cierto número de monedas atribuidas a la ciudad de Uxama Barca, ya que en esa época la moneda era emitida por la urbe y no por la etnia, llevan la leyenda u uarkas, escrita usando signario ibero, ya que los pueblos celtófonos carecía de alfabeto propio.

Igualmente una punta de lanza profusamente decorada con incrustaciones de plata, con características muy de gusto céltico, mezclando motivos curvilíneos con otros rectilíneos como dientes de lobo, actualmente expuesta en el Museo de Armería de Álava.

"Osma" izeneko herriak bádira Sorian ("Burgo de Osma" da herri bat zeinen jatorrizko kokapena aurkitzen zén gain mendi bat) eta Bizkaiko ekialdean ("Osma" da Mallabiko auzo bat an Debaren arroako parte garaiena). Bestalde (ikus an "Ulzama", Wikipedia):

Koldo Mitxelena era de la opinión de que el topónimo Ulzama (Ultzama en euskera) derivaba del término celta Uxama, que significa 'el más elevado', entendiendo que se ajustaba perfectamente a la descripción de Ulzama, que es, junto con Basaburua, el valle más alto de los que componen la vertiente mediterránea navarra en la divisoria con la vertiente cantábrica. Según Mitxelena, Ulzama no sería más que un término celta transformado en Ultzama por la fonética vasca, mientras que en otras latitudes ese mismo término acabó convertido en Osma.

En la Edad media el valle de Ulzama aparece en los escritos mencionado bajo diferentes nombres, como Iozama, Utzama, Hutzama, Uçama o Uzama, que parecen formas intermedias entre las actuales Ulzama/Ultzama y la hipotética Uxama originaria. En un texto de 1366 aparece, sin embargo, mencionado como Urçama, lo que hizo que José María Satrústegui aventurara un nombre relacionado con la palabra vasca ur ('agua').

Esan nahi baita ze, Mitxelenaren ustez, Nafarroako "Ultzama" ere derivatuko litzake ti "Uxama" prezeltiko edo zeltikoa. Hala izatekotan, beste baldintza eta prozesu fonologiko batzuk parte hartuko zutén ki lortu "Ultzama" ordezta "Osma".

"gehi" baliabide burulehena an erabilera textuala, naturaltasun osoz

Herenegun Gilenek ekartzen zigún textu bat zein Joseba Lakarrak eta Julen Manterolak idatzi berri dute aurkéztuz euren "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa" (2. edizioa, online), eta non aurki daikegun pasarte ondo desegokiak zatio euren buruazkentasuna. Jakina, desegokitasun horiek guztiak joan ahal dira lantzén, leuntzén eta erabat gainditzen bidéz estruktura sintaktiko teknologikoki potenteagoak (hau guztia dá kontu teknologiko huts bat) zein, gehien-gehienetan, derivatu daitezke guztiz naturalki erábiliz euskararen beraren mekanismo eta baliabide sintaktiko-morfologiko jada erabiliak. 

Eta behin sortuak, behar da sostengua (edo bederen, gutxieneko flexibilitatea) finéz euskara-erabiltzaileek erabili ahal izan daitén aukera horiek kin normalitate minimo bat, egókituz euren erabilerak ki kontextu konkretuak bai (gerota zabalagoak), eta nahi-bezain-gradualki bai, baina era berean, emánez aurrerapausu metagarriak buruzki erabilera teknologiko mesedegarriagoak (errepikatzen dut: honek ez dauka zerikusirik kin eduki kulturala hen hizkuntza, zein bere horretan gelditzen da). 

Horren guztiaren adibide argi bat dá "gehi" baliabide burulehena zein Lakarrak eta Manterolak erabilí an euren sarrera, pixkat beherago zein atzoko textua:   

Meillet eta alorreko langile hoberenen jarraitzaile bati dagokionez, berariaz hiztegi historiko-etimologikorik egin ez arren, teoria linguistiko hoberena eta filologia eguneratuena batu zituen Koldo Mitxelenak bere metodoarekiko gogoeta eta jardun bikain bezain erraldoian: gogora, hurrenez hurren, haren Lenguas y protolenguas eta Fonética histórica vasca gehi Sobre el pasado de la lengua vasca.

Eta gauza da ze "gehi" forma hori agertzen zaigu nola adverbioa an hiztegiak ganik Larramendi edo Azkue:

baina soilik azken urteotan hasi da erabiltzen adierázteko operazio matematikoak,  orobat nola "ken", "zati", "bider", "ber" edo "gain" (besteak beste), denak ere derivatuak ti aditzak, izenak edo postposizioak. Erabilera horiek izan duté sostengu osoa ganik autoritate linguistikoak, eta horrela, erabili dirá normaltasunez tikan lehenengo eguna bera. 

Baina, goragoko erabilera ganik Lakarra eta Manterola ez da jada matematikoa, baizik textuala, esan nahi baita ze erabili da barné textu normal bat berdin nola beste edozein lanabes prepositibo ("eta", "edo", .... "gehi"...). Ikus OEH-k ekarritako ondorengo erabilera ga Mitxelena (MEIG):

Jauzi hori ere naturaltasunez eman ahal da, eta ez da horretan ezer berezirik, ezpada garapen linguistikoa. Behar da sostengua, ber sostengua zein beharko litzake esáteko:

Atzo mintzatu ginén gain "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa", 2. edizioa, online.

Edo, antzera, beste aukera batzuk nola "buruz...", "barne...", "ordezta...", "arten..."... [⇶]

Mitxelena (1986): "A primera vista y aun a segunda,..."

Atzoko sarreran, Julen Arriolabengoa hizkuntzalariak aipatzen zuén Mitxelena, zeinen hitz batzuk ekarri nahiko genituzke hona ("Contra Lekobide", 1986:310-311):

A primera vista y aun a segunda, lek(h)at y lek(h)ot, de distribución dialectal restringida y que acaso se hallan en plena regresión, parecen radicales con -t, del tipo nordoriental, en reIación con un participio lekat(u) o lekot(u): la base es, en todo caso, leko + -tu. [Mitxelena, 1986:310]

eta

El paralelo occidental de lek(h)atu, rad. lek(h)at, lek(h)ot, sobre *leko-tu, sería leko, sin -t, desusada en nuestra zona. [Mitxelena, 1986:311]

Eta "a primera vista y aun a segunda", hortxe dugu jatorriá e "lekat...": aditz-erro bat, zein izanen litzaén 3. personako inperatibo bat. [⇶]

Krajewska (2018): "Mitxelenaren interpretazioaren arazoa da 'zein' erlatiboak normalean ez direla murrizgarri,..."

Atzokoan Gilenek pasatzen zigún a referentzia e Dorota Krajewska, titulatzén "Zein erlatiboaren historiaz" (2018), non autoreak komentatzen duén ber adibidea zein guk atzo ere aipatzen genuen, eta zehazkiago Mitxelenaren interpretazioa an terminu hauek (2018:432):

Normalean? Zéin da normaltasun hori? XX. mendeko normalitatea? Zér zen normala an XV-XVI. mendeak? Edo XVII. mendean?

XX. mendean perpaus erlatibo restriktibo edo murrizgarri bat erabiltzea ia bihurtu da heroikoa, nahiz estrutura horiek izán izán, itxura guztien arabera, euskaratik bertatik normaltasunez sortuak, hala nola ere guztiz lagungarriak eta are, gaur egun, erabat beharrezkoak;  baina XV-XVI. mendeetan, noiz, seguruena, estruktura hori jaiotzen ari zen, akaso ez zen izanen horrenbeste prejuiziorik aurká estruktura hori, eta akaso erabiltzaileek izanen zuten sensazioa ezen zérbait berri eta interesgarria erabiltzen ari ziren, zérbait potentea eta ondo ulergarria, zérbait eraikitzailea eta aberasgarria, zérbait zein aski naturalki zen derivatzen ti estruktura korrelatiboak, nondik normaltasun osoz garatzen baitirá perpaus erlatibo murriztaileak, eta ez perpaus ez-murriztaileak, zein printzipioz etorriko zirén geroago. Horrela azaltzen genuén hemen:

Aurreko sarreran bervisitatu dugu prozesua nondik euskarak garatu zituen bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarraiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago, ez gutxiago, baina) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: jatorriz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: jatorriz galdera atean dutelarik euren sorrera, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzerago ze galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik dira azaltzaile-mugatu-OVak, eta ondo etor daiteke gogoratzea euren aukera murriztaile-mugagabe-VOak.

Esan nahi baita ze Arrasateko erreketa-ko "zein" erlatibo murrizgarri hori sartzen da, guztiz, an normalitate evolutiboa nondik perpaus erlatibo korrelatiboak (zein datozen ti estruktura galdetzaielak) bilakatzen dirén perpaus erlatibo murriztaileak (jarraitukó). [⇶]

Ez al da adibide ederra?

Mintzo ginen herenegun buruz "euskarazko (ustezko) aurreneko "zein" erlatibo historikoa", zein ez baita baizik hóri ze aipatzen genuén, gorriz nabarmendua, an ondorengo sarrera e 2005:

non, beherago, genioen nóla:

... Luis Mitxelenak komentatzen baitu testu hori:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

Mitxelenak ez du egiten bestelako komentariorik buruz gure perpaus hori, baina kontuan hartuz ze hori perpausori dagokio a kanta bat zein ustez konposatuko zen an XV mendea, nik uste ze kontu horrek merezi du komentario zabalagoa.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, egonen ginake aurre lehenengo aldia non jaso perpaus erlatibo bat kin "zein" prepositiboa, zeinek, gainera, dun partikularidadea hon izatea restriktibo mugagarria eta kasu adberbialik gabea (hau da: dauka guzti-guztiori zein ez zaion "gustatzen" a Euskaltzaindia).

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, ondorioztatu beharko genuke ze "zein" erlatiboa erabili zen ondo lehenago ezi gure idazle ezagun zaharrenak hasi zitezen idazten.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, pensatu beharko genuke ze estandar literario hori ("zein" erlatiboa) zen gehiago ezi estandar literario huts bat (pensatzekoa da ze halako kantak ahoz transmitituko ziren, hau da: kantatuko zirela).

Hortaz, XV. mendean antzematen ahal dugu egoera intralinguistiko bat (corpusaz ari naiz) askoz ere interesgarriago ezi hori zein daukagun gaur, non horrelako erabilera progresistak desagertu baitira ti gure estandar literarioak.

Ez al da adibide ederra? [⇶]

Trask:(1997): "The participìal formation in "-i" is no longer productive."

Atzoko sarreran mintzo ginen buruz forma perifrastiko berriak zeinen arabera berrantolatu zen euskal aditz-sistema. Zehazki, Mitxelenak aipatzen zituén euskararen "perfectum" eta "futuro" formen paralelismoa respektu forma latino-romantzeak, adibidez (an "Lengua común y dialectos vascos", 1981)

[Mitxelena, "Lengua común y dialectos vascos", 1981]

Mitxelenak, beraz, azpimarratzen du a analogia arten "he de coger" eta "hartuko dut" edo "harturen dut" ki eman futuroa, hala nola ere arten "es venido" (forma zaharra hen "ha venido") edo "est venu" eta "etorri da" ki eman iragan perfektua.

Modu horretan, lortzen ari ziren forma verbal analitikoagoak, non aditz printzipala eta aspektu verbala ateratzen zirén ti multzo sintetikoa (jada aski zamatua), bitarten flexio personal guztiak (nor-nori, nor-nork, nor-nori-nork) eramaten ziren ki bigarren parte perifrastikoa, zein gauzatzen zén an laguntzaile ezberdinak (gutxi) non jada konplexitatea gutxiagotua gelditzen baitzen, nahiz oraindik izan potentzialki altua, nola dakigun.

Bide berriek izanen dute euren isla an morfologia, non "-tu" morfemak ordezkatuko du "-i" morfema noiz sortzen partizipioak:

The participìal formation in "-i" is no longer productive. For many centuries, the function of "-i" has been assumed by a new suffix "-tu". This is of Latin origin: Basque borrowed verbs from Latin in the form of their perfective participles, such as aditu 'hear, understand' < AUDITU and jostatu 'play' < IUXTATU. [Trask, The history of Basque, 1997:213-214]

Gaur egun soilik "-tu" morfema da produktiboa. [⇶]

Mitxelena (1981): "...formas personales sintéticas de extremada complejidad..."

Zioen hemen Gilenek:

Ikus zer euskara ekonomikoa zerabilten euskara "arkaikoan" (RS), geroaldian "egin" adierazteko:

bait [badagit] = egingo dut
Bait agindua eta ezertua.
beizut [badegizut] = egingo dizut
Beizut nahi baduzu,
gaur, bihar, etzi, etzilimo, etzikaramu.
dai [dagi] = egingo du
Zaran bat dagianak bi dai.
nai [nagi] = egingo nau
Gaiztoagoak hobea nai.

Ez dakit nik ba zer hobetu dugun azken bost mendeotan.

Hor dauzkagunak dirá orainaldiko formak kin balioa e futuroa, eta bai, konkretuki horiek oso dira laburrak eta sinpleak, zeren, besteak beste, aplikatu dirá kontrakzioak:

b(ad)e(g)izut → beizut

Baina sistema sintetiko zaharra, bere osotasunean hartuta, ez ei zen, Mitxelenaren hitzetan, batere sinplea, baizik gehiago, sistema konplexu bat, zein joango zen erabiltzen gerota gutxiago aldé forma perifrastikoak, akaso jarraikiz, partzialki bederen, eredu berriak (an "Lengua común y dialectos vascos", 1981)

[Mitxelena, "Lengua común y dialectos vascos", 1981]

Mitxelena mintzo da hor buruz "formas personales sinteticas de extremada complejidad" zein joan ziren desagertzen aldé forma perifrastikoak, edo analitikoak, edo akaso esan beharko genuke analitikoagoak, zeren forma horien laguntzaile guztiek (euren artean "egin" berak) jarraitu zuten izaten ondo sintetikoak.

Bere buruari galdetzen dio Gilenek: "Ez dakit nik ba zer hobetu dugun azken bost mendeotan". Akaso muturreko konplexitate horretan bilatu beharko litzake azken arrazoia zérgatik hasi zen erabiltzen sistema berri bat, partzialki analitikoa. Antzera nola orain. Zaharrak berri. [⇶]

"-(k)eta" vs "-(k)ide": hain antzekoak, hain ezberdin (ustez)

Zehazten genuen hemen nóla "-(k)eta" atzizkiaren jatorria izan zitekén, jarraikiz Mitxelena, "-eta" latinoa, zeinek batzutan hartuko zuén "-k-" epentetikoa, zeinekin gero sortuko zén "keta" izena edo postposizioa.

Eta itxuraz behintzat pentsa genezake ze "-(k)ide" antzekoa izan litekela, zeren kasu honetan ere existitzen dirá hitzak nola "bidaide" edo gogaide" non "k" hori ez den agertzen, halan ze, trasladatuz analisia, pentsa genezake ze jatorrizko elementua izanen litzaké "-ide" [nondik etorriko litzaké "-(k)ide" kin "k" epentetikoa], berdin nola lehen zén "-eta" [nondik zetorren "-(k)eta" kin "k" epentetikoa].

Baina, beti ere jarraikiz Mitxelena, bi kasu horiek ondo ezberdinak izanen lirake, zeren "-ide" etorriko litzaké ti "-kide" arartez kontrakzioa, eta ez alderantziz: "-kide" ti "-ide" arartez epentesia:

La monoptongación no es, por el contrario, general y total cuando se ha perdido una consonante en la inicial del segundo elemento: anderauren "damoiselle" (Oih. Prov. 473), andrauren "mujer principal" (RS) de -guren; occid. begirune, begiraune "respeto, consideración"; Sauguis bidaide "compañero de viaje", gogaide "correligionario", de -kide, etc. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]

Esan nahi baita ze, hor, abiapuntua litzaké "kide" > "-kide" kin "k", eta kontrakzioz aterako litzaké "-ide". Alde horretatik (eta hori guztia horrela dela suposatuta), "-(k)eta" eta "-(k)ide" liraké ondo ezberdinak.

Azkenik, ondo interesarria iruditzen zait ze hala "-kide" (ustezko) jatorrizkoa (< "kide" ), nola "-ide" (ustezko) eratorria ("k" galduta), biek ere daukate euren hitz askea: "kide" eta "ide". [⇶]

Zein izan zen lehenago: izena edo sufijoa?

Azken sarreran Erramun Gerrikagoitiak planteatzen du ondorengoa:

Guc hemen euscara occidentalean ba daucagu verba bat asqui zabaldua zein egun beharbada galtzen ari da an generatione gazteac zeren da gutiago entzuten orain ezi lehen eta da: era. Halan esan ahal duzu

"hori da era desegoquia aguertzeco publicoan".

Verba hori, era, sortua date ti kera, beharbada. Zeren hor ditugu ere pausukera, ibilkera, eguikera, verbakera, eskaera, esakera, doblakera (doblatzeco modua), ... [EG]

Galdetu izan bagenio ki Azkue, hauxe esango zigun (an bere MV):

Z) Era, kera. EI vocablo era «acto, ocasión, oportunidad" ha dado lugar a este sufijo en vocablos como egieran al hacer, etorreratik desde la venida, así como en la acepci6n de «manera» ha dado origen a azaiera (B) educaci6n.

Con la epentetica k nacen vocablos como edakera, acto de beber, yakera acto de corner, yoakera ida, acto de ir, y aunque algunos, como se dijo y cit6 en el Diccionario, dan a era la acepci6n de modo, hoy muchos tienden en el pueblo mismo a repartir semanticamente -era y su correspondiente -kera: egiera momento de ejecuci6n y egikera conducta, modo de ejecutar; ibilera andanza e ibilkera porte; egoera estancia y egokera postura ... y otros que se citaran en la Derivación. [Azkue, 1925:14]

eta honako bilakabidea izanen genuke: "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena): 

LL) EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentetica k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]

Azkuek, gainera, konsideratzen ditú "kara", "ara" edo "era" jatorriz euskarazkoak:

¿Quién sabe si las voces vascas, tenidas por de origen románico, no todas cuentan, para ostentar su filiación, con tanta probabilidad como tiene ese nuestro kara para creerle padre del griego kara «cabeza»? [Azkue, 1925:19]

edo mintzatuz buruz "manera" hitz romanikoa:

(1) Este mismo vocablo, que tiene por tema el latino manus, parece formado de este nuestro sufljo -era. [Azkue, 1925:112]

Hortaz, Azkuek esango zigun ze, duda gabe, "era" hitza izan zen lehenago, eta gero derivatuko zirén "-era", "-kera" sufijoak. Gainera, "era" ez zen izanen mailegatua, eta egon ziteken an jatorria hen "manera" romanikoa.

Mitxelenak, ordea, beste ikuskera bat dauka, nola ikusten genuen hemen (FHV 1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Esan nahi baita ze, jarraikiz Mitxelena, "-(k)era" izan liteké (al parecer) mailegua (nola aipatutako beste bi atzizkiak), nondik, hortaz, gero askatu beharko zén "kera" izena, eta, akaso, "era" izena ere, izanki aurrena sufijoa eta gero izena.

Zein izan zen lehenago: izena edo sufijoa? Ez dirudi hain argi, nahiz, bai Azkueren bidetik eta baita Mitxelenaren bidetik ere, argi dirudiena dá ze justuki "kera" eta "kara" izenak sortu beharko zirén tikan sufijoák "-(k)era" eta "-(k)ara".  [⇶]

"-eta" > "-keta" > "keta", "-eria" > "-keria" > "keria", "-era" > "-kera" > "kera"

Atzoko sarreran mintzo ginen buruz "-keta" atzizkia, zeinen jatorria izanen litzaké "-eta" atzizkia, nola zehazten digu Mitxelenak an bere FHV (1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Eta gauza da ze, hala "-keta" atzizkia (ikus hemen), nola ere "-keria" edota "-kera", hirurak ere jalgi dira tikan erabilera atxikia. [⇶]

400 urte geroago, erabilgarri, eskura

Aurreko sarreran aipatu dugu eredu sintaktiko konparatibo bat zein agertzen an liburua e-1596 titulatzén "Refranes y sentencias", non ematen baitziren hainbat esaera zahar:

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497. [OEH]

Halako ereduak, zein gaur egun dirén ahaztuak, hortxe daude halere, eta nahi izanez gero erabil daitezke, nola adibidez Mitxelenak zuen eginen an artikulua zein idatzi zuen 400 urte geroago, titulatzen "Euskalkien ageriko aurpegia" (1983):

Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi,...

Ez dezaguntzat batere dudarik izan Mitxelenak nóndik hartu dun eredu sintaktiko hori, Mitxelenak berak zehazten digu justuki segituan:

Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi, Bizkaiko esaera zaharraren moldez mintzatu nahi badugu. [Mitxelena, 1983:338]

Jakina, Bizkaiko esaera zaharraren molde hori ez da baizik moldea zein agertu an 1596ko "Refranes y sentencias", eta hor darrai, erabilgarri, eskura. [⇶]

Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

Aurreko sarreran bervisitatu dugu prozesua nondik euskarak garatu zituen bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarraiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago, ez gutxiago, baina) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: jatorriz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: jatorriz galdera atean dutelarik euren sorrera, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzerago ze galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik dira azaltzaile-mugatu-OVak, eta ondo etor daiteke gogoratzea euren aukera murriztaile-mugagabe-VOak. [⇶]

Mekanismo propioak: zeharkako galderak an sorrera on zenbait eraikuntza erlatibo

Aurrena, irakur mesedez, irakurle estimatu horrek, gure mezu ""Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!", non agertzen zan honako erlatibo hau:

Ganboarroc su emaytean
Asi dira, ta onegaz urten daude beralan
Oñeztar barruangoac
Çein erre ez citeçan.

hala nola ere hurrengo komentarioa ti Mitxelena:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

"Çein" hori, aparte izan erlatibo murriztaile peto-petoa, erabiltzen ari zan ondo lehenago ze aurreneko euskal liburua, eta erabilera hori zan kantatua, hau da: ahoz ("Cantares de la quema de Mondragon").

Nire aburuz, goiko adibide hori egon beharko litzake enmarkatua an gela nagusia on Euskaltzaindia, distiratsu, nola harribitxi bat. Baina, ez gaitezen desbideratu. Ikus hurrengo adibidea, guk moldatua:

Ganboarroc su emaytean asi dira, ta onegaz urten daude beralan Oñeztar barruangoac; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude).

Azken bi perpaus horiek, alegia "...; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude)", dirá bi perpaus korrelatibo ze, bien artean, osatzen dutén eraikuntza erlatibo bat. Eta gauza da ze bigarren perpausean zehaztu egiten da ze justuki "órrek", alegia "órrek çein erre ez çiteçan", justuki "órrek urten daude", eta ez besteak ["(solamente) los que no se quemaron"].

Bilakabidean, estruktura korrelatiboaren "çéin" tonikoa (ez baita bihurtu oraindik izenorde erlatibo tipiko berezitua) joanen da bihurtzen "çein" atonoa (finean bilakatuko da izenorde erlatibo sinplea: "...urten daude beralan Oñeztar barruangoac çein erre ez citeçan").

Azken buruan, urrasño bat baino ez dago arten zeharkako galdera moduko hori eta gure goiko perpaus erlatiboa, eta gauza da ze, baldintza egokietan, erraz antzean egin liteke bidea arten bata eta bestea.

Azkenik esan ze baliabide erlatibo berezituak nola "zein" edo "ze" (ikus sarrera hau), duté erakusten abantaila handia gain erlatibo korrelatiboak: ahal dira aiseki metatu, esan nahi baita rekursiboki, emanez potentzia komunikativo handia ki hiztuna. [218] [⇶]

Galdegai-legea: ezta galderantzun idatzietan ere

Galdegai-legea zeharo gailendu da an XX. mendeko euskara idatzia, eta hala izan da an textuinguru linguistiko guztiak. Hala ere, edo akaso horregatik, zenbait hizkuntzalarik zehaztu dute ze (ustezko) galdegai-legea ez da aplikagarria an zenbait textuinguru komunikatibo aski orokor, hala nola narrazioa.

Ikus Koldo Mitxelenak zer dioskun burúz puntu hau an bere "Galdegaia eta mintzagaia euskaraz" (an "Sobre historia de la lengua vasca", 656. or.), non dún aipatzen Patxi Goenagaren iritzia ere:

... , haren [Altuberen] oinarrizko iritziaren ondoren, baiezko eta ezezko perpausak (hobe, agian, esaldiak) gertatu edo, maizago, gertakizun diren galderen erantzun gisa ulertzen eta moldatzen ditugu. Moldamodu horrek ez luke, beraz, balio, berez behintzat, eske eta aginduak aditzera ematen direnerako, ezta ere bihotz barruan irakiten daramakeguna bridarik gabe isurtzen zaigunean. Edo, berdin dena, itsumustuko eta heriosuarreko ahapaldiak artoski eratzen ditugunean hotz-hotzean.

Direlako lege horiek ez dute ere balio ez gogoetan ari garenerako eta ezta ere kontu kontari mintzatzen denarentzako. Begira zer dioen honetaz Patxi Goenagak atera berri duen liburuan: “Galdegaiaren legea batez ere perpausa laburretan eta elkarrizketetan errespetatu ohi da, galdera-erantzun bidez ari garenean, alegia ... Narrazio kutsua dagoenean ere, ordena libreago gelditzen da galdegaiari buruzko lege honetatik (...)”.

“Hemen [narrazio kutsua dagoenean] ez dela errespetatzen dirudi –gehitzen du- galdegai kontua”, eta nik ere ezetz esango nuke, eta ez dela errespetatzen, gainera, ez dagoelako errespetatzeko premiarik.

Esan nahi baita ze Mitxelenak eta Goenagak nahikoa mugatzen duté (ustezko) galdegai-legearen eragina: “... batez ere perpausa laburretan eta elkarrizketetan errespetatu ohi da, galdera-erantzun bidez ari garenean, alegia ...”.

Nahiz gaur egungo idatzietan galdegai-legea aplikatzen dén baita narrazioetan ere (salbuespeneak salbuespen), saiatuko gara erakusten, ondorengo mezuetan, nóla euskararen idatzi zaharretan (Azkue baino lehenagokoetan) ez zen erabiltzen (ustezko) galdegai-legea ezta erantzun esplizitoetan ere. [133] [⇶]