osteguna, apirila 13, 2023

Mitxelena (1961): 'n-a-iz' non erroa litzakén 'iza' ti '*e-iza-n'

Atzokoan ikusten genuen honako deskonposizioa te "naiz" adizkia:

  • hasierako "ni- >  n-" hori dá aurrizki pronominala,
  • bigarren "-da- >-a-" horrek adierazten dú oraintasuna, presentzialtasuna,
  • hirugarren zatia, "-iza > -iz", dago-ki aditz semantikoa: "izan".

Hor, hirugarren puntu horretan agertzen dá "iza" erroa jarrái-ki analisia te Mitxelena (1961):  

No hay razón para pensar que en protovasco faltara e- en esos radicales: es mucho más simple suponer que *e-iza-n, etc., han dado regularmente izan, etc. [Mitxelena, 1981:105-106]

Hortaz, Mitxelenaren analisian, *e-iza-n > izan forma horren erroa litzaké "iza". [1959] [>>>]

Etiketak:

asteazkena, apirila 12, 2023

Mitxelena (1981): "... n-a-iz 'soy', ..."

 Atzokoan Josu Lavin-ek zioén:

na = naiz
: soy, estoy

Baina "na-" ez da aditz bat, "na-" dá aurreko partea te "n-a-iz" (edo "n-a-tor" edo "n-a-kar-zu") non aditz semantikoa aurkitzen dén an bigarren partea: gure kasu horretan, "iz" edo "iz(a)", zein izanen litzake nukleo semantikoá te "izan" aditza (edo "tor" edo "kar"):

  • n(i) - (d)a - iz(a) > naiz
  • n(i) - (d)a -tor > nator
  • n(i) - (d)a - kar -zu > nakarzu 

Ikus daigun nóla deskonposatzen duén Mitxelenak "izan" aditza eta partikularki "naiz" adizkia::

n-a-iz 'soy' [Mitxelena, 1981:105-106]

non:

  • hasierako "ni- >  n-" hori dá aurrizki pronominala,
  • bigarren "-da- > -a-" horrek adierazten dú oraintasuna, presentzialtasuna,
  • hirugarren zatia, "-iza > -iz", dago-ki aditz semantikoa: "izan".
"na-" ez da "soy", ezpada zérbait nola "ni orain". "soy" dá zehazki "na + iz". [1958] [>>>]

Etiketak:

osteguna, abendua 22, 2022

Mitxelena (1969): "Ampliaciones de uno ["-ko", ("aquit. -c(c)o")] y otro ["-to", ("aquit. -t(t)o")], con una especie de "moción a la indoeuropea", parecen ser, por ej., ollasko 'pollo', morrosko 'muchachote" ..."

Galdetzen zuén Josu Lavin-ek hemen:

BelasKO litzateke tipo honetakoa?
Ala oilaSKO motakoa?

Puntu horretaz, Mitxelena-k aipatzen zuén "Beleko" an atzoko aipua ("Notas lingüísticas a «Colección diplomática de Irache»", 1969), zeintan "-ko" izanen zén diminutibo-hipokoristikoa ("aquit. -c(c)o"): 

...: Axerko, Beleko, Otsoko (frente a Ochoa), Zozoko, (Xoxoko) ... [Mitxelena, 1969:9]

zeinen jarraian zioén justuki hau:

Ampliaciones de uno ["-ko", ("aquit. -c(c)o")] y otro ["-to", ("aquit. -t(t)o")], con una especie de "moción a la indoeuropea", parecen ser, por ej., ollasko 'pollo', morrosko 'muchachote" ... [Mitxelena, 1969:9]

nondik akaso saia gintezke sartzen "Berasko" an ber multzo zabaldu hori (ikus Mitxelenaren aipu hau ere). Esan azkenik ze Mitxelena-k berak, referentzia berean gorago, aipatua dú "Berasko":

... Berasco (Sancio, Eneco) Errotaco, ... [Mitxelena, 1969:9]

non "Berasko" dén izena, bitárten "Errotaco" dén leku-genitiboa. [1847] [>>>]

Etiketak: , ,

asteazkena, abendua 21, 2022

'Axerko' vs 'Lukito'

Atzoko aipu batean, Gorrotxategi-k (1984) aipatzen zuén ...

Michelena, FLV, 1969... [Gorrotxategi, 1984:241]

Horrá hitzak on Mitxelena (1969), non elkarrekin agertzen dirén "Axerko" ("aquit. -c(c)o") eta "Lukito" ("aquit. -t(t)o"): 

Otro elemento formativo usado en antropónimos (aquit. -t(t)o, [...] ) ocurre en vizc. Lukito, nombre personal del 'zorro' equivalente a Axerko ... [Mitxelena, 1969:9]
Bai, "Axerko" versus "Lukito" (ikus ere "'neskato' vs 'mutiko': non akaso inguru fonikoak erabakiko zuén '-t-' ala '-k-' ('-to' ala '-ko')"). [1846] [>>>]

Etiketak: , , ,

astelehena, maiatza 02, 2022

Valdegobia bailara, non baitzen Uxama Barca zaharra

Atzokoan mintzo ginen gain bailará on Valdegobia eta nóla hantxe aurkitu dirén gaztelaniaren aztarna zaharrenak (ikus ere herenengungo sarrera). Hortaz, eta hantxe gaudelarik, ondo dateke gogoratzea ze bailara horrexetan aurkitzen zén Uxama Barca zaharra, zeintaz euskal Wikipedia-k kontatzen digun hau:

Uxama Barca autrigoien lurraldeak osatzen zuten hamar civitatesen bat izan zen, egungo Osman, Araban, zegoena. "Uxama" toponimoa, denboraren poderioz "Osma" bilakatua, indoeuropar jatorria, ziur asko zelta, du, zelta edo aurrezeltar hizkuntzetan "garaiena" esan nahi zuen eta

Klaudio Ptolomeok lehenengoz aipatua, autrigoien hiria zela esan zuen. Hauek euskal historiaurreko tribuetako bat osatzen zuten, askorentzat zelta jatorrikoa

Arkeologo gehienen ustetan, Arabako Karankan dagoen "Lastrako kastroak" izeneko herrixkan zegoen.

Aztarnategian bertan ekoiztutako txanponak aurkitu dituzte (garai haietan hiriek egiten zituzten txanponak ez herriek), iberiar alfabetoz (zeltek ez zuten alfabetorik) u uarkas inskripzioa dutenak. Zilarrezko inkrustazioak dituen lantza bat ere topatu dute. Ezaugarri zeltak (motibo lerromakurrak edo otso-hortzak) dituen lantza hau Arabako Arma museoan dago gaur egun.

bitárten gaztelaniazkoan dioskue hau:

Uxama Barca era una antigua ciudad, perteneciente a la tribu de los autrigones, situada en Caranca de Valdegovía, Álava (España). El término Uxama, que con los siglos ha derivado en Osma, indica un origen indoeuropeo, precéltico o céltico, ya que Uxama era un sobrenombre usado entre los pueblos de lenguas precelta o celta para denotar el significado de "la más alta".

Es mencionada por primera vez por el historiador romano Claudio Ptolomeo​ como una ciudad autrigona.

La ubicación exacta del castro es la correspondiente al poblado de "Castros de Lastra", ya que es el más posibilidades ofrece según historiadores y arqueólogos.​

Los autrigones eran una tribu prerromana, de nombre posiblemente celta, establecida en el norte de la península ibérica. Geográficamente situados, en la parte oeste de Vizcaya y Álava, este de Cantabria y norte de la provincia de Burgos.

Entre los hallazgos materiales de este yacimiento destacan cierto número de monedas atribuidas a la ciudad de Uxama Barca, ya que en esa época la moneda era emitida por la urbe y no por la etnia, llevan la leyenda u uarkas, escrita usando signario ibero, ya que los pueblos celtófonos carecía de alfabeto propio.

Igualmente una punta de lanza profusamente decorada con incrustaciones de plata, con características muy de gusto céltico, mezclando motivos curvilíneos con otros rectilíneos como dientes de lobo, actualmente expuesta en el Museo de Armería de Álava.

"Osma" izeneko herriak bádira Sorian ("Burgo de Osma" da herri bat zeinen jatorrizko kokapena aurkitzen zén gain mendi bat) eta Bizkaiko ekialdean ("Osma" da Mallabiko auzo bat an Deba-arroako parte garaiena). Bestalde (ikus an "Ulzama", Wikipedia):

Koldo Mitxelena era de la opinión de que el topónimo Ulzama (Ultzama en euskera) derivaba del término celta Uxama, que significa 'el más elevado', entendiendo que se ajustaba perfectamente a la descripción de Ulzama, que es, junto con Basaburua, el valle más alto de los que componen la vertiente mediterránea navarra en la divisoria con la vertiente cantábrica. Según Mitxelena, Ulzama no sería más que un término celta transformado en Ultzama por la fonética vasca, mientras que en otras latitudes ese mismo término acabó convertido en Osma.

En la Edad media el valle de Ulzama aparece en los escritos mencionado bajo diferentes nombres, como Iozama, Utzama, Hutzama, Uçama o Uzama, que parecen formas intermedias entre las actuales Ulzama/Ultzama y la hipotética Uxama originaria. En un texto de 1366 aparece, sin embargo, mencionado como Urçama, lo que hizo que José María Satrústegui aventurara un nombre relacionado con la palabra vasca ur ('agua').

Esan nahi baita ze, Mitxelena-ren ustez, Nafarroako "Ultzama" ere derivatuko litzake ti "Uxama" prezeltiko edo zeltikoa. Hala izatekotan, beste baldintza eta prozesu fonologiko batzuk parte hartuko zutén ki lortu "Ultzama" ordezta "Osma". [1613] [>>>]

Etiketak: ,

igandea, maiatza 30, 2021

"gehi" baliabide burulehena an erabilera textuala, naturaltasun osoz

Herenegun Gilenek ekartzen zigún textu bat zein Joseba Lakarrak eta Julen Manterolak idatzi berri dute aurkéztuz euren "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa" (2. edizioa, online), eta non aurki daikegun pasarte ondo desegokiak zatio euren buruazkentasuna. Jakina, desegokitasun horiek guztiak joan ahal dira lantzén, leuntzén eta erabat gainditzen bidéz estruktura sintaktiko teknologikoki potenteagoak (hau guztia dá kontu teknologiko huts bat) zein, gehien-gehienetan, derivatu daitezke guztiz naturalki erábiliz euskararen beraren mekanismo eta baliabide sintaktiko-morfologiko jada erabiliak

Eta behin sortuak, behar da sostengua (edo bederen, gutxieneko flexibilitatea) finéz euskara-erabiltzaileek erabili ahal izan daitén aukera horiek kin normalitate minimo bat, egókituz euren erabilerak ki kontextu konkretuak bai (gerota zabalagoak), eta nahi-bezain-gradualki bai, baina era berean, emánez aurrerapausu metagarriak buruzki erabilera teknologiko mesedegarriagoak (errepikatzen dut: honek ez dauka zerikusirik kin eduki kulturala hen hizkuntza, zein bere horretan gelditzen da). 

Horren guztiaren adibide argi bat dá "gehi" baliabide burulehena zein Lakarrak eta Manterolak erabilí an euren sarrera, pixkat beherago zein atzoko textua:   

Meillet eta alorreko langile hoberenen jarraitzaile bati dagokionez, berariaz hiztegi historiko-etimologikorik egin ez arren, teoria linguistiko hoberena eta filologia eguneratuena batu zituen Koldo Mitxelenak bere metodoarekiko gogoeta eta jardun bikain bezain erraldoian: gogora, hurrenez hurren, haren Lenguas y protolenguas eta Fonética histórica vasca gehi Sobre el pasado de la lengua vasca.

Eta gauza da ze "gehi" forma hori agertzen zaigu nola adverbioa an hiztegiak ganik Larramendi edo Azkue:

baina soilik azken urteotan hasi da erabiltzen adierázteko operazio matematikoak,  orobat nola "ken", "zati", "bider", "ber" edo "gain" (besteak beste), denak ere derivatuak ti aditzak, izenak edo postposizioak. Erabilera horiek izan duté sostengu osoa ganik autoritate linguistikoak, eta horrela, erabili dirá normaltasunez tikan lehenengo eguna bera

Baina, goragoko erabilera ganik Lakarra eta Manterola ez da jada matematikoa, baizik textuala, esan nahi baita ze erabili da barné textu normal bat berdin nola beste edozein lanabes prepositibo ("eta", "edo", .... "gehi"...). Ikus OEH-k ekarritako ondorengo erabilera ga Mitxelena (MEIG):

Jauzi hori ere naturaltasunez eman ahal da, eta ez da horretan ezer berezirik, ezpada garapen linguistikoa. Behar da sostengua, ber sostengua zein beharko litzake esáteko:

Atzo mintzatu ginén gain "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa", 2. edizioa, online.
Edo, antzera, beste aukera batzuk nola "buruz...", "barne...", "ordezta...", "arten..."... []

Etiketak: ,

ostirala, abendua 25, 2020

Mitxelena (1986): "A primera vista y aun a segunda,..."

Atzoko sarreran, Julen Arriolabengoa hizkuntzalariak aipatzen zuén Mitxelena, zeinen hitz batzuk ekarri nahiko genituzke hona ("Contra Lekobide", 1986:310-311):
A primera vista y aun a segunda, lek(h)at y lek(h)ot, de distribución dialectal restringida y que acaso se hallan en plena regresión, parecen radicales con -t, del tipo nordoriental, en reIación con un participio lekat(u) o lekot(u): la base es, en todo caso, leko + -tu. [Mitxelena, 1986:310]
eta
El paralelo occidental de lek(h)atu, rad. lek(h)at, lek(h)ot, sobre *leko-tu, sería leko, sin -t, desusada en nuestra zona. [Mitxelena, 1986:311]
Eta "a primera vista y aun a segunda", hortxe dugu jatorriá e "lekat...": aditz-erro bat, zein izanen litzaén 3. personako inperatibo bat. []

Etiketak: , ,

igandea, abuztua 23, 2020

Krajewska (2018): "Mitxelenaren interpretazioaren arazoa da 'zein' erlatiboak normalean ez direla murrizgarri,..."

Atzokoan Gilen-ek pasatzen zigún ondoko referentzia on Dorota Krajewska: "Zein erlatiboaren historiaz" (2018), non autoreak komentatzen duén ber adibide zaharra zein guk atzo ere aipatzen genuen, eta zehazkiago Mitxelena-ren interpretazioa an terminu hauek (2018:432):

Normalean? Zéin da normaltasun hori? XX. mendeko normalitatea? Zér zen normala an XV-XVI. mendeak? Edo XVII. mendean?

XX. mendean perpaus erlatibo restriktibo edo murrizgarri bat erabiltzea ia bihurtu da heroikoa, nahiz estrutura horiek izán, itxura guztien arabera, euskaratik bertatik normaltasunez sortuak, hala nola ere guztiz lagungarriak eta are, gaur egun, erabat beharrezkoak;  baina XV-XVI. mendeetan, noiz, seguruena, estruktura hori jaiotzen ari zen, akaso ez zen izanen horrenbeste prejuiziorik aúrka halako egitura bat, eta akaso erabiltzaileek izanen zuten sensazioa ezen zeozer berri eta interesgarria erabiltzen ari ziren, zeozer potentea eta ondo ulergarria, zeozer eraikitzailea eta aberasgarria, zeozer zein aski naturalki derivatzen zen ti estruktura korrelatiboak, nondik normaltasun osoz garatzen baitirá perpaus erlatibo murriztaileak, eta ez perpaus ez-murriztaileak, zein printzipioz etorriko zirén geroago. Horrela azaltzen genuén hemen:
Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:
  • Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
  • Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
  • Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.
Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik izan ahal dira azaltzaile-mugatu-OVak, halan ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VOak.
Esan nahi baita ze "Arrasateko erreketa"-ko "zein" erlatibo murrizgarri hori sartzen da, guztiz sartu ere, an normalitate evolutiboa nondik perpaus erlatibo korrelatiboak (zein datozen ti estruktura galdetzaielak) bilakatzen dirén perpaus erlatibo murriztaileak (jarraitukó). [996] [>>>]

Etiketak: , ,

larunbata, abuztua 22, 2020

Ez al da adibide ederra?

Mintzo ginen herenegun burúz "euskarazko (ustezko) aurreneko "zein" erlatibo historikoa", zein ez baita baizik hori zein aipatzen genuén, gorriz nabarmendua, an ondorengo sarrera on 2005:

non, beherago, genioen nóla:
..., Luis Mitxelena-k komentatzen duén textu hori:
V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]
Mitxelena-k ez du egiten bestelako komentariorik burúz gure perpaus hori, baina kontuan hartuz ze kanta hori ustez konposatuko zen an XV. mendea, nik uste ze kontu horrek merezi dú komentario zabalagoa.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, egonen ginake aurrén lehenengo aldia non jaso dén perpaus erlatibo bat kin "zein" prepositiboa, zein dén, gainera, restriktibo mugagarria eta kasu adverbialik gabea (hau da: dauká guzti-guztiori zein ez zaion "gustatzen" ki Euskaltzaindia).

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, ondorioztatu beharko genuke ze "zein" erlatiboa erabili zen ondo lehenago ezi gure idazle ezagun zaharrenak has zitezen idazten.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, pensatu beharko genuke ze estandar literario hori ("zein" erlatiboa) zén gehiago ezi estandar literario huts bat (pensatzekoa da ze halako kantak ahoz transmitituko ziren, hau da: kantatuko zirela).

Hortaz, XV. mendean antzeman ahal dugu egoera eta giro intralinguistiko bat (corpusaz ari naiz) askoz interesgarriagoa ezi gaur, non horrelako erabilera progresistak desagertu dirén ti gure estandar literarioa.
Ez al da adibide ederra? [995] [>>>]

Etiketak: ,

ostirala, maiatza 29, 2020

Mitxelena (1983): "... Artea, eta Hiztegi hirukoitza."

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k respektu nóla aipatu liburu historikoak nola dirén ondoko biok ganik Larramendi (1745):
"El imposible vencido"
eta
"Diccionario trilingüe (sic)".
Ez dut ulertzen ze eguinic referentzia ki liburu historicoac Lakarrac berac bata du uzten original erdarazcoan "El imposible vencido" baina aitzitic bestea du emaiten traducitua euscarara eta an gaurco orthographia "Hiztegi Hirukoitza (sic)"; guehituric gainera ze trilingüe ez da hirukoitz
Horretaz, ikus sarrera honetan nóla aipatzen genuen Azkue-ren hiztegiahirueleduna ere:
Aurreko sarreran, mintzatuz burúz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non aipatzen zén Azkue-ren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [Balbula, 2020]
nahiz, Larramendi-ren hiztegian, titulua are luzeagoa da:

Ikusten dugunez, Larramendi-k ez zuen garai hartan idatzi Diccionario trilingüe, baizik Diccionario trilingue, esan nahi baita gabé dieresia.

Bestalde, ez gaitezen ahantzi ze, batez ere liburu ondo famatuetan, ez dira arraroak titulu luzeen laburdurak (el Quijote) edota adaptazio ortografikoak ("Quijote/Quixote", "Gero/Guero"):

Bestalde, gaineratu behar dugu ze EHUko Corpus Historikoa-n, "hirueledun" hitza ez da aurrenekoz agertzen harik 1989 (alegia, hiru urte geroago zeinda publikatu zedin artikuluá on Lakarra). Mitxelena-k ere (1983) honela aipatzen zituén gure bi liburu horiek (an "Mendiburu eta Larramendi", Euskera, XVIII, 1983):

non, "Artea" laburduran, zúen ematen honako oinoharra:
6   El imposible vencido. Arte de la lengua bascongada (1729)
nahiz ez emán azalpenik an Hiztegi hirukoitza, seguruena supósatuz ze irakurle guztiek bázekiten zértaz ari zen.

Gero, ikusi dugunez, Lakarra-k erabiliko ditú hitz horiek berberak baina letra etzanez eta biak maiuskulaz (Hiztegi Hirukoitza), eta halaxe eginén Blanca Urgell-ek ere an titulua on bere tesia (2000):

zeinen zuzendaria, bide batez, izan zén Lakarra bera. Hor, jada, Hiztegi Hirukoitza horrek (letra etzan eta maiuskulez) nahiko luke izán titulu original moduko bat, baina itzulia eta laburtua (referentzia osoa aurkituko da an artikuluko edo tesiko bibliografia).

Edonola ere, aurreko sarreran, ordeztu dugu gure lehengo Hiztegi Hirukoitza kin oraingo hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin), zein, kasu horretarako, iruditzen zaigún egokiagoa. [910] [>>>]

Etiketak: , ,

astelehena, apirila 20, 2020

Trask:(1997): "The participìal formation in "-i" is no longer productive."

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz forma perifrastiko berriak zeinen arabera berrantolatu zén euskal aditz-sistema. Zehazki, Mitxelena-k aipatzen zituén euskararen "perfectum" eta "futuro" formen paralelismoa respektu forma latino-romantzeak, adibidez (an "Lengua común y dialectos vascos", 1981)

[Mitxelena, "Lengua común y dialectos vascos", 1981]
Mitxelena-k, beraz, azpimarratzen du ha analogia artén "he de coger" eta "hartuko dut" edo "harturen dut" an futuroa, hala nola ere artén "es venido" (forma zaharra hen "ha venido") edo "est venu" eta "etorri da" an iragan perfektua.

Modu horretan, lortzen ari zirén forma verbal analitikoagoak, non aditz printzipala eta aspektu verbala ateratzen zirén ti multzo sintetikoa (jada aski zamatua), bitárten flexio personal guztiak (nor-nori, nor-nork, nor-nori-nork) eramaten ziren ki bigarren parte perifrastikoa, zein gauzatzen zén an laguntzaile ezberdinak (gutxi) non jada konplexitatea gutxiagotzen baitzen, nahiz oraindik izan potentzialki altua, nola dakigun.

Bide berriek izanen dute euren isla an morfologia, non "-tu" morfemak ordezkatuko dú "-i" morfema noiz sortzen partizipioak:
The participìal formation in "-i" is no longer productive. For many centuries, the function of "-i" has been assumed by a new suffix "-tu". This is of Latin origin: Basque borrowed verbs from Latin in the form of their perfective participles, such as aditu 'hear, understand' < AUDITU and jostatu 'play' < IUXTATU. [Trask, The history of Basque, 1997:213-214]
Gaur egun soilik "-tu" morfema da produktiboa. [871] [>>>]

Etiketak: , , ,

igandea, apirila 19, 2020

Mitxelena (1981): "...formas personales sintéticas de extremada complejidad..."

Zioen hemen Gilen-ek:
Ikus zer euskara ekonomikoa zerabilten euskara "arkaikoan" (RS), geroaldian "egin" adierazteko:
bait [badagit] = egingo dut
Bait agindua eta ezertua.
beizut [badegizut] = egingo dizut
Beizut nahi baduzu,
gaur, bihar, etzi, etzilimo, etzikaramu.
dai [dagi] = egingo du
Zaran bat dagianak bi dai.
nai [nagi] = egingo nau
Gaiztoagoak hobea nai.
Ez dakit nik ba zer hobetu dugun azken bost mendeotan.
Hor dauzkagunak dirá orainaldiko formak kin valioa on futuroa, eta bai, konkretuki horiek oso dira laburrak eta sinpleak, zeren, besteak beste, aplikatu dirá kontrakzioak:
b(ad)e(g)izut → beizut
Baina sistema sintetiko zaharra, bere osotasunean hartuta, ez ei zen, Mitxelena-ren hitzetan, batere sinplea, baizik gehiago, sistema konplexu bat, zein joango zen erabiltzen gerota gutxiago aldéz forma perifrastikoak, akaso jarráiki, partzialki bederen, eredu berriak (an "Lengua común y dialectos vascos", 1981)
[Mitxelena, "Lengua común y dialectos vascos", 1981]

Mitxelena mintzo da hor burúz formas personales sinteticas de extremada complejidad, zein joan ziren desagertzen aldéz forma perifrastikoak, edo analitikoak, edo akaso esan beharko genuke analitikoagoak, zeren forma horien laguntzaile guztiek (euren artean "egin" berak) jarraitu zuten izaten ondo sintetikoak.

Bere buruari galdetzen dio Gilen-ek: "Ez dakit nik ba zer hobetu dugun azken bost mendeotan". Akaso muturreko konplexitate horretan bilatu beharko litzake azken arrazoia zergátik hasi zen erabiltzen sistema berri bat, partzialki analitikoa. Antzera nola orain. Zaharrak berri. [870] [>>>]

Etiketak: ,

larunbata, apirila 11, 2020

Ez da eusten, baina nori inporta zaio?

Atzokoa osatuz, hauxe genioen an "Sintaxigintzaren norabide komunikatiboa" (Senez, 46, 2015):
  
Hor erantzuten ari gintzaion [ikus adibidez [898]) ki Miren Azkarate (hizkuntzalari ortodoxoa), zeinen arabera VSO, SOV eta SVO ordenak egonen lirakén pasatzen batetik bestera ziklikoki (2014). Baina:

Gaur egun bederen, ez dago nondik heldu ki teoria ziklikoa artén hiru ordena horiek. Eta bide batez: zergátik ez dira sartzen beste hiru ordena posibleak ere, VOS, OVS eta OSV, an ziklo bat non, diotenez, ez litzaken egongo patroi komunikatiborik? Zér dute, ba, ordena baztertu horiek? Ondokoa genioen an aipatutako "Sintaxigintzaren norabide komunikatiboa":


Sinpleki ez da eusten. Baina berdin da, nori inporta zaio? [862] [>>>]

Etiketak: , , , ,

larunbata, otsaila 01, 2020

Lafon (1964): "...'-tasun' qui a tout l’air de remonter, en dernière analyse, au latin '-ta-tio-nem'"

Mintzatu ginén hemen burúz "-(t)asun" sufijoa, nondik etorri zaigún "tasun" izena (ikus sarrera hau ere), eta orain aipatu nahi genuke zéin izanen litzaken sufijo horren jatorria aráuz Lafon hizkuntzalaria (aipua dator ti "Adjektiboa aitzin-euskaraz", Martínez Areta, 2006):
...(ik. Lafon 1964: 257): “Pour les Basques d’aujourd’hui, généralement bilingues, etxe berri correspond à un autre type de relation que etxe xori, ce qu’ils résumeront en disant que xori est un nom et berri un adjectif: amenés à traduire l’abstrait “nouveauté”, ils fabriqueront le dérivé berritasun avec un suffixe -tasun qui a tout l’air de remonter, en dernière analyse, au latin au latin -ta-tio-nem. [Martínez Areta, 2006:688-689]
Hortaz, Lafon-entzat, "-(t)asun" etor liteké ti "-ta-tio-nem" sufijo latinoa (halan ze, kasu horretan, bere hasierako "-t-" hori ez litzake epentetikoa), berdin nola, dirudienez, ez den epentetikoa ha "-k-" on "-kide".

Edonola ere, Martínez Areta-k, oinohar batean, zalantzan jartzen du etimologia hori:
Zubererazko -tarzun forma kontuan hartzen badugu, etimologia hau behintzat zalantzagarria da. [Martínez Areta, 2006:688-689]
Bukatzeko esan ze, Lafon-en hipotesia zuzena balitz, "tasun" hitzaren jatorria izanen litzaké erabat sufijala, berdin nola "keta" respektu "-eta" latinoa, nahizta, azalpen horretan ere, Mitxelena-k dioskunez, quedan graves dificultades. [792] [>>>]

Etiketak: ,

astelehena, urtarrila 20, 2020

"-(k)eta" vs "-(k)ide": hain antzekoak, hain ezberdin (ustez)

Zehazten genuen hemen nóla "-(k)eta" atzizkiaren jatorria izan zitekén, jarráiki Mitxelena, "-eta" latinoa, zeinek batzutan hartuko zuén "-k-" epentetikoa, nondik gero sortuko zén "keta" izena edo postposizioa.

Eta itxuraz behintzat pensa geinke ze "-(k)ide" antzekoa izan litekela, zeren kasu honetan ere existitzen dirá hitzak nola "bidaide" edo "gogaide" non "k" hori ez den agertzen, halan ze, trasladatuz analisia, pensa geinke ze jatorrizko elementua izanen litzaké "-ide" [nondik etorriko litzakén "-(k)ide" kin "k" epentetikoa], berdin nola lehen zén "-eta" [nondik zetorren "-(k)eta" kin "k" epentetikoa].

Baina, beti ere jarráiki Mitxelena, bi kasu horiek ondo ezberdinak izanen lirake, zeren "-ide" etorriko litzaké ti "-kide" arartez kontrakzioa, eta ez alderantziz, eta "-kide" ti "-ide" arartez epentesia:
La monoptongación no es, por el contrario, general y total cuando se ha perdido una consonante en la inicial del segundo elemento: anderauren "damoiselle" (Oih. Prov. 473), andrauren "mujer principal" (RS) de -guren; occid. begirune, begiraune "respeto, consideración"; Sauguis bidaide "compañero de viaje", gogaide "correligionario", de -kide, etc. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]
Esan nahi baita ze, hor, abiapuntua litzaké "kide" > "-kide" kin "k", eta kontrakzioz aterako litzaké "-ide". Alde horretatik (eta hori guztia horrela dela suposatuta), "-(k)eta" eta "-(k)ide" liraké ondo ezberdinak.

Azkenik, ondo interesarria iruditzen zaigu ze hala "-kide" (ustezko) jatorrizkoa (< "kide" ), nola "-ide" (ustezko) eratorria ("k" galduta), biek ere daukaté euren hitz askea: "kide" eta "ide". [780] [>>>]

Etiketak: , ,

asteazkena, urtarrila 15, 2020

Zéin izan zen lehenago: izena edo sufijoa?

Azken sarreran Erramun Gerrikagoitia-k planteatzen dú ondorengoa:
Guc hemen euscara occidentalean ba daucagu verba bat asqui zabaldua zein egun beharbada galtzen ari da an generatione gazteac zeren da gutiago entzuten orain ezi lehen eta da: era. Halan esan ahal duzu
"hori da era desegoquia aguertzeco publicoan".
Verba hori, era, sortua date ti kera, beharbada. Zeren hor ditugu ere pausukera, ibilkera, eguikera, verbakera, eskaera, esakera, doblakera (doblatzeco modua), ... [EG]
Galdetu izan bagenio ki Azkue, hauxe esango zigun (an bere MV):
Z) Era, kera. EI vocablo era «acto, ocasión, oportunidad" ha dado lugar a este sufijo en vocablos como egieran al hacer, etorreratik desde la venida, así como en la acepci6n de «manera» ha dado origen a azaiera (B) educaci6n.

Con la epentetica k nacen vocablos como edakera, acto de beber, yakera acto de corner, yoakera ida, acto de ir, y aunque algunos, como se dijo y cit6 en el Diccionario, dan a era la acepci6n de modo, hoy muchos tienden en el pueblo mismo a repartir semanticamente -era y su correspondiente -kera: egiera momento de ejecuci6n y egikera conducta, modo de ejecutar; ibilera andanza e ibilkera porte; egoera estancia y egokera postura ... y otros que se citaran en la Derivación. [Azkue, 1925:14]
eta honako bilakabidea izanen genuke: "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena): 
LL) EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentetica k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]
Azkue-k, gainera, konsideratzen ditú "kara", "ara" edo "era" jatorriz euskarazkoak:
¿Quién sabe si las voces vascas, tenidas por de origen románico, no todas cuentan, para ostentar su filiación, con tanta probabilidad como tiene ese nuestro kara para creerle padre del griego kara «cabeza»? [Azkue, 1925:19]
edo mintzatuz burúz "manera" hitz romanikoa:
(1) Este mismo vocablo, que tiene por tema el latino manus, parece formado de este nuestro sufljo -era. [Azkue, 1925:112]
Hortaz, Azkue-k esango zigun ze, dudagabe, "era" hitza izan zén lehenago, eta gero derivatuko zirén "-era", "-kera" sufijoak. Gainera, "era" ez zen izanen mailegatua, eta egon ziteken an jatorria on "manera" romanikoa.

Mitxelena-k, ordea, beste ikuskera bat dauka, nola ikusten genuén hemen (FHV 1990:247-248):
Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]
Esan nahi baita ze, jarráiki Mitxelena, "-(k)era" izan liteké (al parecer) mailegua (nola aipatutako beste bi atzizkiak), nondik, hortaz, gero askatu beharko zén "kera" izena, eta, akaso, "era" izena ere, izanki aurrena sufijoa eta gero izena.

Zéin izan zen lehenago: izena edo sufijoa? Ez dirudi hain argi, nahiz, bai Azkue-ren bidetik eta baita Mitxelena-ren bidetik ere, argi dirudiena ze justuki "kera" eta "kara" izenak sortu beharko zirén ti sufijoák "-(k)era" eta "-(k)ara". [775] [>>>]

Etiketak: , ,

osteguna, urtarrila 09, 2020

"-eta" > "-keta" > "keta", "-eria" > "-keria" > "keria", "-era" > "-kera" > "kera"

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz "-keta" atzizkia, zeinen jatorria izanen litzaké "-eta" atzizkia, nola zehazten digu Mitxelena-k an bere FHV (1990:247-248):
Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]
Eta gauza da ze, hala "-keta" atzizkia (ikus hemen), nola ere "-keria" edota "-kera", hirurak ere jalgi dira tika erabilera atxikia. [769] [>>>]

Etiketak: ,

asteartea, uztaila 16, 2019

400 urte geroago, erabilgarri, eskura

Aurreko sarreran aipatu dugu eredu sintaktiko konparatibo bat zein den agertzen "Refranes y sentencias" (1596), non ematen dirén hainbat esaera zahar:
Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497. [OEH]
Halako ereduek, gaur egun ahaztuak, hortxe jarraitzen dute halere, eta nahi izanez gero erabil daitezke, nola adibidez Mitxelena-k egin zuén 400 urte geroago an bere artikulua titúlatzen "Euskalkien ageriko aurpegia" (1983):
Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi,...
Ez dezaguntzat batere dudarik izan Mitxelena-k nóndik hartu duen eredu sintaktiko hori, Mitxelena-k berak zehazten digu justuki segituan:
Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi, Bizkaiko esaera zaharraren moldez mintzatu nahi badugu. [Mitxelena, 1983:338]
Jakina, Bizkaiko esaera zaharraren molde hori ez da baizik moldea zein agértzen den an 1596ko "Refranes y sentencias", eta hor darrai, erabilgarri, eskura. [592] [>>>]

Etiketak: ,

astelehena, abendua 17, 2018

Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:
  • Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
  • Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
  • Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.
Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik izan ahal dira azaltzaile-mugatu-OVak, halan ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VOak. [409] [>>>]

Etiketak: , , ,