osteguna, urria 15, 2020

Etxepare (1545): 'Kontu hertsi behar dugu harzaz eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi'

Oso interesgarriak atzoko adibideok ganik Gilen:
Kontu hertsi behar dugu harzaz [gure arimaz] eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi. (Etxepare)
Sainduei ere egin ezak heure ezagutzea, singularki nortan baituk heure debozioa. (Etxepare
Ez da munduan morroirik nork desakedan "nola hago?". (Lazarraga)  
Juglare pare bat norekin konplitu. (Lazarraga)  
Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa
Guztietan aditza (edo auxiliarra, agertuz gero) izenordainaren ondo-ondoan. [Gilen]
zeintan lehenengoa (Etxepare, 1545) dá justuki ber kasua zeintaz atzo bertan mintzatu zén Josu Lavin:
Se lo he dicho a los que han venido
Erran derauet haiei ceinac ethorri baitira
Ez gara oraindic ausarcen honetara erraiterat:
haiei + ceinac = > ceinei
Erran derauet ceinei ethorri baitira [Josu Lavin]
Sarrera honetan ere aipatzen genuén honako erabilera ganik Leizarraga:
non halaber falta dén aurrekari erlatiboa ("haur da (hura) zeinez erraiten bainuen,..."), eta zein den oso antzekoa nola Gilen-en azkena ganik Astarloa:
Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa)
Denak restriktiboak. [1049] [>>>]

Etiketak: , , ,

osteguna, urria 31, 2019

"Noiz..." erlatiboa ere

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla euskal partikula zahar (eta esango nuke distiratsu) batek eragin ahal dituén sensazio ondo desatseginak (très désagréable) an persona evidenteki lar sensibleak ki estimulu burulehenak. Baina gauza da ze partikula hori (denborazko "noiz..." hori), aparte izán distiratsua zatio partizipátu an korronte sintaktiko garatzailea zek eramanen luke euskal hizkuntza ki bere kota komunikatibo maximoa, dá halaber euskara hutsa, berdin nola dirén euskara hutsa "zein..." erlatibo murriztaileak, gaur egun inulergarriki zokoratuak, edota "noiz..." erlatiboak eurak, zeintaz Larrasquet mintzo dén honela:

Noiz
2.: (Como introductor de subordinada temporal; el verbo de la oración subordinada lleva bait- o -(e)n ). "Nuiz, lorsque, est un néologisme très désagréable, introduit par les jeunes prédicateurs, en mal de traduire en basque des sermons écrits en français. Même remarque pour nun, nunti, nur, dont ils font à tort des relatifs, alors qu'ils sont seulement interrogatifs" Lrq. Cf. Lrq. Cf. [Lrq. horrek esan nahi du Jean Larrasquet (1885-1953), OEH]
Horra hor bi "noiz..." erlatibo (OEH), nork eta Lazarraga-k (1547-1605) emanak:
Irugarren egunean, nox Sirenak eta Silviak il bear eben. Lazarraga 1153v. [OEH]

Ditxoso eguna nox galdu ninzan / ain gauza andia irabazteko. Ib. (B) 1193vb. [OEH]
Lehenengoa ez-murriztailea, bigarrena murriztailea, aukeran. [699] [>>>]

Etiketak: , , ,

asteartea, azaroa 08, 2005

Zéin ote da zaharragoa: "zeren" edo "-lako"?

Dio Josu Lavin-ek hemen:
Bestalde, goraki esaten dut ezen euskaraz ZAHARRAGOA dela ZEREN prepositivoa ELAKO postpositivoa baino. Ez dakit neuk baino lehen beste inork esan duen. Ez dira Etxepare eta Leizarraga ZEREN horren asmatzaileak. EZ, EZ eta EZ!

Textu hori idatzi ondoren Joan de Lazarragaren textua agertu da, non forma prepositivo asko eta agertzen baitira, zeinek argiro erakusten baitigute gauzak nola izan diren. [Josu Lavin]
Fr. Luis Villasante-k esan zuen an bere "Sintaxis de la oración compuesta" ezen:
... en euskera exiten ciertas formas de expresar la causalidad por medio de sufijos, prefijos o conjunciones (-lako, -lakotz, bait-, eta) que se han juzgado como las exclusivamente auténticas, originales y castizas. Pero existen también otras, universalmente empleadas en el habla coloquial y en la tradición literaria (como que están atestiguadas desde que conocemos textos escritos). Estas otras formas son a base de partículas que originariamente son de sentido interrogativo pero a las que se les confiere un valor ilativo-causal y que se emplean ya solas ya en combinación con sufijos o prefijos, como veremos. Los gramáticos contemporáneos han visto en este uso un calco alienígena o imitación de lo que se hace en las lenguas románicas, y, por ende, lo han proscrito, juzgándolo incorrecto.

Lo curioso del caso es que el estudio de los textos antiguos del idioma revela que el uso del zeren, por ejemplo, es más antiguo que el del sufijo -lako empleado como causal. [Villasante, 1979:143-144]
Egia da ze "-lako" kausala ez da agertzen an Etxepare (1545) ezta ere an Leizarraga (1571), baina modu berean egia da ze agertzen da an Lazarraga (1586) (dakigunez, Lazarraga-ren textu hori berriki agertua da) eta an Betolaza (1596), hala nola ere ze azken honetan ez dela agertzen "zeren" edo antzekorik.

Zoritxarrez, ezin dugu entzun nóla mintzo ziren XVI. mendeko euskaldunak; baina argi dirudi Betolaza-ren katiximaren vokazio xehea (herri xeheak ikasteko baitzen), nondik segi liteken ze "-lako" zegoen gutxienez ondo errotua.

Edonola ere, bistan da: aspalditik ere koexistitu dira "zeren" prepositiboa eta "-lako" postpositiboa. [59] [>>>]

Etiketak: , , , ,