Eta are gutxiago an formula solemne antzeko bat zeinen eredua akaso errepikatuko zen (eta, hortaz, errazago mantenduko zen) an inskripzio ezberdinak: gutxienez pensatzekoa da ze joera errepikatzaile hori izanen zen

Amaitzen genuen atzo esanez: 

Honela zehazten dute ikerle horiek euren lehen objezioa (MDI dú signifikatzen "Mano De Irulegi"):

La disposición final del elemento ha sido un argumento recurrente para proponer que podríamos estar ante una forma verbal, de acuerdo con el orden sintáctico básico SOV conocido para el vasco documentado. Aquí, sin embargo, también queremos poner en duda dicha idea o, cuando menos, abrir otra opción. No vemos problema para aceptar que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV; con todo, es bien conocido que dicho orden se ha visto y se ve comúnmente alterado en la medida en que el periodo sintáctico se extiende. Si en la Mdl tuviésemos una única oración, no seria descabellado pensar que el verbo no tendría por qué estar al final de la misma, sino adelantado, como ha sido y es usual en el habla natural. [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

 nondik nabarmenduko genuken ze...

No vemos problema para aceptar que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV;... [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Hortaz, nón dago arazoa?

Ez, ez dago arazorik ki interpretatu epigrafeko azken hitza ("eŕaukon") nola aditza, ezta ere ki ulertu  azkenaurrekoa nola aditz horren objetua ("agaŕi"). Eta are gutxiago an formula solemne antzeko bat zeinen eredua akaso errepikatuko zen (eta, hortaz, errazago mantenduko zen) an inskripzio ezberdinak: gutxienez pensatzekoa da ze joera errepikatzaile hori izanen zen. Ez, ez dago hor arazo sintaktikorik, baizik aitzitik, askoz errazago esanen genuke ze dena dago aldé, dena dago aldé interpretatu bi elementu horiek nola aditza (epigrafeko azken hitza, zeini Zuloaga/Ariztimuño refereritzen dirén) eta haren objetua, nola egiten ari den. [2893] [>>>]

Zuloaga/Ariztimuño (2023), lehen arazoa: "No vemos problema..."

Hasiko gara, orain, aletzen gure (herenegungo) programa, eta hartara, ikus daigun Zuloaga/Ariztimuño-k aipatutako lehen arazoa zeinekin justifikatu eta azaldu nahi dutén ze...

..., dicha interpretación [referitzen dira ki interpretazioa on "eŕaukon"] está plagada de problemas que abarcan aspectos gráficos, fonéticos, morfológicos y sintácticos [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Honela zehazten dute ikerle horiek euren lehen objezioa (MDI dú signifikatzen "Mano De Irulegi"):

La disposición final del elemento ha sido un argumento recurrente para proponer que podríamos estar ante una forma verbal, de acuerdo con el orden sintáctico básico SOV conocido para el vasco documentado. Aquí, sin embargo, también queremos poner en duda dicha idea o, cuando menos, abrir otra opción. No vemos problema para aceptar que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV; con todo, es bien conocido que dicho orden se ha visto y se ve comúnmente alterado en la medida en que el periodo sintáctico se extiende. Si en la Mdl tuviésemos una única oración, no seria descabellado pensar que el verbo no tendría por qué estar al final de la misma, sino adelantado, como ha sido y es usual en el habla natural. [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

 nondik nabarmenduko genuken ze...

No vemos problema para aceptar que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV;... [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Hortaz, nón dago arazoa?  [2892] [>>>]

EHHA burúz *eradun sintetiko aktibo tripersonala: "... 'nik draudazut fede', (...) 'esker draukat neure Iainkoari', (...). XVIII. mendeaz geroztik erabilera hau zenbait formulatan bakarrik gordetzen da (Goihetxe 'esker dautzut')."

Zioén Josu Lavin-ek atzo:

eraukon nor-nori da, ez nor-nori-nork

"eraukon" moduko erabilera sintetiko aktibo tripersonalak gorde dirá harik azken mende hauek gehienbat bidéz formula edo esapide konkretuak zein jarraitzen ziren errepikatzen. Zehazki, hauxe irakurtzen dugu an Euskal Hiztegi Historiko Etimologikoa, zehazki an "*eradun sarrera:

Aditz beregain moduan ere, 'eman' esanahiarekin ageri da (EzkonEspar nik draudazut fede, Leiz esker draukat neure Iainkoari, Aldaz jatean drauko bizia). XVIII. mendeaz geroztik erabilera hau zenbait formulatan bakarrik gordetzen da (Goihetxe esker dautzut). [EHHE, Lakarra/Manterola/Segurola]

Hor dager adibidez Leizarraga, formula horretan emánez objetua gabén artikulua ("esker"):

esker draukat neure Iainkoari (eskerrak ematen dizkiot neure Jainkoari)

edo Goihetxe, non ber formula agertzen dén jada higaturik, eutsiz ki mugagabea:

• esker dautzut

Hor dauzkagú "eraukon" moduko erabilera sintetiko aktibo tripersonalak, signifikatuz "eman" eta kin objetua an mugagabea, justuki formula modukoetan gordea. Hortxe, gure begietara. [2891] [>>>]

Zuloaga/Ariztimuño (2023) burúz euskal antzeko interpretazioa on "eŕaukon": "Sin embargo, dicha interpretación está plagada de problemas que abarcan aspectos gráficos, fonéticos, morfológicos y sintácticos"

Itzuli gaitezen orain ki gure "eŕaukon", zeinekin epigrafearen amaiera geldituko litzakén honela:

• agaŕi eŕaukon = ageriko (ageri, agari, agiri) oroigarria eman (eskaini) zion
  

Azken bi hitz horietaz dihardugularik, eta aurreko sarreretan ikusi lez, ez dugu ikusten arazo berezirik, ez grafikorik, ez fonetikorik, ez morfologikorik ezta sintaktikorik ere. Komentario asko bai, halako anitz egin litezke, baina arazo berezirik ez. Hala ere, honela mintzo dirá Eneko Zuloaga eta Borja Ariztimuño (2023) burúz amaierako "eŕaukon" hori an euren "Sobre la lengua de la mano de Irulegi: apuntes y conjeturas":

Sin embargo, dicha interpretación está plagada de problemas que abarcan aspectos gráficos, fonéticos, morfológicos y sintácticos [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Bistan denez, autore horiek aurkitzen dira an gure antipodak, akaso antipodetan bertan, halan ze hortik hasiko gara. Hor doa euren paragrafo osoa:

El último punto que trataremos aquí se refiere a la serie eŕaukon que cierra el texto. En este caso, como en otros, el texto de la MdI muestra una serie gráfica que nos recuerda a formas verbales vascas tanto históricas como actuales, i.e. las formas correspondientes al auxiliar *eradun ‘dar’, factitivo de *edun ‘tener’ (Lafon, 1944). La disposición final del elemento y su semejanza con formas verbales actuales (s. XIX y ss.) han llevado a pensar que la última palabra del texto podría ser, efectivamente, un verbo –o, quizás, el verbo que cierra toda la oración–. Sin embargo, dicha interpretación está plagada de problemas que abarcan aspectos gráficos, fonéticos, morfológicos y sintácticos:[Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Datozen sarreretan saiatuko gara erantzuten ki arazo guzti horiek, referituak ki euskal antzeko interpretazioa on "eŕaukon" ("dicha interpretación está plagada de problemas"). [2890] [>>>]

Bilatuz adibideak on moneta konmemoratiboak, zeini akaso hizkuntza iberikoan dei zeiekén "akariśalir"

Amaitzen genuén atzo mintzatuz gain moneta konmemoratibo posible batzuk, zeini akaso hizkuntza iberikoan dei zeiekén "akariśalir":

Izan ere, eta konsideratu denez, "śalir" hitzak egin leioke referentzia ki ordainbide bat, akaso moneta-klase bat (... sobre sendas monedas ibéricas...: taŕakonśalir, iltirtaśalir,...), eta kontextu horretan "akariśalir" iberiko horiek interpreta litezke nola beste moneta-klase bat, akaso garai eta paraje haietan ondo ezaguna, zein izanen zén nolabaiteko moneta konmemoratiboa, berezia, alegia (beste) ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria (ikus #2886).

Saiatu gara bilatzen halako moneten adibideak, eta konprobatu dugu ze peninsula iberikoan existitzen zirén (adibidez) influentzia mitologiko oso zaharrak eta urrutikoak, nola gertatzen den an ondorengo moneta, ekoiztua an Carteia-ko txanpon-lantegia (egungo Cádiz provintzia, K.a. II.mendea), zeintaz Luis Amela-k dio (an bere "Una moneda con letrero griego de Sagunto", 2012): 

..., la tipología del anverso correspondia al dios Neptuno, lo que parece bastante claro gracias a la compañía del tridente, y en el reverso aparece la victoria de Samotracia, que figuró por primera vez en monedas del rey macedonio Demetrio Poliorcetes (306-283 a.C.). Todo parecía aludir a una victoria naval. [Amela, 2012:173]

Hizkuntza iberikoan ere egiten zirén monetak kin halako influentziak, nola dén adibidez ondorengo hau zeintaz ondoko hori irakurri ahal dugún an webgunea on Museu de Prehistòria de València (Arse, Saguntum, K.a. II-I mendeak):

R/ Proa, sobrevolada por una Victoria sosteniendo una corona, a dcha., Leyenda arse,... [Webgunea on Museu de Prehistòria de València, K.a. II-I mendeak]

Antzera gertatzen da an beste txanpon hau (irudia hartu dugu ti Moneda ibérica webgunea), zeinen atzealdean adierazten baitá goragoko ber ideiá on garaipena (eta zeinen irudia ere ez den hain ezberdina), hala nola "arse" hitza, zein dén lantegia non ekoiztu zen (Saguntum):

Proa, sobrevolada por una Victoria sosteniendo una corona,...

Aurrekaldean aurkitzen dugú irudi bat, gure ustez aski elaboratua, zeinen inguruan dugún inskripzio iberiko bat zein zehazten dén an irudiko oina:

Beraz, konstatatzen dugu ze moneta iberiko zaharrak (garai hartakoak) izan zitezkén konmemoratiboak, eta jásoz, gainera, oso urrutiko influentziak. Akaso klase horretako batzuei dei zeiekén "akariśalir" (gogoratu #2888). [2889] [>>>]

"akariśalir" iberiko horiek interpreta litezke nola beste moneta-klase bat, akaso garai eta paraje haietan ondo ezaguna, zein izanen zén nolabaiteko moneta konmemoratiboa, berezia, alegia (beste) ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria

Noiz den mintzatzen gain Irulegiko "akaŕi", ez da arraroa, baizik kontrakoa, erlazionatzea hitz hori kin "akari" iberikoa. Irulegikoaz, Gorrochategui-k eta Velaza-k (2023) diote ze... (an euren "La mano de Irulegi: edición y comentarios epigráficos y lingüísticos", ikus #2886)

... el elemento akaŕi, cuyo sentido es desconocido;... [Gorrochategui-Velaza, 2023:501]

eta ber egoera daukagu respektu hitz horren ustezko kide iberikoa (..., que recuerda la secuencia akari del ibérico...: ohartu ze "akari" iberikoa agertzen dén ezberdin idatzia), zeintaz gorago aipatutako bi autoreek gehi Mattin Aiestaran-ek hauxe dioten:

Aunque la frecuente secuencia NP-ka seguida de cifras y el término śalir lleven a sostener un sentido económico, no se sabe el sentido de akari. [Aiestaran, Gorrochategui eta Velaza, 2023:288]

Demagun ze bi hitz horiek erlazionatuta daudela (izan litezke, adibidez, hitz beraren bi aldaera an bi hizkera ezberdin, bata bestetik geografikoki aski urruti), hortik abiatuta argudia genei ze iberieraren "akari" hitzak ere izan leiké antzeko esangura zein hipotetiza genion ki Irulegiko "akaŕi". 

Izan ere, eta konsideratu denez, "śalir" hitzak egin leioke referentzia ki ordainbide bat, akaso moneta-klase bat (... sobre sendas monedas ibéricas...: taŕakonśalir, iltirtaśalir,...), eta kontextu horretan "akariśalir" iberiko horiek interpreta litezke nola beste moneta-klase bat, akaso garai eta paraje haietan ondo ezaguna, zein izanen zén nolabaiteko moneta konmemoratiboa, berezia, alegia (beste) ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria (ikus #2886). [2888] [>>>]

Ohar bat burúz hedadura on idazkera iberiko duala (non ezberdintzen zirén oklusibo gorrak eta ozenak)

Genioen atzo:

Bestalde, Aiestaran, Gorrochategui eta Velaza autoreek esaten digutenez (an "La inscripción vascónica de Irulegi (Valle de Aranguren, Navarra)", 2023):

El signario empleado para escribir el texto pertenece sin duda a la familia de los semisilabarios paleohispánicos. Hasta donde podemos observar, no existe evidencia de dualidad en los silabogramas de la serie oclusiva (la eventual dualidad de te1 y te2 ha quedado eliminada, como hemos indicado). [Aiestaran, Gorrochategui eta Velaza, 2023:279]

halan ze ez dirudi oztoporik dagoenik ki irakurri gure oraingo hitza honela (berdin idatziko bailirake soinu oklusibo gorrak eta ozenak, kasu honetan k soinu gorra eta g soinu ozena):

• agari

zein izanen litzakén aldaera bát on "ageri" edo "agiri", adieraziz zerbait zein egonen litzakén agerian, akaso eskegita an horma bat (nola, dirudienez, aurkitzen zén gure eskua), edo ageriko beste edozein lekutan, eta nolabait erákutsiz zerbait, zerbait gogoangarria (zentzu batean antzera nola egungo agiriak). Bestalde, gaurko egunean ere irakurri ahal da aldaera hori berori an gure betiko esku-hiztegia (Orotariko Euskal Hiztegia):

• agari. v ageri.
  

Gaur soilik egin nahi genuke apunte bat gain gorago aipatutako dualitate hori (no existe evidencia de dualidad en los silabogramas de la serie oclusiva) zeinen bidez ezberdinduko zirén soinu oklusibo gorrak eta ozenak. Hortakoz, ikus daigun ondorengo hitzak ganik jada aipatutako José A. Correa (eta bere "La lengua ibérica", 1994, ikus #2882 eta hurrengoak), non ikerle hori mintzo zaigún gain hedadura on dualitate hori an idazkera iberikoa:

Los signos alfabéticos, en número de trece, han sido empleados para representar las vocales (...), nasales (...), vibrantes (...), lateral (...) y silbantes (...); los silabogramas, para las oclusivas, pero con el inconveniente de no distinguir entre sordas y sonoras. Hay por tanto quince silabogramas: cinco timbres vocálicos por tres puntos de articulación (ba, be, bi, bo, hu; ta, te, ti, to, tu; ka, ke, ki, ko, ku). Este inconveniente lo intentaron solucionar los propios usuarios del semisilabario levantino añadiendo un trazo diacrítico a la mayor parte de los silabogramas en dental y velar para representar específicamente las oclusivas sordas, pero esta innovación, en mi opinión, sólo se impuso en la Iberia francesa y tuvo un cierto uso en la zona nororiental de Cataluña, por loque cabe llamarla variante nororiental (...). [Correa, 1994:268]

Horren arabera, dualitate grafiko hori izan zén berrikuntza bat zein ez zen berdin hedatu an zonalde guztiak, gehienbat erabili zelarik an area iberiko frantsesa eta, jada gutxiago, an Kataluniako ipar-ekialdea. [2887] [>>>]

akaŕi = agari = ageri = agiri (ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria)

Mintzatuko gara gehiago burúz "eŕaukon" eta ingurukoak (ikus adibidez atzoko sarrera), baina gaur plazaratu nahi genuke hipotesi bat zein ez dugun inon ere ikusi, eta zein iruditzen zaigun oso kontuan hartzekoa. Ari gara burúz "akaŕi", zein den idatzi an Irulegiko eskua kin ber ŕ zein "eŕaukon" (printzipioz, euskararen r sinplea beraz), eta zeintaz Joaquín Gorrochategui-k eta Javier Velaza-k esaten dutén ondokoa an euren "La mano de Irulegi: edición y comentarios epigráficos y lingüísticos" (2023):

Parece razonable pensar que el objeto de la dedicación es el elemento akaŕi, cuyo sentido es desconocido; puede ser algo material o hacer referencia a algo abstracto como 'don', 'ofrenda'. [Gorrochategui-Velaza, 2023:501]

Bestalde, Aiestaran, Gorrochategui eta Velaza autoreek esaten digutenez (an "La inscripción vascónica de Irulegi (Valle de Aranguren, Navarra)", 2023):

El signario empleado para escribir el texto pertenece sin duda a la familia de los semisilabarios paleohispánicos. Hasta donde podemos observar, no existe evidencia de dualidad en los silabogramas de la serie oclusiva (la eventual dualidad de te1 y te2 ha quedado eliminada, como hemos indicado). [Aiestaran, Gorrochategui eta Velaza, 2023:279]

halan ze ez dirudi oztoporik dagoenik ki irakurri gure oraingo hitza honela (berdin idatziko bailirake soinu oklusibo gorrak eta ozenak, kasu honetan k soinu gorra eta g soinu ozena):

• agari

zein izanen litzakén aldaera bát on "ageri" edo "agiri", adieraziz zerbait zein egonen litzakén agerian, akaso eskegita an horma bat (nola, dirudienez, aurkitzen zén gure eskua), edo ageriko beste edozein lekutan, eta nolabait erákutsiz zerbait, zerbait gogoangarria (zentzu batean antzera nola egungo agiriak). Bestalde, gaurko egunean ere irakurri ahal da aldaera hori berori an gure betiko esku-hiztegia (Orotariko Euskal Hiztegia):

• agari. v ageri.
  

Gainera (eta hau beste kontu bat da, apartekoa respektu "akaŕi", nahiz izan litekén osagarria), aurreko "ese" hori ez legoke urruti tikan "etse/etze/etxe" konglomeratu fonetikoa, adieraziz "etxe" (esan gabe doa, azken esangura posible hori bai ikusi dugula aipatua), halan ze, bi hitz horiek juntatuta, geldituko litzakún honako hau:

• eseakaŕi = etxe-agari = etxe-ageri = etxe agiri
  

non "akaŕi" izanen litzakén ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria. [2886] [>>>]

Gorrochategui-Velaza (2023): "... sorprendentemente..."

Jarraituz kin gure haria burúz Irulegiko "eŕaukon" (zeinen irakurketa izanen litzakén "eraukon", kin r sinplea), aipa daigun ondoko hitzak ganik Joaquín Gorrochategui eta Javier Velaza an euren "La mano de Irulegi: edición y comentarios epigráficos y lingüísticos" (2023):

Pensamos que el elemento verbal de la frase se encuentra en el último vocablo de la inscripción (eŕaukon), que admite sorprendentemente una equiparación formal buena con las formas vascas del verbo causativo '*eradun 'hacer tener ' > 'dar', que encajaría bien en la semántica de una dedicación. [Gorrochategui-Velaza, 2023:501]

Bai, hain sorprendentemente non ezin ekidinezkoa dá erlazionatzea epigrafearen hizkuntza eta euskara. [2885] [>>>]

Correa (1994): "En la adaptación de préstamos al ibérico es general el uso de ŕ para /r/: tibeŕi - TIBERIVS,..."

Ikusi dugu an azken bi sarrerak (#2882 eta #2883) nóla iberikoaren ŕ diakritiko hori lotu ohi den kin grekeraren rho ez-markatua, hala nola ere kin zeltiberikoaren dardarkari bakarra, zeinda ebakiko lirakén antzera nola euskararen r sinplea. Gaur nabarmendu nahi dugu nóla transkribatu ohi zirén mailegu latinoak eta zeltiberikoak an hizkuntza iberikoa:

En la adaptación de préstamos al ibérico es general el uso de ŕ para /r/: tibeŕi - TIBERIVS, katuŕe - galo *caturos (CATVRVS), -ŕis - galo - ριξ...; (-RIX). Pero es excepción kurti - CVRTIVS.

Eta alderantzizko norabidean, latinean iberieraren ŕ soinu hori ia beti (casi siempre) transkribatzen da bidéz R (r sinplea): 

En adaptaciones latinas sólo en posición intervocálica cabe esperar una distinción R/RR, pero no se puede establecer una correspondencia clara entre R/RR y ŕ/r, aunque a ŕ casi siempre corresponde R, lo que refuerza la hipótesis de ser el fonema no marcado; pero al parecer para un oído latino no eran intercambiables sin más: NP iskeŕ - TANNEG-ISCERR-IS BAESISCER-IS. [Correa, 1994:273]

Hortaz, betiko preventzioa mantenduz eta bestelako argudio sendorik ez bada, Irulegiko azken hitz hori irakurri behar genuke ahoskatuz r sinplea, hau dá:

• eraukon

zein dén, gure ikuspegitik, oso aldaera esperogarria an euskara zaharra, non "eraukon" aditz sintetikoa dén gardena. [2884] [>>>]

Correa (1994): "..., y que en la variante celtibérica sólo se utiliza ŕ (el celtibérico solo conoce una vibrante),..."

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Hobeto! Gora ERAUKON!

Bai, "eraukon" (eta beste) izan ahal dá, eta gure ikuspegitik báda (bitárten ez frogátu kontrakoa arártez argudio sendoak, zein gaur-gaurkoz ez diren existitzen) giltzá (zuzenekoa edo zeharkakoa) ki erakutsi nolákoa zen euskal aditzaren morfologia zaharra, hala nola ere ki saiatu begiratzen harago.

Baina itzul gaitezen ki gure ildoa: atzokoan jasotzen genuén honako textua ganik José A. Correa-k an bere "La lengua ibérica" (1994):

Si se tiene en cuenta que en el alfabeto grecoibérico es rho (transcr. ŕ) el signo que corresponde a levantino ŕ y rho con trazo diacrítico (transcr. r) a levantino r, y que en la variante celtibérica sólo se utiliza ŕ (el celtibérico solo conoce una vibrante), se puede pensar que, en ibérico, ŕ representa el fonema no marcado, lo que parece reforzarse estadísticamente, pues está bastante más documentado que r. [Correa, 1994:273]

nondik gaur bereizi nahi genukén beste zatitxo hau:

Si se tiene en cuenta que (...), y que en la variante celtibérica sólo se utiliza ŕ (el celtibérico solo conoce una vibrante), se puede pensar que, en ibérico, ŕ representa el fonema no marcado, lo que parece reforzarse estadísticamente, pues está bastante más documentado que r. [Correa, 1994:273]

Bai, hizkuntza zeltiberikoan soilik erabiltzen zén dardarkari bat (jarraian transkribatua bidéz gaztelaniaren r sinplea an #2880), zeinen zeinua an ekialdeko zeltiberikoa (genioenez, hizkuntza iberikotik hurbilena) izaten zén horixe zein agértu an Irulegiko azken hitza: 

 Gogora Irulegiko azken hitza (ikus ere versio puntukatua an #2878):

Correa-k (1994) dioenez, horrek ere advokatzen du aldén irakurri "eraukon". [2883] [>>>]

José A. Correa (1994): "Si se tiene en cuenta que en el alfabeto grecoibérico es rho (...) el signo que corresponde a levantino ŕ ...")

Hortaz, existitzen da adostasuna respektu nóla transkribatu Irulegiko epigrafeko azken hitza (ikus #2877, #2878, #2879, #2880), hau dá:

zein hain zuzen ere transkribatuko litzakén nola "eŕaukon". Orain aztertu behar dugú transkripzio horren interpretazio fonetikoa, ikusiz, hasteko, nóla interpretatu fonetikoki ŕ transkribatu hori. Hartara, ikus daigun zér esaten digun José A. Correa-k an bere "La lengua ibérica" (1994):

Si se tiene en cuenta que en el alfabeto grecoibérico es rho (transcr. ŕ) el signo que corresponde a levantino ŕ y rho con trazo diacrítico (transcr. r) a levantino r, y que en la variante celtibérica sólo se utiliza ŕ (el celtibérico solo conoce una vibrante), se puede pensar que, en ibérico, ŕ representa el fonema no marcado, lo que parece reforzarse estadísticamente, pues está bastante más documentado que r. [Correa, 1994:273]

Beherago ikusten dugunez, grekeraren rho ez-markatua:

dá korresponditzen kin iberikoaren r diakritikoa:

nola ikusi ahal dugún an Wikipedia-ko irudi hau: 

Kontua da ze rho horren interpretazio fonetikoa (rho gabén diakritikoa) dá nola euskararen r sinplea, hau dá:

• eraukon

halan ze Correa-k dioenez (ikus titulua), pensatzekoa da ze en ibérico, ŕ representa el fonema no marcado,..., alegia euskararen r sinplea. [2882] [>>>]

Ipar-ekialdeko moneten alfabeto iberikoa (kin "T" zeinua) aráuz Pío Beltrán (1954)

Atzokoan ikusi genituén zenbait zeinú on ipar-ekialdeko alfabeto iberikoa aráuz Pellón, Untermann eta Velaza autoreak. Gaurkoan erakutsiko dugu nóla aurkeztu zuén alfabeto hori Pío Beltrán-ek an bere 1954ko "el plomo escrito en La Bastida de les Alcuses (Mogente)", zeinen portada dén hau:

non konparatzen dirén Mogenteko epigrafe baten alfabetoa eta ipar-ekialdeko moneten alfabeto iberikoa (alfabeto monetal del N.E., 1954:7)

Ikusten denez, hor agertzen da "T" zeinua, hala nola ere bere interpretazio bat. [2881] [>>>]

Konproba daigun a transkripzioa on "eŕaukon" bidéz ipar-ekialdeko alfabeto iberikoa

Azken egunotan ikusi dugu nóla autore ezberdinek interpretatzen zituztén an modu batzutan-aski-diferenteak ber inskripzioa on Irulegi, zein idatzi dén an alfabeto iberikoa. Guk ere ideia propio bat egin ahal izateko, jarraian ikusiko dugu nóla aurkeztu dutén autore ezberdinek ipar-ekialdeko alfabeto iberikoa (irudia hartu dugu ti Wikipedia):

Konproba ahal denez, argiki transkribatzen dá  "eŕaukon" an honako textua:

Nahi bada, aurreko alfabeto hori konparatu ahal da kin ondorengo signario zeltiberikoa (zeinu horiek transkribatzen dira bidéz gaztelaniazko zeinuak), zein jaso genuén an #1428 (batez ere konparatu kin ekialdeko aldaera, zein dén hurbilena ti hizkuntza iberikoa):

Bihar ikusiko dugú beste versio bat on hasierako ipar-ekialdeko alfabeto iberiko hori, non agertzen dén "T" zeinua ere eta bere interpretazio bat. [2880] [>>>]

Laugarren irakurketa bat (oraingoan ganik Eduardo Orduña) non gure "eŕaukon" berdin gelditzen den

Behinda atzo eta herenegun ikúsi hiru transkripzio diferente interpretátuz Irulegiko inskripzioa, gaurkoan aipatu behar dugu laugarren bat, egina ganik Eduardo Orduña an bere "Observaciones sobre la inscripción de la mano de bronce de Irulegi" (2023:544), non berriro gure "eŕaukon" hori ez den aldatzen. Horra hor:

Orduña-k zehazten duenez, transkripzio horretan inkluditzen da reinterpretazio sintaktiko bat; alegia, hitzak ez direla agertzen an ber ordena nola agertzen dirén an beste hiru irakurketak, baizik ze hitz bat agertzen dá lekuz aldatuta. Izan ere, Orduña-ren ikuspegitik, textu hori bi jardunetan idatziko zen:

1.: Kontua da ze eskuan agertzen dirá hiru lerro, aurremarkatuz hiru zeinu-lerrokada, eta ez lau, nola finean idatzi ziren, nondik Orduña-k (eta Ferrer-ek ere) ondoriozten du ze eskuko bigarren zeinu-lerrokada gaineratuko zén a posteriori. Horra nóla geldituko zen textua ondón lehen jardunketa hori (Orduña, 2023:54):

2.: Gero, bigarren ariketa batean, gaineratuko zutén bigarren zeinu-lerrokada, zein ez zen ondo kabituko an eskuko hutsunea, halan ze, Orduña-ren aburuz, "n" bat gehitu beharko zén amaieran, apur bat gorago (Ferrer ere ados dago an puntu hori), eta baita gaineratu beharko zén (hau soilik Orduña-ren ustez) hirugarren lerroko azken (ustezko) hitza ere ("akaŕi"), horrela aski nahastuz irakurketa. Hortaz, hauxe litzaké gaineratutako textu hori:

 zein goragoko transkripzioan irakurri ahal den artén ber kakoak.

Baina guretzako, momentuz, gakoa da ze azken "eŕaukon" hori ez da aldatzen. [2879] [>>>]

Beste irakurketa bat (ganik Joan Ferrer i Jané) non "eŕaukon" azken hitza berdin transkribatzen den

Atzoko hariari jarraiki, ikus daigun Irulegiko epigrafearen hirugarren irakurketa bat, kasu honetan ganik Joan Ferrer i Jané (an "La inscripción vascónica de la mano de Irulei desde la perspectiva ibérica", 2023), zeintan aurreratu daigun ze gure "eŕaukon" hori ez den aldatzen. Kasu honetan autoreak eskaintzen digú epigrafearen reprodukzio bat, ondo ezberdinduz hasierako proiektua (esgrafiatua), eta geroko punzioa (puntuka egina), hala nola ere bere interpretazioa on eduki textuala:

Esan lez, eta zorionez, gure "eŕaukon" hori ez da aldatzen: transkripzio hori ("eŕaukon") oso egonkorra da. [2878] [>>>]

Berrikiago eskaini dira Irulegiko epigrafearen beste versio batzuk, jada landuagoak, zeintan halere gure "eŕaukon" hori ez den aldatzen

Mintzo ginén atzo burúz Irulegiko epigrafearen versio bat, hasieran zabaldutakoa, nahizta berrikiago eskaini dirén beste versio batzuk, jada landuagoak, zeintan halere gure "eŕaukon" hori ez den aldatzen. Gainera esan behar da ze gure textu hori bi fasetan idatzi zen: bata esgrafiatua (denboran aurrena) eta bestea puntukatua (egina gain esgrafiatua). Nolabait esán, esgrafiatuak prestatuko luké geroko punteoa:

El texto fue inscrito en dos fases: la primera mediante esgrafiado y la segunda mediante un punteado encima del esgrafiado. [Gorrochategui-Velaza, 2023:496]

Hona hemen Joaquín Gorrochategui-k eta Javier Velaza-k eskainitako versio esgrafiatua eta versio punteatua (an "La mano de Irulegi: edición y comentarios epigráficos y lingüísticos", 2023:498-499):

Autoreek hauxe diote gain bi versio horiek:

Lo llamativo en este epígrafe es que ambas versiones, la esgrafiada y la punteada, no coinciden en todos sus signos. Ello suscita, además de graves dificultades para la interpretación del texto, preguntas relevantes acerca de la autoría de cada una de ellas; es decir, si ambas versiones se deben al mismo autor, que hubiese esgrafiado un borrador más o menos negligente y después hubiese él mismo punteado el texto completando o corrigiendo algunos signos, o a personas diferentes. En el primer caso, el texto definitivo y por tanto más correcto sería el punteado; en el caso de dos manos, podría pensarse en principio que el texto esgrafiado tendría más autoridad, debiéndose las diferencias a una falta de conocimiento o destreza por parte del punteador. [Gorrochategui-Velaza, 2023:496]

Zorionez, gure "eŕaukon" hori bietan berdin agertzen da. Bihar ikusiko dugu beste versio bat. [2877] [>>>]

"darauko / eŕaukon": bigarren hori an Irulegiko eskua, eta hain gardena bidéz euskararen morfologia, non, ez bada euskara, euskaratik hurbil dagoen

Nahirik adibidetzen nolákoak izan litezken esaldi zaharrak, ematen genituén honako bi aleak an atzoko sarrera:

• Sagar da la du da   (Sagar daraut)

• Sagar da la du ho   (Sagar darauko)

Horko "daraut" eta "darauko" horiek ez dira jada esaldi-zati analitikoak, baizik aditz sintetikoak kin referentzia datiboa (ez adizki laguntzaileak an konposizio perifrastikoak). 

Eta puntu honetan ezin dugu evitatu harira ekartzea Irulegiko eskua eta bere "eŕaukon", zein, gure ikuspegitik, ez bada euskara, euskaratik oso hurbil dagoen. Gogora daigun hango textuaren versio bat, zein aipatzen genuén an #1810:

Bai, gure ikuspegitik, azken "eŕaukon" hori hain da gardena bidéz euskararen morfologia (ŕ hori gorabehera ere), non, horko hizkuntza ez bada euskara bera (uler dadin: euskararen aurreversio bat), euskaratik hurbil dagoen. [2876] [>>>]

Baina, lehengo zati analitiko horiek (banatuak an esaldi bat) sintetikoki emanez gero (osotasunean, kolpean, batera emanda an adizki bat), ez dira ja berdin funtzionatzen orohar, ez dira ja berdin deskodetzen, ez dira ja berdin prozesatzen

Irakurtzen genuén atzo honako galdera:

Galdera: noraino dira erabili NOR-NORI-NORK, NOR-NORK edo NOR-NORI an dialekto guztiak kin egungo legeak? Alegia, ez al da puztu euskal aditzen ideia hau? Izango zen interesgarria, entzutea nola zuten hitz egiten euskaldun petoak, hau da, euskaldun gabe alfabetatuak, gabe estudiatu dotrina, ta zeinek erabiltzen zuten euskara kin helburu bakarra: komunikazioa. Agian joko beharko genun atzera urte asko, agian mende batzuk. Dena dela, nik uste hartuko genula sorpresa handiak. Alegia, gatik kontzeptua "euskara zuzena" egin dira, ziurrenik, aldaketa franko handiak. 

Hizkuntzetan, oso inportantea iruditzen zaigu aztertzea nóla eta zertáko sortzen diren estruktura eta tresna linguistikoak, zéin diren euren sorbideak eta garabideak, zéin dén euren kausa, euren zergatia, euren kontextua, zein, bide batez esanda, izaten dén aldakorra.

Hortaz, nóla sortuko ziren goragoko aditz-paradigmak?. Ba, pensatzekoa da ze oraingo adizki sintetiko konplexu horiek garai zahar batean (noiz komunikazioa izanen zén gehienbat oso kontextuala eta hurbilekoa) izanen zirén ia esaldi osoak, hau da adizki horiek (eta euren logika) ez ziren sortu ki izán aditz-paradigma sintetiko konplexuak, baizik ze jaio zirén naturalki nola zati analitikoak an esaldi sinpleak artén hurbileko lagunak. Ikus daigun:

• Sagar da la du da   (Sagar daraut)

• Sagar da la du ho   (Sagar darauko)

non azken "ho" horrek referentzia eginen zion ki (3.) persona bat zein zen aurkitzen bertan, hurbil, halan ze naturalki erabiltzen zén hurbileko erakuslea ("ho"), adieraziz nóri (zéin 3. personari) tokatzen jakon esaldiko sagar hori.

Denborarekin, ordea, behar komunikatiboak joan ziren aldatzen, edo zehazkiago, joan ziren handitzen (horixe izaten da tendentzia naturala), eta lehengo esaldi-zati analitiko (banatu) horiek joan zirén fonetikoki eta funtzionalki batzen an aditz-paradigma sintetikoak, hain zuzen horiexek zein gaur egun ezagutzen ditugun. Baina, lehengo zati analitiko horiek (banatuak an esaldi bat) sintetikoki emanez gero (osotasunean, kolpean, batera emanda an adizki bat), ez dira ja berdin funtzionatzen orohar, ez dira ja berdin deskodetzen, ez dira ja berdin prozesatzen. Adizki sintetiko modura, lehengo esaldi-zati horiek ezin zitezken izan luze edo konplexuak, zeren bestela jada ez ziren izanen praktiko, ez ziren izanen erabilgarri.

Esan nahi baita ze esaldiko logika sortzailea oso ona izanen zen an bere sorrera-kontextua, baina logika eta mekanika sortzaile hori berbera bihurtuko zén oztopo noiz bide beretik sortu (derivatu) eta erabili nahi diren aditz-paradigma sintetiko guztiak. Horrek esan nahi du ze esaldien logika zahar hark jada ez digu balio an modu sintetikoa, eta saiatu behar garela sinplifikatzen gure adizkiak bilátuz beste logika batzuk, zein izan daitezen egokiagoak respektu gaur egungo helburu eta kontextu komunikatiboa. [2875] [>>>]

Aditz-forma sinpleagoak: "jat → ballat (= balitzat)", "jatzu → ballatzu (= balitzazu)", "jako → ballako (= balitzako)", "jaku → ballaku (= balitzaku)",... (Oñati)

Pasatuz berriro ki gaia on aukerako aditz sinpleagoak, zein tenporalki utzi genuen an #2582, gogora daigun hango taulatxo hau:

Hortaz, gogoratzen dugú atzoko adizkiak:

jat → jatan → balitzat → litzat (aldaera: litzakit)

jatzu → jatzun → balitzazu → litzazu (ald.: litzakizu)

jako → jakon → balitzako → litzako (ald.: litzakio)

jaku → jakun → balitzaku → litzaku (ald.: litzakigu) 

jatzue → jatzuen → balitzazue → litzazue (ald.: litzakizue)

jake → jaken → balitzake → litzake (ald.: litzakie)

Denak ere erabilgarri kin objetu singularrak eta pluralak. Deus ez berririk azpin eguzkia.

Eta denak ere berdinak an baldintza-ondorioak (salbu, jakina, an "ba-" partikula: balitzat → litzat). 

Gaurkoan esan nahi genuke ze baldintzetan ere existitzen dira forma sinpleagoak, non oso akoplatzen dirén orainaldiko formak. Ikus Oñatiko erabilera hauek ("Oñatiko euskeria", 2014, ganik Roberto Altuna, Kepa Elortza, Koldo Zumalde): 

nondik adaptatuko genituzke honako formak:

jat → jatan → ballat (= balitzat)

jatzu → jatzun → ballatzu (= balitzazu)

jako → jakon → ballako (= balitzako)

jaku → jakun → ballaku (= balitzaku) 

jatzue → jatzuen → ballatzue (= balitzazue)

jake → jaken → ballake (= balitzake)

Esan nahi baita:

jat → ballat

jatzu → ballatzu

jako → ballako

jaku → ballaku 

jatzue → ballatzue

jake → ballake

Sinple-sinple, eta euskara hutsa. [2874] [>>>]