Lafon (1954): "Comme Schuchardt l'a vu, 'z-' n'était pas primitivement un indice personnel; il tire son origine du 'z' de 'zan', 'zen' "il était", ..."

Irakurriz artikulu bat ti René Lafon ("Comportament syntaxique, structure et diathese du verbe basque", 1954) aurkitzen dugú pasarte hau:

A date ancienne, le préfixe de 3 pers., dans les formes d'imparfait, n'était pas z-, mais zéro. Cet état de choses s'est conservé en biscayen,... Comme Schuchardt l'a vu, z- n'était pas primitivement un indice personnel; il tire son origine du z de zan, zen "il était", ... [Lafon, 1954, berrargitaratua an 1999:544]

Bai, erabat ados kin analisi hori ti Schuchardt (1893), zein Lafon-ek konpartitzen zuen (horretaz ere mintzo ginen an sarrera hau).

Lafon (1970): "Nous l'avons appelé suffixe d'indétermination."

Duela gutxi aipatzen genuén ondorengo valorazioa ti Trask (1997) buruzki azken esangura te "-ke" eta "-te", non autore horrek baieztatzen zuén Lafon-en ikuskera:

Lafon's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, ... [Trask, 1997:224]

Ikus daigun orain ondoko aipua ti Lafon bera (1970):

Nous l'avons appelé suffixe d'indétermination. [Lafon, 1970 (1999:478)]

Bai, ados gaude, finean "-ke" eta "-te" horiek ez dira baizik ber "e-" prepositiboa baina postpositibo bilakatua, kin bere betiko zentzu indefinitu-indeterminatu bera orain aplikatua an beste textuinguru bat. [>>>]

Lafon (1970): "Les suffixes verbaux '-ke', '-te' sont parmi les plus originaux des morphemes basques."

Atzokoan jasotzen genuén Lafon-en pasarte bat non autore horrek azaltzen duén bere ikuspegia gain sorrera te "daiteke / leiteke" adizki singularrak bidéz "*daiteke / *leiteke" adizki plural batzuk (ez testigatuak).  Pasarte hori aterea da ti Lafon-en artikulua titulatzén "Le suffixe -ke, -te dans la conjugaison basque" (1970), zeinen lehenengo paragrafoan (lehenego esaldian) irakurtzen dugún ze:

Les suffixes verbaux -ke, -te sont parmi les plus originaux des morphemes basques. [Lafon, 1970 (1999:478)]

Hortaz, nabarmendu nahi genuke ze azken sarreretan mintzatzen ari gara gain euskararen morfema batzuk ("-te" eta "-ke") zein, Lafon-en ikuskeran, aurkitzen dirén arten originalenak.

Era berean gogoratu nahi genuke ondoko sarrera:

• Trask (1997): "This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious."
  

Gaurkoan soilik nabarmendu nahi genuke ondorengo hitzak te Trask:

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. [Trask, 1997:224]

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" ulertzen dira.

Halaber gogoratu ondorengo hitzak ti Urgell (2018) an bere "Zer da lehenago, aditzoina ala partizipioa? Oharrak euskararen kronologiarako" (ikus sarrera hau):

..., -i oraindik garden xamarra da funtsean, badakigu zertarako erabiltzen zen, *e- iluna suertatzen zaigun bitartean. [Urgell, 2018:786]

Esan nahi baita, azken sarrerotan arituko ginake (gure azalpena arituko litzaké) gain bi morfema original eta misterioso, eta "*e-" morfema ilun bat, lótuz bi erabilera horiek (bata prepositiboa eta bestea postpositiboa) an analisi bakar bat zeinen bihotza izanen zén "e" partikula zahar indefinitu-indeterminatua, zeinen esangura bihurtuko litzaké askoz gutxiago iluna, antzera nola "-(t)e" eta "-(k)e" bihurtuko zirén anitzez gutxiago misteriotsu, nahiz ez horregatik gutxiago interesgarri eta esanguratsu. [>>>]

Horrá Lafon-en (1970) bidea nondik sortuko ziren "daiteke / leiteke" singularrak

Atzokoan ikusten genuén Lafon-en pasarte bat non ikerle handi horrek proposatzen zuén bide bat ki azaldu sorrerá te "daiteke / leiteke" singularrak bidéz "*daiteke / *leiteke" plural batzuk zein ez dauden testigatuak:

... non Lafon-ek azaltzen duén bere ideia ezen, lehenago ze "daiteke / leiteke" singularrak, egon zirén "daiteke / leiteke" plural batzuk (zeinen evidentziarik ez dagoen: "*daiteke / *leiteke"), nondik etorriko zirén euren kide singularrak. Gure ikuspegitik, ordea, "daiteke / leiteke" sortuko zirén zuzenean eta regularki ti "daite / leite", beti ere singularrak.

Atzoko pasarte horren ostean, Lafon-ek (1970 [1999:478)]) jarraitzen dú areago zehaztuz bere ustezko ibilbidea nondik sortuko ziren "daiteke / leiteke" singularrak an lau urrats:

1. "daite" adizki singularrak eskatuko luké "daitete" plurala, zein litzakén ezinezkoa.
2. Horren ondorioz, sortuko zén "daiteke" plurala.
3. Gero "daiteke" plural hori indartuko zén kin "z" pluralgile tipikoa, osatuz "daitezke" plurala.
4. Finean, "daiteke" printzipioz plurala aplikatuko zen ki singularra.
   

Iruditzen zaigu oso bide bihurria noiz proposatu ahal dén bide zuzenago eta regularrago bat, zein pasatuko litzakén ti berrindartu regularki hasierako "te" horren indeterminazio-indefinizio higatua, bidéz "ke" an persona singularrak eta pluralak:

Gure ikuspegitik, ordea, "daiteke / leiteke" sortuko zirén zuzenean eta regularki ti "daite / leite", beti ere singularrak.

Gure analisian, ez litzake besterik behar. [>>>]

Lafon (1979). "... , et l'on a obtenu des formes de pluriel *daiteke, *leiteke, ..."

Sarrera honetan aipatzen genituén honako hitzak ti Lafon (1970):

Comme on ne pouvait pas ajouter un autre -te, on a ajouté l'autre suffix d'indétermination -ke, ... [Lafon, 1970 (1999:482-483)]

Hona hemen pasarte luzeago bat:

Pour former le pluriel de daite, leite de manière à exprimer aussi sans équivoque, l'indéterrnination, on a procédé autrement. Comme on ne pouvait pas ajouter un autre -te, on a ajouté l'autre suffixe d'indétermination, -ke, qui n'est pas équivoque, et l'on a obtenu des formes de pluriel *daiteke, *leiteke, ... [Lafon, 1970 (1999:482-483)]

non Lafon-ek azaltzen duén bere ideia ezen, lehenago ze "daiteke / leiteke" singularrak, egon zirén "daiteke / leiteke" plural batzuk (zeinen evidentziarik ez dagoen: "*daiteke / *leiteke"), nondik etorriko zirén euren kide singularrak. Gure ikuspegitik, ordea, "daiteke / leiteke" sortuko zirén zuzenean eta regularki ti "daite / leite", eta beti ere singularrak. [>>>]

Lafon (1944): "... ala atzizki bakar batetik sortu ziren bi formok, aldaketa fonetikoek eraginda."

Orain egun batzuk ikusten genuén ondorengo pasartea ti Azkarate eta Altuna (2001):

nondik, orain, azpimarratu dugu honako zati hau:

Lafonek (1944: 446, 1970 (19;99: 481]). ordea, ez du modurik ikusten ikertzeko bi atzizkiak agertzen ote ziren hasieratik aditzetan, ala atzizki bakar batetik sortu ziren bi formok, aldaketa fonetikoek eraginda. Nolanahi den. XVI. mendeaz geroztik balio bera dute bi atzizkiok. [Azkarate eta Altuna, 2001:219]

Esana dugunez, gure analisian "-te" eta "-ke" ez dira baizik "t" eta "k" soinu epentetikoak gehi "e" partikula, bietan berdina. [>>>]

Lafon (1943) dú erakusten "la opinión tradicional" zeintaz Lakarra mintzo zen an herenegungo aipua

Herenegun aipatzen genituén ondoko hitzak te Lakarra (2006):

Es preferible, diría que imprescindible, suponer contra la opinión tradicional que primero se dio el alargamiento de participios en -ki/-tsi y sólo más tarde y únicamente en algunas de las bases a las cuales fueron añadidos tales sufijos se desarrollaron formas sintéticas; no veo cómo la hipótesis contraria podria explicar la distribución y cronología tanto de las extensiones de las formas sintéticas como las extensiones de las no conjugadas. [Lakarra, 2006:595]

non Lakarra mintzo zaigu gain iritzi tradizional bat zein justuki Lafon-ek erakusten baitzuen an atzoko aipua:

Le biscayen possède encore une autre forme de ce participe, eutsi, dont le -ts- doit provenir des formes personnelles telles que deutso (deuso des Refranes) ...(...) (Lafon 1943: II, 18).

Nola genioén herenegun, kasu horretan bát gatoz kin Lakarra.

Lafon (1943): "Dans les Baskische Studien (p. 34), il [Schuchardt-ek, 1893] affirme avec raison qu'il n'y a pas "d'exemple indubitable d'elargissement d'une racine verbale au moyen de '-ki', d'un '-ki' qui n'ait rien a faire" avec le '-ki' des formes a valeur de datif."

Lakarrak ("Datos sobre iniciales, cambio tipológico y prehistoria del verbo vasco", 2006:594) aipaten dú Lafon (1943), nok, bere aldetik, aipatzen dú Schuchardt-en konklusio bat (1893) zeintan hizkuntzalari alemaniar famatuak dioen ze berak ez du aurkitu bat ere adibide dudabakorik non "-ki" partizipio-luzapenak ez duen zerikusirik kin balio datiboa:  

Dans les Baskische Studien (p. 34), il [Schuchardt-ek, 1893] affirme avec raison qu'il n'y a pas "d'exemple indubitable d'elargissement d'une racine verbale au moyen de -ki, d'un -ki qui n'ait rien a faire" avec le -ki des formes a valeur de datif.

Lafon ere ados agertzen da.

Lafon (1964): "...'-tasun' qui a tout l’air de remonter, en dernière analyse, au latin '-ta-tio-nem'"

Mintzatu ginén hemen buruz "-(t)asun" sufijoa, nondik etorri zaigu "tasun" izena (ikus sarrera hau ere), eta orain aipatu nahi dut zéin izanen litzake a-jatorria hen sufijo hori segun Lafon hizkuntzalaria (aipua dator ti "Adjektiboa aitzin-euskaraz", Martínez Areta, 2006):

...(ik. Lafon 1964: 257): “Pour les Basques d’aujourd’hui, généralement bilingues, etxe berri correspond à un autre type de relation que etxe xori, ce qu’ils résumeront en disant que xori est un nom et berri un adjectif: amenés à traduire l’abstrait “nouveauté”, ils fabriqueront le dérivé berritasun avec un suffixe -tasun qui a tout l’air de remonter, en dernière analyse, au latin au latin -ta-tio-nem. [Martínez Areta, 2006:688-689]

Hortaz, Lafonentzat, "-(t)asun" etor liteké ti "-ta-tio-nem" sufijo latinoa (halan-ze, kasu horretan, bere hasierako "-t-" hori ez litzake epentetikoa), berdin nola, dirudienez, ez den epentetikoa hóri "-k-" hen "-kide".

Edonola ere, Martínez Aretak, oinohar batean, zalantzan jartzen du etimologia hori:

Zubererazko -tarzun forma kontuan hartzen badugu, etimologia hau behintzat zalantzagarria da. [Martínez Areta, 2006:688-689]

Bukatzeko esan ze, Lafon-en hipotesia zuzena balitz, "tasun" hitzaren jatorria izanen litzaké erabat sufijala, berdin nola "keta" respektu "-eta" latinoa, nahizta, azalpen horretan ere, Mitxelenak dioskunez, quedan graves dificultades. [⇶]