Lafon (1943): "En général, un de ces emplois s'est fixé, à l'exclusion des autres, dans chaque dialecte, au cours de l'histoire de la langue."

Zioén atzo Josu Lavin-ek buruzki esangura te "-(t)e / -(k)e" (zein, gure analisian, litzaké "e-" partikula bera):

indeterminationea erraitea gutixeegui erraitea da.

Indeterminazio hori dá oinarrizko ideiá zein datzan an "e" partikula (oposatua ki "da", zek adierazten dú justuki kontrakoa: zerbait ondo determinatua). Horrela, "e" hori erántsiz adibidez ki adizki bat (e-kar, e-tor) edo prononbre bat (e-zer, e-nor), lotzen ari zaio indeterminazio-moduren bat, zein erlazionatzen den kin aditz edo prononbre hori, modu batera edo bestera.  

Oinarrizko ideia hori bera konservatzen da an "e" `postpositiboa ere: "-(t)e / -(k)e", hartuz matiz ezberdinak eta anitzak, denak ere modu batera edo bestera lotuak kin aipaturiko oinarrizko zentzu hori. Gainera, matiz ezberdin horiek joanen dirá evoluzionatzen an modu ezberdinak gaindi hizkera ezberdinak, osatuz puzzle moduko bat te matizak eta erabilerak zein finean lotu ahalko diren kin euren abiapuntuko zentzua, nola edo hala.

Ikus daigun nóla René Lafon (1943) hasten den garatzen ideia hori an bere "Le système du verbe basque au XVI siècle":

... modes variés d'indetermination que le suffixe -ke peut exprimcr. En général, un de ces emplois s'est fixé, à l'exclusion des autres, dans chaque dialecte, au cours de l'histoire de la langue. Ainsi, en souletin actuel, le présent à suffixe -ke exprime essentiellement le futur, et secondairement la probabilité. Les quelques formes de présent à suffix -ke attestées dans les Refranes ont toutes valeur de futur. En biscayen actuel, la situation est différente. [Lafon, 1943:450]

Esan nahi baita ze hizkeretan zehar eta denboran zehar matizak jona dirá aldatzen eta evoluzionatzen, baina denetan ere datzala ideiá te indefinizioa, indeterminazioa. [1923] [>>>]

Lafon (1970): "Nous l'avons appelé suffixe d'indétermination."

Duela gutxi aipatzen genuén ondorengo valorazioa ti Trask (1997) buruzki azken esangura te "-ke" eta "-te", non autore horrek baieztatzen zuén Lafon-en ikuskera:

Lafon's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, ... [Trask, 1997:224]

Ikus daigun orain ondoko aipua ti Lafon bera (1970):

Nous l'avons appelé suffixe d'indétermination. [Lafon, 1970 (1999:478)]

Bai, ados gaude, finean "-ke" eta "-te" horiek ez dira baizik ber "e-" prepositiboa baina postpositibo bilakatua, kin bere betiko zentzu indefinitu-indeterminatu bera orain aplikatua an beste textuinguru bat. [>>>]

Lafon (1970): "Les suffixes verbaux '-ke', '-te' sont parmi les plus originaux des morphemes basques."

Atzokoan jasotzen genuén Lafon-en pasarte bat non autore horrek azaltzen duén bere ikuspegia gain sorrera te "daiteke / leiteke" adizki singularrak bidéz "*daiteke / *leiteke" adizki plural batzuk (ez testigatuak).  Pasarte hori aterea da ti Lafon-en artikulua titulatzén "Le suffixe -ke, -te dans la conjugaison basque" (1970), zeinen lehenengo paragrafoan (lehenego esaldian) irakurtzen dugún ze:

Les suffixes verbaux -ke, -te sont parmi les plus originaux des morphemes basques. [Lafon, 1970 (1999:478)]

Hortaz, nabarmendu nahi genuke ze azken sarreretan mintzatzen ari gara gain euskararen morfema batzuk ("-te" eta "-ke") zein, Lafon-en ikuskeran, aurkitzen dirén arten originalenak.

Era berean gogoratu nahi genuke ondoko sarrera:

• Trask (1997): "This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious."
  

Gaurkoan soilik nabarmendu nahi genuke ondorengo hitzak te Trask:

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. [Trask, 1997:224]

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" ulertzen dira.

Halaber gogoratu ondorengo hitzak ti Urgell (2018) an bere "Zer da lehenago, aditzoina ala partizipioa? Oharrak euskararen kronologiarako" (ikus sarrera hau):

..., -i oraindik garden xamarra da funtsean, badakigu zertarako erabiltzen zen, *e- iluna suertatzen zaigun bitartean. [Urgell, 2018:786]

Esan nahi baita, azken sarrerotan arituko ginake (gure azalpena arituko litzaké) gain bi morfema original eta misterioso, eta "*e-" morfema ilun bat, lótuz bi erabilera horiek (bata prepositiboa eta bestea postpositiboa) an analisi bakar bat zeinen bihotza izanen zén "e" partikula zahar indefinitu-indeterminatua, zeinen esangura bihurtuko litzaké askoz gutxiago iluna, antzera nola "-(t)e" eta "-(k)e" bihurtuko zirén anitzez gutxiago misteriotsu, nahiz ez horregatik gutxiago interesgarri eta esanguratsu. [>>>]

Horrá Lafon-en (1970) bidea nondik sortuko ziren "daiteke / leiteke" singularrak

Atzokoan ikusten genuén Lafon-en pasarte bat non ikerle handi horrek proposatzen zuén bide bat ki azaldu sorrerá te "daiteke / leiteke" singularrak bidéz "*daiteke / *leiteke" plural batzuk zein ez dauden testigatuak:

... non Lafon-ek azaltzen duén bere ideia ezen, lehenago ze "daiteke / leiteke" singularrak, egon zirén "daiteke / leiteke" plural batzuk (zeinen evidentziarik ez dagoen: "*daiteke / *leiteke"), nondik etorriko zirén euren kide singularrak. Gure ikuspegitik, ordea, "daiteke / leiteke" sortuko zirén zuzenean eta regularki ti "daite / leite", beti ere singularrak.

Atzoko pasarte horren ostean, Lafon-ek (1970 [1999:478)]) jarraitzen dú areago zehaztuz bere ustezko ibilbidea nondik sortuko ziren "daiteke / leiteke" singularrak an lau urrats:

1. "daite" adizki singularrak eskatuko luké "daitete" plurala, zein litzakén ezinezkoa.
2. Horren ondorioz, sortuko zén "daiteke" plurala.
3. Gero "daiteke" plural hori indartuko zén kin "z" pluralgile tipikoa, osatuz "daitezke" plurala.
4. Finean, "daiteke" printzipioz plurala aplikatuko zen ki singularra.
   

Iruditzen zaigu oso bide bihurria noiz proposatu ahal dén bide zuzenago eta regularrago bat, zein pasatuko litzakén ti berrindartu regularki hasierako "te" horren indeterminazio-indefinizio higatua, bidéz "ke" an persona singularrak eta pluralak:

Gure ikuspegitik, ordea, "daiteke / leiteke" sortuko zirén zuzenean eta regularki ti "daite / leite", beti ere singularrak.

Gure analisian, ez litzake besterik behar. [>>>]

Lafon (1979). "... , et l'on a obtenu des formes de pluriel *daiteke, *leiteke, ..."

Sarrera honetan aipatzen genituén honako hitzak ti Lafon (1970):

Comme on ne pouvait pas ajouter un autre -te, on a ajouté l'autre suffix d'indétermination -ke, ... [Lafon, 1970 (1999:482-483)]

Hona hemen pasarte luzeago bat:

Pour former le pluriel de daite, leite de manière à exprimer aussi sans équivoque, l'indéterrnination, on a procédé autrement. Comme on ne pouvait pas ajouter un autre -te, on a ajouté l'autre suffixe d'indétermination, -ke, qui n'est pas équivoque, et l'on a obtenu des formes de pluriel *daiteke, *leiteke, ... [Lafon, 1970 (1999:482-483)]

non Lafon-ek azaltzen duén bere ideia ezen, lehenago ze "daiteke / leiteke" singularrak, egon zirén "daiteke / leiteke" plural batzuk (zeinen evidentziarik ez dagoen: "*daiteke / *leiteke"), nondik etorriko zirén euren kide singularrak. Gure ikuspegitik, ordea, "daiteke / leiteke" sortuko zirén zuzenean eta regularki ti "daite / leite", eta beti ere singularrak. [>>>]

'daite > daiteke' eta 'daitez > daitekez', non 'ke' horrek (berdin nola 'te' horrek ere) adierazten dú regularki indeterminazio-indefinizio berrindartua (zein dén an 'e')

Atzokoan amitzen genuen esánez:

Gure ikuspegitik, halako formak ez dira baizik "daite" eta "leite" kin euren indeterminazioa berrindartua bidéz "-ke" (akaso zatio interferentziak kin "-te" plurala).

Horren adibide, ikus (an "Euskal dialektologiaren hastapenak", 1983:53) nóla mendebaldeko euskaran "-ke" partikula regularki gehitu dá ki "-te" partikula, osatuz "-teke" formak, bai an persona singularrak ("daite > daiteke) eta baita an pluralak ere ("daitez > daitekez):

Hor ikusi ahal dugu ze "daite > daiteke" eta "daitez > daitekez", non "ke" horrek (berdin nola "te" horrek ere) adierazten dú regularki indeterminazio-indefinizio berrindartua (zein den an "e"). [>>>]

'-ke' ez da agertzen edo '-te' desagertzen ki markatu pluralitatea, ezpada ki hobeki markatu indeterminazioa

Genioén atzo ze ...

..., "-ke" ez da agertzen edo "-te" desagertzen ki markatu pluralitatea.

eta gaur gehitu nahi genuke ze ...

..., "-ke" ez da agertzen edo "-te" desagertzen ki markatu pluralitatea, ezpada ki hobeki markatu indeterminazioa.

Esan nahi baita ze guk ez genuke esanen ze "daiteke" edo "leiteke" inoiz forma pluralak izan direnik, nola Lafon-ek dioen:  

... et l'on a obtenu des formes du pluriel *daiteke, *leiteke, ...

Gure ikuspegitik, halako formak ez dira baizik "daite" eta "leite" kin euren indeterminazioa berrindartua bidéz "-ke" (akaso zatio interferentziak kin "-te" plurala). [>>>]

Ez lehenengo urratsean, ez bigarrenean, '-ke' ez da agertzen edo '-te' desagertzen ki markatu pluralitatea

Genioén atzo ze...

Ez dirudi batere probablea ze "-ke" atzizkia (an "daiteke" edo "leiteke") ager zedila arrén markatu pluralitatea, nola Lafon-ek (1970) dioen. Ez dirudi hala izan denik. Askoz errazago iruditzen zaigu ze, zenbait hizkeretan, "-te" indeterminatu-indefinitua (futuroa, potentziala, ...) joanen zela higatzen semantikoki (akaso gáiti existentzia te beste "-te" plural hori), joanen zela galtzen indar signifikantea, joanen zela bihurtzen anbiguo samarra, eta momentu batetik aurrera beharko zuela berrindartze bat bidéz "-ke" atzizkia, esangura berekoa, baina inanbiguoki indeterminatu-indefinitua (futuroa, potentziala, ...).

Atzo ere, Josu Lavin-ek zioén (eskerrik asko, Josu)

daite > daiteque > daique
leite > leiteque > leique
liçate > liçateque > liçaque

zeinekin ados gauden. Hor, itxura guztien arabera, lehenengo urrats batean gertatu zén atzo eta gorago genioena: 

• 1. urratsa: "-te" semantikoki higatu-anbiguatu egiten da, halan ze zenbait hizkeretan, bere esangura indeterminatu-indefinitua berrindartu behar dén bidéz "-ke" inanbiguoa.
  

eta gero bigarren urrats batean, zenbait hizkeretan ere, desagertuko zén "-te" redundante hori:

• 2. urratsa: behin "-te" redundante bihurtu denean, desagertu egiten da an zenbait hizkera.

Ez lehenengo urratsean, ez bigarrenean, "-ke" ez da agertzen edo "-te" desagertzen ki markatu pluralitatea. [>>>]

Ez dirudi batere probablea ze '-ke' atzizkia (an 'daiteke' edo 'leiteke') ager zedila arrén markatu pluralitatea, nola Lafon-ek (1970) dioen

Atzoko hariari jarraiki, Miren Azkarate-k eta Patxi Altuna-k aipatzen dituzté ondorengo hitzak ti Lafon (1970) an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001:219):

Zer egin, ordea, daite ( < *d-a-di-te) edo leite (< *l-e-di-te) singularreko formetan, 'haiek' adierazi nahi denean? Indeterminazioa adierazten zuen beste atzizkia erantsi: ...

Eta atzo Josu Lavin-ek zioen:

daite-ren plurala daitez da.

Bai. Ez dirudi batere probablea ze "-ke" atzizkia (an "daiteke" edo "leiteke") ager zedila arrén markatu pluralitatea, nola Lafon-ek (1970) dioen. Ez dirudi hala izan denik. Askoz errazago iruditzen zaigu ze, zenbait hizkeretan, "-te" indeterminatu-indefinitua (futuroa, potentziala, ...) joanen zela higatzen semantikoki (akaso gáiti existentzia te beste "-te" plural hori), joanen zela galtzen indar signifikantea, joanen zela bihurtzen anbiguo samarra, eta momentu batetik aurrera beharko zuela berrindartze bat bidéz "-ke" atzizkia, esangura berekoa, baina inanbiguoki indeterminatu-indefinitua (futuroa, potentziala, ...). [>>>]

Lafon (1970): "Comme on ne pouvait pas ajouter un autre '-te', on a ajouté l'autre suffix d'indétermination '-ke', ..."

Miren Azkarate-k eta Patxi Altuna-k aipatzen dituzté ondorengo hitzak ti Lafon (1970) an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001:219):

Comme on ne pouvait pas ajouter un autre -te, on a ajouté l'autre suffix d'indétermination -ke, ... [Lafon, 1970 (1999:482-483)]

non Lafon referitzen den ki "-te" eta "-ke" nola "suffix d'indétermination", zeinekin finean adieraziko litzaké ber ideia te indefinizioa edo indeterminazioa zeintaz egon garen mintzatzen an aurreko sarrerak, eta zein aurkituko litzaké justuki an "e" partikula (prepositiboa edo postpositiboa). [>>>]

Beraz, agertzen zaigu "e" partikula nola referentzia datibo-aktiboa an persona indefinituena (3. persona plurala), eta "da" nola referentzia datibo-aktiboa an persona definituena (1. persona singularra), ondo islatuz euren arteko oposizio zaharra

Atzo komentatzen genuen ze, gure ikuspegitik, 3. persona plurala litzaké persona indefinituena arten sei persona posibleak, eta nóla adizkietan referentzia datiboak eta aktiboak ematen dirén bidéz "e" partikula, zeinen azken buruko zentzua izanen litzaké indefinitua:

Eta baldin atzo ikusten genuén "e" partikula horren erabilera prepositibo bat (gure analisian bederen), gaur azpimarratu nahi genuke haren erabilera postpositibo bat an aditzak, zeintan "e" hori bihurtuko litzaké referentzia datiboa eta aktiboa te 3. persona plurala, zein gure ikuspegitik dén persona indefinituena.

Bestalde, beste sarrera batean mintzo ginen burúz oposizio zahar bat arten "da-" (definitu-presentziala-bertakoa) eta "e-" (indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa):

• da - kar

• (z) - e - kar 

• (l) - e - kar

• (b) - e - kar

non oposizio zaharrena izanen zén arten "da-" definitu-presentziala-bertakoa eta "e-" indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa, arras inportantea izanen baitzen ezberdintzea arten zerbait oso kontextual-presentziala eta zerbait ez hain kontextual-presentziala, akaso ez hain inminentea.

Horrela. izanda, akaso espero geinke ze, baldin "e" bihurtua zén referentzia datibo-aktiboa an persona indefinituena (3. persona plurala), halaber "da" bihur zitekén referentzia datibo-aktiboa an persona definituena, zein izanen litzakén 1. persona singularra.

Eta hala gertatu da zeren "da" partikula hori bihurtu dá 1. personaren referentzia datibo-akatiboa an adizkiak, nola genioen an:

• sagar da kar ki zu da > sagar da kar ki zu t > sagar ha dakarkizut > sagarra dakarkizut

• "da" izanen litzaké forma oso zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa), zein gelditu dén fosildua bat barné "izan" aditza

• "da" partikula orobat referitzen da ki objetu indirektoa: "da - kar - ki - da - zu"

Beraz, agertzen zaigu "e" partikula nola referentzia datibo-aktiboa an persona indefinituena (3. persona plurala), eta "da" nola referentzia datibo-aktiboa an persona definituena (1. persona singularra), ondo islatuz euren arteko oposizio zaharra. [>>>]

'dio + e = dio + t + e' non, alde batetik, agertu zaigú "t" epentetiko bat, eta bestetik, bi "e" indefinitu postpositibo, bata datiboa eta bestea aktiboa

Aurreko egunetan ikusten ari gara nóla, gure analisian, "e" partikula kokatu ahal den prepositiboki edo postpositiboki, baina beti ere berekin erámanez oinarrizko ideia bat e indefinizioa, zein, kontextuaren arabera, aplikatu ahal da an modu ezberdinak ki elementu ezberdinak, nola adibidez ki galdetzaileak arrén sortu prononbreak:

... "e" prepositibo hori izan zitekén ber "e" zein garai zaharretan kokatu zen aurré galdetzaileak arrén sortu prononbreak nola "iñor <*e-nor"  edo "ezer < *e-zer":

... iñor 'alguien' (...) < *e-nor, cf. com. nor 'quien', e-zer 'algo'. de zer 'qué', etc. [Mitxelena, 1961:67]

Erabilera horretan ere kin signifikantza indefinitu berbera zein izanen zuén an aditzak

Eta baldin atzo ikusten genuén "e" partikula horren erabilera prepositibo bat (gure analisian bederen), gaur azpimarratu nahi genuke haren erabilera postpositibo bat an aditzak, zeintan "e" hori bihurtuko litzaké referentzia datiboa eta aktiboa te 3. persona plurala, zein gure ikuspegitik dén persona indefinituena. Genioén hemen:

... (baliteke bi "e" horiek, alegia pluralgilea eta indefinitua, etortzea ti ber jatorri komun zaharrago bat, non akaso "e" horrek adieraziko zuén zerbait indefinitua an denbora, kantitatea,...).

Horrela, daukagu:

• die

non gure "e" indefinitua bihurtuko litzaké referentzia datiboa te 3. persona plurala, eta

• die + e = die + t + e 
  

non, alde batetik agertu zaigú "t" epentetiko bat, eta bestetik, amaieran gure "e" indefinitua baina orain nola referentzia aktiboa te 3. persona plurala. [>>>]

Mitxelena (1961): "iñor 'alguien' < *e-nor, (...) nor 'quien', e-zer 'algo' de zer 'que'"

Aurreko sarreretan (adibidez atzokoan) egon gara mintzatzen buruzki aditzetako "e" partikula bat zein kokatu ahal zen prepositiboki eta postpositiboki (kin "k" edo "t" epentetikoa). Gaur esan nahi genuke ze "e" prepositibo hori izan zitekén ber "e" zein garai zaharretan kokatu zen aurré galdetzaileak arrén sortu prononbreak nola "iñor <*e-nor"  edo "ezer < *e-zer":

... iñor 'alguien' (...) < *e-nor, cf. com. nor 'quien', e-zer 'algo'. de zer 'qué', etc. [Mitxelena, 1961:67]

Erabilera horretan ere kin signifikantza indefinitu berbera zein izanen zuén an aditzak (ikus adibidez "'doake' futuro modukoa jada agertzen da an 'Linguae Vasconum Primitiae' (Etxepare, 1545)"). [>>>]

Lafon (1944): "... ala atzizki bakar batetik sortu ziren bi formok, aldaketa fonetikoek eraginda."

Orain egun batzuk ikusten genuén ondorengo pasartea ti Azkarate eta Altuna (2001):

nondik, orain, azpimarratu dugu honako zati hau:

Lafonek (1944: 446, 1970 (19;99: 481]). ordea, ez du modurik ikusten ikertzeko bi atzizkiak agertzen ote ziren hasieratik aditzetan, ala atzizki bakar batetik sortu ziren bi formok, aldaketa fonetikoek eraginda. Nolanahi den. XVI. mendeaz geroztik balio bera dute bi atzizkiok. [Azkarate eta Altuna, 2001:219]

Esana dugunez, gure analisian "-te" eta "-ke" ez dira baizik "t" eta "k" soinu epentetikoak gehi "e" partikula, bietan berdina. [>>>]

Trask (1997): "This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious."

Gaurkoan soilik nabarmendu nahi genuke ondorengo hitzak te Trask:

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. [Trask, 1997:224]

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" ulertzen dira. [>>>]

Trask (1997): "Lafon's view, very plausible, is that '-ke' could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, ..."

Aurreko egunetan egon gara mintzatzen buruz signifikantza te "e-" prepositiboa, zein hasieran izanen zén ...

• da - kar

• (z) - e - kar 

• (l) - e - kar

• (b) - e - kar

non oposizio zaharrena izanen zén arten "da-" definitu-presentziala-bertakoa eta "e-" indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa, arras inportantea izanen baitzen ezberdintzea arten zerbait oso kontextual-presentziala eta zerbait ez hain kontextual-presentziala, akaso ez hain inminentea.

Gerora etorriko zirén matizak, hala nola ondorengook an 3- personak:

• hizkera batzuetan, "z-" iraganeko adierazlea.

• "l-" adierazle potentziala.

• "b-" adierazle inperatiboa.

Eta justuki matiz indefinitu potentzial hori, alegia "l + e - = le-" zein soilik zén aplikagarria an 3. persona, zabalduko zen ki beste personak bidéz ber "e" prepositibo hori baina orain postpositiboa kin "-k-" epentetikoa, osatuz "-(k)e", zeinen zentzua izanen zén justuki indefinitu potentziala:

Lafon's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, ... [Trask, 1997:224]

Horrela, "-(k)e" (edo "-(t)e") indefinitu potentzial postpositibo berezitu horretan izanen genuké ber "e" zein agertzen zen an "(l)e-" prepositiboa zein orain erabiliko zén postpositiboki (postpositiboki ez litzake behar "l"-rik, zeren hasieratik berezitua dago, ez dago anbiguetaterik an "e" epentizatu postpositibo hori). [>>>]

"da-/e-" litzaké oposizio zaharrena, eta gerora etorriko zirén matiz iraganekoak, potentzialak edo inperatiboak

 Zioén atzo Josu Lavin-ek:

DA orainaldian,
ZEn
LE
BE
Hirurac ez orainaldian.

Bai, bide beretik:

• da - kar

• (z) - e - kar 

• (l) - e - kar

• (b) - e - kar

non oposizio zaharrena izanen zén arten "da-" definitu-presentziala-bertakoa eta "e-" indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa, arras inportantea izanen baitzen ezberdintzea arten zerbait oso kontextual-presentziala eta zerbait ez hain kontextual-presentziala, akaso ez hain inminentea.

Gerora etorriko zirén matizak, hala nola ondorengook an 3- personak:

• hizkera batzuetan, "z-" iraganeko adierazlea.

• "l-" adierazle potentziala.

• "b-" adierazle inperatiboa.

Baina, gure ikuspuntutik, hasiera batean soilik egon zitekén a oposizioa arten "da-" definitu-presentziala:

• otso da kar

eta "e-" indefintu- ezpresentiala:

• otso e kar

non "e" hori, erabilera horretan, adverbio moduko bat izanen zén (eta horregatik aisa mugigarria), zeinen interpretazioa izan zitekén hala iraganekoa, nola potentziala, nola ere inperatiboa. Errepikatzen dugú: hain inportantea bide zén ondo ezberdintzea bertakosuna, presentzialitatea, oraintasun maximoa, akaso batzuetan arrisku inminente bat. [>>>]

Urgell (2018): "... '*e-' dutenek bakarrik garatu dute joko trinkoa. Galdera hauxe da: zergatik horiek bakarrik?"

Bukatzen genuén herenegun esánez:

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" izanen zirén ber partikula signifikantea ("-e", zein litzaken ber "e-" indefinitua, zein dagoen an "e-kar", "e-kar-r-i" edo "l-e-kar" > l-e-kar-k-e", baina, azken horretan, bikoiztua postpositiboki) kin bi soinu epentetiko (betegarri) ezberdin: "-t-" eta "-k-", osatuz "-(t)e" eta "-(k)e", zein bái izanen ziren berdinak an forma eta balioa.

eta atzokoan mintzo ginen gain "-t-" eta "-k-" epentetiko baliokide horiek, zein ez diren baizik betegarri fonetikoak gabé signifikantza:

Diferentzia bakarra izanen zén zéin konsonante epentetiko erabiltzen den ("-t-" ala "-k-"), zein momentu eta leku bakoitzean resolvituko den segun faktore basikoki zirkunstantzialak, izan ere finean bi konsonante epentetiko horiek soilik dirá betegarri fonetikoak, ...

Gaurkoan gustatuko litzaiguke zerbait esatea gain "e" signifikante bakarra zein agertu an "-(t)e" eta "-(k)e". Hortaz ikus daigun zer dioen Blanca Urgell-ek (2018) an bere "Zer da lehenago, aditzoina ala partizipioa? Oharrak euskararen kronologiarako":

..., -i oraindik garden xamarra da funtsean, badakigu zertarako erabiltzen zen, *e- iluna suertatzen zaigun bitartean. [Urgell, 2018:786]

eta honako galdera ezin erakargarriagoa (ados) planteatzen du:

... eta -nekez kasualitatez izan- *e- dutenek bakarrik garatu dute joko trinkoa. Galdera hauxe da: zergatik horiek bakarrik? [Urgell, 2018:786]

Gure ikuspegitik, jatorrian, "e-" horrek berekin eramanen zuén a ideia e indefinizioa, adieraziz zerbait indefinitua zein oposatzen baitzen ki beste zerbait ondo definitua. Indefinizio hori aditzetan gauzatuko zen an indefinizio tenporal bat, adieraziz zerbait ez-presentziala, zein ez dagoen begien bistara, eta oposatua ki "da-" presentziala, definitua, zein bádagoen begien bistara. Honela:

• da - kar (definitua, presentziala, zein bádagoen begien bistara) 

• e - kar (indefinitua, zein preseski aditzetan oposatzen baita ki presentziala, edo begi bistakoa)
  

Oposizio horrek eragingo luké "e-" partikula soilik agertzea noiz erabili ahal zen "da-" oposatua, esan nahi baita an aditz horiek ze zeukaten joko trinkoa. [>>>]

Satrustegi (1962) buruz Luzaideko adizki batzuk: "T = K"

 Atzo mintzo ginen buruzki berdintasuna te "-(t)e" eta "-(k)e" aditz-morfemak an forma eta balioa:

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" izanen zirén ber partikula signifikantea: "-e" (zein litzaken ber "e-" indefinitua zein dagoen an "e-kar", "e-kar-r-i" edo "l-e-kar" > l-e-kar-k-e", azken horretan, bikoiztua postpositiboki) kin bi soinu epentetiko (betegarri) ezberdin: "-t-" eta "-k-", osatuz "-(t)e" eta "-(k)e", zein bái izanen ziren berdinak an forma eta balioa.

Diferentzia bakarra izanen zén zéin konsonante epentetiko erabiltzen den ("-t-" ala "-k-"), zein momentu eta leku bakoitzean resolvituko den segun faktore basikoki zirkunstantzialak, izan ere finean bi konsonante epentetiko horiek soilik dirá betegarri fonetikoak, non :

T = K (Satrustegi, 1962:195)

nola erakusten zigun Jose Maria Satrustegi-k an ondorengo artikulua gain hizkera te Luzaide ("Bordel'en mintzaira", 1962:195-196):

Gaur nola, itxura guztien arabera, lehen, "-(t)e" eta "-(k)e" ez daukate diferentziarik an balioa, eta euren forma erabakiko zén zirkunstantzialki, aráuz kontu fonetikoak, dialektalak, tenporalak, ... [>>>]

Azkarate eta Altuna (2001) gain '-te' eta '-ke': "Jatorriari dagokionez, Schuchardtek (1893, 51) ez zuen uste ez formaz eta ez balioz berdinak zirenik"

Mintzatuz buruzki "-te" eta "-ke" (ikus herenegungo sarrera ere), ikus daigun zér dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak gain partikula horien jatorria an "Euskal morfologiaren historia" (2001:219):

Jatorriari dagokionez, Schuchardtek (1893, 51) ez zuen uste ez formaz eta ez balioz berdinak zirenik; 'ahala' adierazteko bi atzizki desberdin izango ziren haren ustez.  [Azkarate eta Altuna, 2001:219]

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" izanen zirén ber partikula signifikantea: "-e" (zein litzaken ber "e-" indefinitua zein dagoen an "e-kar", "e-kar-r-i" edo "l-e-kar" > l-e-kar-k-e", azken horretan, bikoiztua postpositiboki), kin bi soinu epentetiko (betegarri) ezberdin: "-t-" eta "-k-", osatuz "-(t)e" eta "-(k)e", zein bái izanen ziren berdinak an forma eta balioa. [>>>]