Zuribeltza kin tonu grisak

Gilen-ek, azken sarrerako komentarioan, ematen dizkigu lau aukera ki expresatu noráino Dani Alves-ek ez duen lehiatu nahi aúrka bere lehengo taldea:

Dani Alves no quiere medirse al Barça ni en pintura.

Esaldi horretan báda erabateko jarraitutasuna, erabateko batasuna, erabateko progresioa informazionala, zek ahábidetzen du aukerako ritmo bat, aukerako intonazio bat, aukerako arintasun edo geldotasun bat, zein amaitukó an bukaera perfektua, azken txanpa bilatua, esaldiaren fokua, "ni en pintura", non hiztunak nahierara kargatu ahal izanen du bere expresibitate guztia gáin osagarri adverbial hori (de ninguna manera, inola ere ez) batere interferentziarik gabe.

Foku hori ("ni en pintura") ez da soilik posverbala, baizik-ere esaldi-bukaerakoa, eta bere barneko estruktura ere báda progresiboa, datorrelarik ezin hobeto aurkeztua ga "ni..." estruktura burulehena, zek erakusten dú, hasiera horretatik bertatik, nóla uztartu osagarri hori an esaldia bai sintaktikoki bai interpretazionalki, bide emanez ki "pintura" elementu expresibo-sorpresiboa.

Eta gauza da ze, azken buruan, bide horrexetatik saiatzen dira Gilen-en proposamenak ere, erábiliz "ezta..." estruktura burulehena eta bilatuz bukaera indartsuak. Edonola ere, bádira diferentziak, sotilak badira ere. Adibidez, Gilen-en lau esaldietan, koma bat ageri da, erakutsiz diskontinuitate bat artén bi perpaus non bakoitzak duén bere galdegai propioa:

Dani Alves-ek ez du Barçarekin lehiatu nahi, ezta hurrik ere. [pausa bat, bi galdegai]
vs.
Dani Alves no quiere medirse al Barça ni de lejos. [erabat jarraitua, galdegai bakarra]

edo:

Dani Alves-ek ez du Barçarekin lehiatu nahi, ezta makila txarrantxaduna ipurtzuloan gora sakatuta ere.
vs.
Dani Alves no quiere medirse al Barça ni aunque le metan un palo con pinchos por el culo.

Euskarazkoan, noiz jáso: "ezta makila txarrantxaduna" (zein diren hain justu 10 silaba) galdu ahal dugu haria, ez baitago hain argi nóla uztartu ezusteko makila hori an diskursoa; bitartean ze, gaztelaniazko jarraituagoan ez da inoiz ere galtzen tensioa, ez da inoiz galtzen ritmoa, halan ze ederki prestatzen da bukaerako galdegai konplexu hori: "un palo con pinchos por el culo", zein, bide batez, aditz aurreko galdegai moduan ez den posible.

Diferentzia sotil horiek, etengabe ari direlarik, eragin komunikatibo handia dute, hain handia nola diferentzia izugarri handia zein den existitzen artén erabilera praktikoa on esapide idiomatiko minimoki elaboratuak an euskara versus gaztelania, hain handia nola diferentzia artén paleta koloretsu bat eta erabilerá on zuribeltza kin tonu grisak. [337] [>>>]

"ni en pintura" versus "begiko zikina baino gehiago"

Gilenek, noiz zehazten esapide idiomatikoak ti hemengo textu bat (hango komentario batean), dú aipatzen, lehenik, ni en pintura, zein, dudarik gabe, dá oso esapide erabilia noiz nahi den adierazi ze zerbait ez dago batere artén gure lehentasunak. Google-en, adibidez, esalmolde horren hainbat eta hainbat erabilera daude, agertzen delarik an tituluak e-abestiak, titular periodistikoak...

Baina, zergátik erabiltzen da hainbeste? Ba-ze ederki betetzen du bere helburu komunikatibo-expresiboa. Har dezagun honako titular periodistikoa (Sport egunkaria):

Dani Alves no quiere que le toque el Barça ni en pintura 

edota beherago, textuan:

Dani Alves lo tiene claro: no quiere medirse al Barça ni en pintura.

Esapide horrek ahalbidetzen dú esaldia bukatzeá indartsu, expresiboki indartsu, jarriz indar eta intonazio berezia gáin azken hitz gako hori: pintura, behin harako bidea ondo prestatuta. Azken buruan ni en pintura esapide idiomatiko indartzaile bat da, zeinekin nabarmendu nahi dugun noráino heltzen den gure desgogoa.

Euskaraz, adibidez "Esamoldeak eta esapideak" blogean ematen zaigú ondorengo esapidea nola baliokidea ti "no querer ver (a alguien) ni en pintura":

Begiko zikina baino gehiago ez ikusi nahi

Ikus dezagun:

Dani Alves-ek begiko zikina baino gehiago ez du Barça ikusi nahi. 

Ez du indarrik. Areago, nekez ulertzen da. Jarrai dezagun:

Dani Alves-ek begiko zikina baino gehiago ez du ikusi nahi Barça.

Ez dabil.

Dani Alves-ek ez du ikusi nahi Barça begiko zikina baino gehiago.  

Hobeto, baina oraindik lekutara dago ti efektibitatea on "ni en pintura". Esan nahi baita ze esapide hori ez da hor, ezta orohar ere, bereziki eraginkorra, ez du bukaera ona, ez du bukaera indartsua, ez semantikoki, ezta intonazionalki ere.

Ulertzen da, hortaz, esapide horren erabilera urria, eta, beraz, ez izatea oso ezaguna, eta dirudienez, ez arrazoi nagusiki soziolinguistikoengatik, baizik arrazoi nagusiki expresiboengatik, zein diren arrazoi expresibo berberak zeingatik erabiltzen ditugun antzeko esapide are sinpleagoak nola:

... ni por nada

edo landuagoak nola:

... ni a mil años luz 

edo landuagoak bezain zatarragoak nola:

... ni por el forro de los cojones

edo landuagoak bezain sortzaileagoak nola:

... ni harto de melocotón

Esapide idiomatiko burulehenak (berdin nola beste edozein estruktura burulehen) dirá irekiak, jarraituak, progresiboak, errazki moldagarriak, eta tipikoki lehertu egiten dira an azken hitza, emanez ki esapidea moldagarritsun expresibo bat zein ezin lortukó bestela. Ezin bestela. [336] [>>>]

Atxaga: "modu errazean... ezin da seduzitu"

Bernardo Atxaga-k an bere sarrera-diskursoa ki Euskaltzaindia, titúlatzen "Antzarak, zenbakiak eta letrak" (Asteasun, 2007ko martxoaren 17an), azaldu zituen ideia hain interesgarriak nola ze:

Hizkuntzaren eguneroko erabilera, hizketa arrunta, errazetik errazera ibiltzen da; ahalik eta modurik ekonomikoenean erabiltzen ditu hitzak eta esaldiak. Baita ahoskatzerakoan ere.

Asteasuarrak, kasu, ez du “egin” esango; “iñ” esango du. Edo “hartuit”, “hartu diat” ordez. Baina modu errazean ezin da asko adierazi; ezin dira gai baten ñabardurak zehaztu; ezin da seduzitu; ezin da, argia mitxirrikarentzat bezala, testu bat erakargarria izan. [Bernardo Atxaga, "Antzarak, zenbakiak eta letrak", 8-9]

Sintaxi potenteagoak errazten dú konposizio landuago eta efektiboagoa. Umore landuago eta efektiboagoa, hizkera zatar landuago eta efektiboagoa, esalmode idiomatiko landuago eta efektiboagoak, diskurso landuago eta efektiboagoa, eta orohar komunikazio landuago eta efektiboagoa. [332] [>>>]

Esapide burulehenak an sintaxi burulehenak: expresiboki (eta informazionalki) efektiboagoak

"Esamoldeak eta esaerak" blogean irakurri ahal dugu ondokoa (ez dut aurkitu nork idatzi duen):

Erregistro ez-formalerako ezinbestekoak ditugu esamoldeak, hizkuntzari bizitasuna emango badiogu; eta metaforak, konparazioak, ironia, hiperbolea… erabiltzen dira horiek sortzeko.

Inguruko hizkuntzen eragina handia denez, askotan erdal esamoldeek euskarazkoak ordezkatzen dituzte, gazteen artean bereziki, adierazkorragoak direla iritzita ["Esamoldeak eta esaerak" bloga]

Hala registro formalen nola informalean inportanteak dira esapide idiomatikoak, baina informalean dudarik gabe bihurtzen dira ezinbesteko. Eta hor, dioskue goragoko aipuan, askotan erdal esamoldeek euskarazkoak ordezkatzen dituzte, gazteen artean bereziki, adierazkorragoak direla iritzita.

Eta gauza da ze, berdin nola, oro har, ulergarritasunaren aldetik hobe izaten den kokatzea esaldi bukaera-bukaeran informazio rhematikoena, ezustekoena edo xehetuena (normalean azpiosagarri sintaktikoki aski sakon bat), zein hobeki deskodifikatuko baita noiz hartarako bidea ondo prestatu dugun kin informazio referentzial gutxiago rhematikoa (normalean sujetua, aditza eta osagarri ez hain sakonak); era berean ere, expresibitatearen aldetik hobe izaten da kokatzea esaldi bukaera-bukaeran zati expresiboena, zein den horixe non jarri nahiko genuken indar edo intonazio expresibo berezi eta esanguratsuena (agresibitatea, umorea, ironia...), halan ze, bukaera horretan, aurreko bidea ondo prestatuta eta beste interferentzietatik libre, ahal dezagun expresatu eta interpretatu gure azken intentzioa modurik efektiboenean.

Hori dela ta:

• Alde batetik, sintaxi burulenak izanen dirá, oro har, bai informazionalki eta baita expresiboki ere potenteagoak, izan ere defektuz uzten baitituzte bukaeran esaldiko azpiosagarri sakonenak, zein izaten baitira mezuaren gako informazional eta expresiboak, zeinen zerbitzura osatu baita esaldi osoa.
• Bestaldetik, esapide burulehenak eurak ere izanen dirá, oro har, efektiboagoak ze esapide buruazkenak (esan nahi baita kasu honetan expresiboagoak edo adierazkorragoak), zeren bukaerarako utzi ohi dute hitz expresibo gakoa, zein, posizio horretan, expresatu eta interpretatu ahalko da askoz modu emankorragoan ezi posizio aurreratuago batean, non inkluso bere ulermena bera egon ahal den kolokan.

Horregatik, oro har, esapide idiomatiko burulehenak izaten dirá adierazkorragoak eta landuagoak zein euskararen esapide buruazkenak, eta hori ez da iritzi bat nola beste edozein iritzi, baizik ideia teorikoki eta enpirikoki ondo fundamentatua, areago, dá ideia bat teorikoki eta enpirikoki hobeki fundamentatua zeinda beste edozein azalpen alternatibo, eta hori da gehiago ze iritzi bat, dá zientzia. [330] [>>>]

Hizkera idiomatiko adierazkorrena, hizkera zatarra baita, ia ez da existitzen euskaraz, ezta japonieraz ere

Gilen-ek, noiz koméntatu honako sarrera non konparatzen genituén gaztelaniazko eta euskarazko  prosamolde periodistiko aski ezberdinak, dio ze bi hizkuntzetako prosa-moduen arteko diferentzia diskursiboa datzá nagusiki an erabilera diferentea on hizkera idiomatikoa, zein gaztelaniaz litzakén oparoa, bitartean ze euskaraz litzakén inexistentea:

Nire ustez, alde handiena hizkera idiomatikoan dago, zeina, inexistentea izanik lehen testuan, parrastaka ageri baita bigarrenean

Gilen-ek berak ematen digu definizioa on hizkera idiomatikoa:

Lenguaje formulaico o idiomático, a menudo con un sentido metafórico o figurado, que puede incluir expresiones hechas de diversa índole: fórmulas rutinarias, locuciones, expresiones idiomáticas, refranes, etc."

Hizkera idiomatikoan biltzen dirá esapide guzti horiek zein, izanki aski partikularrak an hizkuntza bakoitza (eta horregatik idiomatikoak edo idiosinkratikoak), ezin izaten diren literalki itzuli ki beste edozein hizkuntza. Esapideok modu askotakoak izan daitezke, halan ze hizkera idiomatikoan kabitzen dira tika esapiderik expresiboenak, nola diren biraoak edo esapide iraingarriak, harik esapide askoz ere deskriptiboagoak, non ez den nabari balio expresibo berezirik.

Zentra gaitezen orain an esapide idiomatiko adierazkorrenak, zein bildu genitzake azpi izendapena on hizkera zatarra: ez da dudarik ezen halako esapide zatarrak mila aldiz gehiago erabiltzen dira gaztelaniaz ezi euskaraz (edo inglesez ezi japonieraz), eta areago, erabiltzen direnean izaten dirá mila aldiz konplexuagoak, landuagoak eta eraginkorragoak. Eta kontua da ze horren azpian aurkitzen dá nagusiki arrazoi sintaktikoa, zeinek bere versio burulehenean errazten baitu sorrera eta erabilera eraginkorra on esapide indartsuak bezain moldagarriak, bitartean ze sintaxi buruazkenak kritikoki baldintzatuko baitu hala sorrera nola erabilerá on halako esapideak.

Esan nahi baita ze arrazoi nagusia ki azaldu zergátik euskaraz ia ez den existitzen hizkera zatar hiperadierazkorra ez da kulturala edo soziolinguistikoa (azken buruan extralinguistikoa), baizik intralinguistikoa, eta hain zuzen ere sintaktikoa.

Adibidez, gaztelaniaz daukagu familia bát on esapide idiomatikoak zein hasten dirén ti "me cago en...", zein diren ondo moldagarriak aráuz hiztunaren helburu komunikatibo zehatza: hasiz ti forma laburrenetik nola "meca!", eta amaituz an forma luzeagoak eta sortzaileagoak nola adibidez "me cago en tó lo que se menea!", zein arazorik gabe segi litekén luzatzen eta personalizatzen harik iritsi helburu expresibo askoz exigenteagoak ezi erabiliz sintaxi buruazken itxia. 

Gainera, zenbat eta expresiboagoa izán esapide bat, hainbat inportanteagoa izanen da erabiltzea ordena burulehena afin maximizatu expresibitate hori, eta are gehiago noiz esapidea den luzeagoa eta akaso barnén prosa landu bat. 

Esan nahi baita ze hitz-ordenak baldintzatuko du expresibitateá on esapide idiomatikoak hala nola ere, eta ondorioz, euren sorrera eta garapena, eta jakina, euren erabilera handiagoa edo txikiagoa, bereziki noiz izán luzeak eta integratuak an prosa landua, non arazo informatiboek eurek  (alegia, ulertzeko arazoek, aparte utzita arazo expresiboak) jada ematen baitute nahiko lan. [328] [>>>]

Adjetibo indartzaileak: you are a son of a fucking bitch!

Erantzunez ki Gilen, respektu bere komentarioa an aurreko sarrera.

"putasemea" edo "hijo de puta!" dirá:

Inglesez: "song of a bitch!" ("song of a bitch": 118.000.000 emaitza an Google)
Frantsesez: "fils de pute!"
Italianoz: "figlio de puttana!"

Inglesez esan ahal dá "bitch's son" ere, zein den erabiltzen erlatiboki oso gutxi ("bitch's son": 11.300 emaitza an Google) justuki zeren den askoz gutxiago expresiboa, askoz gutxiago moldagarria expresiboki. Gainera batzutan doa integraturik an expresioak nola:

"son of a bitch's son"

eta inkluso aurkitu dugú:

"son of a bitch's son of a bitch" 

Gero, aparte, dauzkagu adjetibo indartzaileak (ez baitira zértan izan kalifikatiboak), nola "fucking" edo "la grandisima", zein, horiek bai, hobe doazén aurré izena zein nahi duten indartu: kasu horietan iraina ez dá, izatekotan, hori adjetibo indartzailea, baizik geroko izen indartua (adjektiboa eta izena emanen dira gabén pausa, osatuz unitate interpretatibo bat, aski modu sintetikoan) .

Alegia, oso ezberdinak dirá "fucking son" ("bloody son", "damn son") eta "son of a bitch", eta biak ere batera eman daitezke:

you are a fucking son of a bitch! ("fucking son of a bitch": 16.700 emaitza an Google)

eta orobat indartu daiteké "bitch's son" (zein dan gehiago nola etiketa edo denominazio sintetiko bat):

you are a fucking bitch's son! ("fucking bitch's son": 79 emaitza an Google)

baina, iraintzekotan, askoz indartsuagoa izanen da baldin indártu "bitch" an amaiera:

you are a son of a fucking bitch!  ("son of a fucking bitch": 1.070.000 emaitza an Google)

Bestalde, oso ezberdinak dira "putain de fils" eta "fils de putain" edo "fils de pute". Eta biak ere batera esan daitezke:

tu es un putain de fils de pute!

Oso ezberdinak dira "fottuto figlio" eta "figlio de puttana".  Eta biak ere batera esan daitezke:

sei un fottuto figlio de puttana!

Gaztelaniaz ere, ez da berdin: "puto hijo" eta "hijo de puta". Eta biak ere elkarrekin eman daitezke:

eres un puto hijo de puta!

Baina, askoz indartsuagoa da hau:

eres un hijo de la grandísima puta!

non "grandisima" dén indartzaile horietako bat. Eta are gehiago beste hau:

eres un puto hijo de la grandísima puta!

non erabili dirén bi indartzaileak batera. [192] [>>>]

¿Zergatik da gutxiago expresiboa "putasemea" ezen ez "hijo de puta"?

Aurreko sarreran Txopik zún planteatzen gaia on hizkuntz nahasketa, eta nik, horren harira, nabarmendu nahi nuke ze erabilera horren gako nagusia (nahiz ez den bakarra) bilatu behar da an expresibitate erosoa, expresibitate potente, direkto, eraginkor eta noranahikoa. Era berean azpimarratu nahi dut ze expresibitate eroso eta noranahiko hori dago guztiz lotua kin hitz-ordena. Explikatuko naiz.

¿Zergatik da gutxiago expresivoa "putasemea" ezen ez "hijo de puta"? Ikus:

"Hijo de puta eta entzuten duzu sasikumea.. y a dónde vas?"

“Da como que suena mejor erderaz. Azkenien los tacos que dice… euskeraz
zer esan biozu… Putakumia naiz (ez daz antzekorik). Puto cabrón putakumia
baino hobeto sonetan dau”.

"Txillixo eitteko erderaz hobeto eitten da”. (alegia: Oihu egiteko...)

(Gazteak, musika eta euskara. Arrasateko gazteeen iritziak: 2011)

Eta gauza da ze "hijo de puta" da esanguratsuki expresiboagoa ze "putasemea" zeren esaldi (sintagma) labur horren climaxa dá "puta" hitza (eta ez "semea"), eta baldin climax hori bukaeran badoa, isolaturik, bertan zentratu ahal dá indar guztia, lortuz expresibitate maximoa eta ezin finagoa:

hijo de puta!

Eta areago ere isolatu daiteke esaldi-tontor hori:

hijo de ... puta!

Eta inkluso luzatu "puta" hitz hori, edo jolastu kin enfasi-molde diferenteak:

hijo de ... puuuuuuta!

Desefektu bera da areagotzen noiz gehitu aditza. Ez da berdin esatea:

putasemea da!

edo

es un hijo de puta!

Eta zér esanik ez:

oso puta handiaren semea da!

eta

es un hijo de la grandísima puta!

Bukaerako aditzek areago zailtzen dute esaldi-bukaerako climax kontrolatuak, batzuetan bihurtuz ia deskripzio, hori zein, printzipioz, nahi zan iraina. [191] [⇶]