Diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan orohar hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábiltzen sintaxi burulehena

Txopi zúen galdetzen atzo:

Nolabait esanda, ¿divortzioa da geyo handia artean hizkuntza kolokiala eta idatzia an hizkuntza buru-azkenak?

Eta, ¿zein dira honen ondorioak? [Txopi]

Gauza da ze sintaxi buruazkenetan arazo handiak egoten dira ki jaso informazio-kantitate handia an modu konpaktu-landu-matizatu-efektiboa, eta lan horretan saiatuz gero (hala egiten da batzuetan japonieran, euskaran eta seguruena, beste hainbat hizkuntzetan ere), emaitza izanen dá diferentzia handia arten registro kolokial-bapatekoa (non ez dagoen denborarik planifikatzeko) eta registro landu-planifikatua (non báden denborarik planifikatzeko). 

Baina inportanteena ez da hori. Inportanteena da ze, registro guztietan (hala landuagoetan nola kolokialagoetan), komunikazioa izanen dá orohar ondo matizatuagoa eta ondo efektiboagoa noiz erábili baliabide burulehenak (atzerakarga informatiboa eta intonatiboa tarteko). Azpimarratu behar dugu ze bi atzerakarga mota horiek ez dira baizik ber arazoaren manifestazio ezberdinak, nola genioén an "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak":

Bestalde, esan behar da ze bádira hizkuntzak, nola pirahã, zeintan diskursoa dén hain zatitua, hain ezjarraitua non adibidez izen-modifikatzaileak banan-banan ematen diren, nola genioen an "Baina, nólatan uka daiteke?"

Baina, nólatan da posible ukatzea ondoko evidentzia? [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014), an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:125)]

Nólatan uka daiteke?

Pirahãn, bestalde ez dute erabiltzen baliabide koordinatzaile edo subordinatzaile explizitu-prezisorik, nola genioen an "Ezin da ukatu":

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea konklusioá ezen munduko teknologia sintaktiko guztiak ez daude berdin garatuak, noiz-eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, aipatutako ezaugarri ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentzia e-nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribildúz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301]:

Ezin da ukatu.

Baldintza sintaktiko horiexetan, saiatuz gero, diskurso planifikatua eta kolokiala izanen liraké ia berdinak, baina biak ere izanki askoz gutxio potenteak eta askoz gutxio efektiboak zein euren kide burulehenak. Eta hor dago koxka: hemen kontua ez da hainbeste zéin den diferentzia arten registro kolokiala eta landua barné hizkuntza bera (nahiz hau ere interesgarria den), baizik zér gertatzen den noiz konparatzen ditugun edozein registroko diskurso buruazkena (edo buruazken azpigaratua, nola sintaxi pirahãrra) kin registro bereko diskurso burulehena azpi baldintza orokorrak. 

Gauza da ze baliabide burulehenak berdin erabilgarri eta efektiboak dirá an edozein registro, ti umore edo hizkera kolokialena ki diskurso (ez-planifikatu edo berdin planifikatu) landuena. Eta, hortaz, diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábiltzen sintaxi burulehena. Sintaxi burulehenean ez da izaten distantzia handirik arten hizkera ez-planifikatua eta planifikatua, izan ere edozein kontextutan erabili ahalko da a potentzia ti baliabide burulehenak afin lortu erabiltzailearen helburu komunikatiboak ondo efektiboki. 

Kausa dá exklusiboki teknologiko-sintaktikoa, eta bere ondorioa dá komunikatiboa, sakona eta ondo orokorra. Horixe da arazoa, zeinentzako soluziobide bakarra dirá euskararen garabideak, nahi bezain gradualki eta jakitez ibiliak, eta jakina, norabide onean. [⇶]

Teknologia sintaktiko progresibo-koherentea dá orohar abantailatsuagoa gana mezu-emaileak eta mezu-hartzaileak azpi baldintza komunikatibo orokorrak

Atzo mintzo ginen gain reflexibitatea zein den derivatzen ti estruktura sintaktiko progresibo-koherenteak, non buru diskursiboak (gaiak: sujetua ere) doazkigu agertzen lehenda euren osagarriak (zér buruz gaia: predikatua dá osagarri diskursiboa e sujetua). Horrek bideratzen du estruktura diskursiboki jarraitu bat, non, halere, pausa koherenteak egin ahal dirén nonahi. Reflexibitate edo pausatasun koherente hori abantaila handia izaten dá gana mezu-emailea (azpi baldintza orokorrak) baina baita gana mezu-hartzailea, nok ahalko du deskodifikatu mezua orobat jarraituki, analitikoki, praktikoki bage erabili bere lan-memoria. 

Estruktura progresibo-koherentea gauzatzen da an komenientzia ki kokatu kanonikoki sujetua lehenda bere predikatua, baina gauza da ze ber komenientzia dikursiboa orohar zabaltzen da ki erlazioak arten predikatuko buru sintaktikoak eta euren osagarriak (gogora gaitezen ze predikatuan, buru eta osagarri diskursiboak orohar bát-datoz kin euren buru eta osagarri sintaktikoak). Gauza da ze koherentzia sintaktiko-interpretatiboa ez da agortzen an erlazioa arten sujetua eta predikatua (ikus "[#10] Koherentzia sintaktiko-interpretatiboa ez da agortzen an erlazioa arten sujetua eta predikatua"):

Atzokoan genioenez, Fernández eta Ortiz de Urbina (2007), noiz azaltzen zergátik hurrenkera sintaktiko batzuk diren agertzen maizago zein beste batzuk (ikus [#7] [#8] eta [#9]), zúten amaitzen euren argumentazio komunikatibo-funtzionalista esánez:

Beraz, gramatikaren parametro batek predikatuaren barruko AO eta OA lerratzeak zilegiztatzen baditu, informazio sistemarekiko elkargune betebeharrengatik, subjektuak predikatua baino lehenago, hots, ezkerretarago, agertu beharko du, balizko bestelako hurrenkerak baztertuz. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:217]

Gaurkoan, alde batetik azpimarratu nahi genuke ze, konklusio horretara heltzeko, soilik behar dugu logika komunikatiboa: ez badakigu zértaz ari den predikatua, ezin izanen dugu ondo interpretatu predikatu hori; edo bestela esanda: askoz efektibokiago interpretatuko dugu predikatu bat baldin ondo badakigu zéri referitzen den. Horretan datzá koherentzia interpretatiboa. Eta bide beretik doá koherentzia sintaktikoa, zeinek sortzen du seguritate sintaktikoa, seguritate estrukturala, seguritateá an interpretazioa e estruktura sintaktikoa zeintan ari garen.

Eta, azken buruan gure goragoko bi autoreak horixe ari dira islatzen an euren eredu sintaktiko generatiboa noiz finkatzen dutén sujetua (edo bere ustezko gunea: espezifikatzailea) ezkerretara. Gogora daigun (ikus [#6]): 

Herenegungoa laburbilduz:

Subjektua, hortaz, ezkerretara, hauxe da esandakoa laburbiltzeko leloa. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

izan ere ...

... ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik, buruak osagarriarekin egiten duen moduan. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56] 

Beraz, espezifikatzailearen posizioa ez litzake parametrikoa, nola hóri arten "burua" eta bere "osagarria", baizik-ze espezifikatzailea kokatuko zén beti aurré bere aditza. 

Bestalde, kontuan hartuz ze, jarraituz kin gure teoria generatiboa, sujetua (sujetuaren "zerak" hartzeko) kokatu behar dá an espezifikatzaile-gunea e esaldia (esaldiari deitzeko beste modu teknikoago bat dá "inflexio-sintagma", eta, bestalde, "inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea" izanen litzaké esaldiaren sujetu-gune sintaktikoa):

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Hortaz, ezin liteke izán oinarrizkoa edozein hitz-ordena non subjetua (esaldiaren espezifikatzailea) dá agertzen ondorenda aditz-objetua (esaldiaren buru-osagarria), nola gertatú an VSO, VOS, OVS edota gure interesaeko OSV. [#6]

Baina gauza da ze argumentu logikoá e koherentzia sintaktiko-interpretatiboa ez da agortzen an erlazioa arten sujetua eta predikatua (hor aplikatzen da, osoki, baina ez soilik hor). Nola genioen an sarrera titulatzén: 

•  "Kayne, abstraktuki, dú modelatzen koherentzia sintaktikoa, zein den azken buruko arrazoia zergátik bere ereduan dén finean aukeratzen ordena burulehena"

Kayne (1994) ere, finean, ari da modelatzen koherentzia sintaktikoa noiz dún finkatzen ordena burulehena an bere interpretazioa e Gramatika Universala, zeintan ez den soilik finkatzen "espezifikatzea ezkerretara" , baizik areago, "espezifikatzaile-buru-osagarri" ordena burulehen universala (finean  SVO), nondik derivatuko lirake beste ordena guztiak. Gogora daigun (ikus hemen):

Nolabait esanda, sintaxi burulehena dá generatzen an norabidea e denbora (aurrerantza), halan-ze doa zehazki eta ziurtasunez finkatzen a erlazio sintaktikoa arten elementuak zein doazen agertzen linealki ("some fixed relation to every terminal in every substring": "a, ab, abc, abcd, abcdz"), bitarten sintaxi buruazkenean horixe gerta zedin, hasi behako ginake ti azken elementuak e sekuentzia ("z, zd, zdc, zdcb, zdcba"), joanez kontra linealizazio tenporala. Zeren denbora ez da simetrikoa, eta ondorioz, hurrenkera buruazkenean izanen dugú inseguritate sintaktikoa, besteak beste (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Finean Kayne ari dá modelatzen koherentzia sintaktikoa.

Ikus zér dioen Kayne gain (5) sekuentzia hori ("The antisymmetry of Syntax", 1994:37-38):

Jakina ze, orohar, hobeto interpretatuko da zérbait zein den diskursiboki koherentea, baina ez da inondik inora beharrezkoa grabatuak izatea estruktura sintaktiko koherenteak an giza-burmuina: halako estrukturak sinpleki dirá teknologia garatuagoa, halan-ze erantzuten ahal dute ki exigentzia handiagoa. Koherentzia dá printzipio logiko bat, ez bereziki linguistikoa. Dá, noiz aplikatua ki teknologia, printzipio tekniko bat. [ikus hemen]

Bai, koherentziaren itzala dá proiektatzen askoz luzeago zeinda jartzea sujetua lehenda predikatua, eta finean horretan datza diferentziá arten Kayne eta gure goragoko generatibistak: noráino modelatzen duten printzipio logikoá e koherentzia sintaktiko-interpretatiboa an euren eredu biologikoak. Baina, horretarako ez da behar biologiarik: koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá kontu sinpleki logiko bat, teknikoa, teknologikoa.

Bai, teknologia sintaktiko progresibo-koherentea dá orohar abantailatsuagoa gana mezu-emaileak eta mezu-hartzaileak azpi baldintza komunikatibo orokorrak.

Evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzake nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa

Atzokoan Hoeks-ek (2016) zioskun:

The main point will be that the change into SVO can be explained as driven by functional preferences that become more prominent when languages evolve over time, while the emergence of an SOV proto-language can be explained because SOV is more prefered when languages are still in a rudimentary state. [Hoeks, 2016]

Hoeks, hor, mintzo zaigu gain oinarrizko hitz-ordenak arten sujetua, objetua eta aditza, baina bere reflexioa guztiz hedagarria ki ezaugarri sintaktiko orokorragoak nola dirén buruazkentasuna eta burulehentasuna. Ordena buruazkena, jaioko zen oraturik ti eskua e OV ordena, bitárten ordena burulehena (sortzeko zailagoa zatio hasi ti elementu abstraktuagoak nola baliabide prepositiboak), joango zen garatzen kin VO ordenak zehar denbora. Hor argiki antzematen da evoluzio sintaktiko bat, baina zerén bila doa? Zér bilatzen da kin evoluzio hori? Zéin da helburua e evoluzio hori?

Bilatzen dá diskursibitatea, bilatzen dá kapazitatea ki garatu ideia konplexuak an modu reflexibo, eroso, potente, ireki, efektiboa, zeinen beharra den bereziki nagusitzen noiz behar komunikatiboak bihurtzen diren konplexuagoak. Honela mintzo ginen hemen gain teknologia buruazkena eta burulehena:

Bai, dá teknologia sintaktiko bat [referitzen ari gara ki teknologia buruazkena] zein ondo zetorren noiz hizkuntzak sortu ziren, noiz mezuak zirén oso kontextualak, noiz nahikoa zen esatea hitz bat (izen bat) afin uler zedin mezu osoa (aditza eta sujetua gehien-gehienetan kontextualak baitziren), noiz ez zen beharrezkoa diskurritzea gain ideiak zeren kontextuak azaltzen zuén ia dena, ia beti. Halako sintaxi buruazkena sortu zen naturalki ti (edo kin) keinuak (ezin kontextualagoak), eta hola, baliabide buruazkenak joan ziren garatuz naturalki gain oinarrizko OV estruktura hori, sórtuz baliabide buruazkenak an sintaxi buruazkena (OV kin postposizioak).

Baina, hizkuntza bat dá erraminta ikaragarri bat zeinen posibilitateak ez diren amaitzen kin mezu zuzen-labur-bapatekoak, eta, suerte onez, joango zen aurkitzen bidea ki bihurtu potenteagoa, emánez aukera komunikatibo aberatsagoak eta efektiboagoak azpi baldintza komunikatibo askoz orokorragoak. Eta ez gara orain mintzatzen gain lexiko zabalagoa (hori ere), baizik gain estruktura sintaktiko progresibo eta irekiagoak zein zúten ahalbidetzen komunikazio aberatsago, finago, erosoago eta, denaz gain, efektiboagoa.

Bai, evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzake nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa (nahiz kategoria sintaktikoak ere oso lagungarriak izaten diren afin aurkitu erlazio estatistiko oso interesgarriak, hala nola ze sujetuak, tipikoki thematikoak, kokatu ohi dira an hasiera e esaldiak, non gramatikalizatu ohi diren). Baina gauza da ze orohar bilatzen ari dirá aukera diskursibo potente-eraginkorrak zein ondo moldatzen diren kin egoera komunikatibo exigenteak. Eta hor, diogunez, hurbilketa izan beharko litzaké nagusiki diskursiboa, zein oinarritzen den an kontzeptuak nola informazio thematikoagoa (referentzialagoa, abiapuntua), edo informazio rhematikoagoa (berriagoa, helburua) an kontextu potentzialki ondo konplexuak (kontextu diskursiboan, adibidez, sujetu thematikoa konsidera daiteké buru diskursiboa e predikatu rhematikoagoa: ikus "Gure helburu funtzionaletarako, sujetua konsidera daiteke buru diskursiboa e esaldia (zeinen osagarri diskursiboa dén predikatua)"). [⇶]

Japonieraren intrakultura (kultura kin maiuskulak, eguneroko kultura) dago guztiz baldintzatua ga estuasun linguistikoak

Nioén atzo:

Hor agertzen zaigu haziá e evoluzio bat zein, hiztunen onerako, gertatuko dá an japoniera noiz molde horiek hasten diren gramatikaltzen, eta areago noiz molde horiek hasten diren egitén jarraituagoak, pausabakoak, progresiboagoak, funtzionalagoak, gozagarriagoak, eta ez soilik an komunikazio informala, baizik-ere an diskurso landua, non mimatu beharko liraké estruktura horiek, eta beharrezkoa balitz bilatú edo garatú bideak afin progreso komunikatiboa izan dadín errazagoa (horretarako, esan gabe doa, behar dá perspektiba egokia). 

Hori irabazten dutenean (espero dugu hala izanen dela), aurrerapen handia izanen da gana kultura japoniarra (berdin-antzean nola izanen litzake aurrerapen handia baldin landuko eta irabaziko balituzté beste aurrerapen teknologiko asko ere, zein, berriro espero dugu, noizbait irabazi beharko dituzten).

Azken paragafo hori ez da baizik zuzeneko ondorioa ga azkenaurreko paragrafoa, non mintzatu gara gain progreso komunikatiboa, gain komunikazio jarraituagoa, progresiboagoa, funtzionalagoa, gozagarriagoa .... justuki hiztunen onerako, ... eta azkenean amaitu nahi izan dugu azpimarratuz ze halako aurrerapen komunikatiboak islatzen dirá an kultura osoa: umorea, takoak,  haserre-moduak, kantagintza, rap-a, pelikulak, teatroa, poesia, bikoizketak, itzulpenak, irakaskuntza, liburuak, egunkariak, irakurketa, eta orohar kultura komunikatiboa, kultura expresiboa.... Ez dago ezér efektu biderkatzaile kultural handiagoa duenik zeinda... flexibilizazio linguistikoa aldé posizio (aukera) aurreratuagoak, zeren ez dago teknologia inportanteagorik zeinda teknologia komunikatiboa. Logikoki. Guztiz logikoa da, guztiz justifikatua kin argumentu solidoak, eta guztiz konprobagarria ere an edozein manifestazio linguistiko intrakultural non, hala nahi baduzu, zinez eta serioski konparatzen dituzun bi fluxu komunikatiboak. Baina, zuk  diozu: 

Jesus, zure azken paragrafoa irakurrita, dirudi mintzo zarela, nagusikeria puntu batekin mintzo ere, herri kulturalki eta are teknologikoki atzeratu batez. Nik esango nuke balantzaren beste aldean dagoela Japonia, zer esanik ez espainoldun herrialdeekin konparatuta.

Ez daigun nahastu gauzak: ni ez naiz ari gain kultura kulinarioa, zein Japonian dén ikaragarria, edota gain tearen kultura edota jardinetako kultura edota arte martzialak (karatea) edota origamia edota beste mila arlo non japoniarrak diren eredu ... Ari naiz gain kultura oinarrizkoena, kultura kin maiuskulak: intrakultura, eguneroko bizimodua, eguneroko erlazioak, eguneroko komunikazioa, eguneroko umorea, eguneroko takoak, eguneroko haserreak, eguneroko itzulpenak, eguneroko informatiboak, ... esan nahi baita, errepikatzen dut, kultura kin maiuskulak, intrakultura, eta oinarrizko kultura hori, Japonian, dago guztiz baldintzatua ga estuasun komunikatiboak.

Horrá adibide intrakultural bat gain modua nóla ematen diren klaseak an institutuak ("Silence in intercultural communication", Nakane, 2007):

 

Hortik azpimarratuko nuke adibidez ze:

Thus, oral interaction in the classroom is typically fragmentary and even incoherent. Instead, there is a general tendency for written language to be given priority by both students and teachers over spoken language. 

eta:

Silence in  Japanese classrooms ia a part of classrooms culture ...

Bai, antza asko kopiatzen dute (harbeletik), eta asko memorizatzen dute:

Dá adibide bat, besterik ez, baina ondo interesgarria.

Eta azken gauza bat: niretzat japoniarrak dirá beste ni bat, ez dira nigandik ezberdinak, ni ere naiz japoniarra noiz mintzo naizen buruz japoniarrak. Antzera ere náiz piraharra noiz diodan ze piraharrak duté eskubide humanoa ki zenbakiak (besteak beste), eta horrekin batera ki matematika, zeren oso argi daukat ze, perfektuki, ni egon ninteke an euren posizio anumerikoa, eta hala balitz, gustatuko litzaidake norbaitek niri eskaintzea zenbakiak, edo, gutxienez, analisi serio bat afin ez egón gaizkiulerturik.

Evidenteki, hori ezin izan liteke nagusikeria, baizik solidaritatea eta erantzukizuna (hori nagusikeria dela esatea dá oztopo handienetariko bat ki analisi serioak eta soluziobideak). [⇶]

Hizkera berri bat, hizkera landua

Zenioén atzo, Bittor:

--------------------------------------

Eskertzen dizkizut japonierari buruko iruzkin guztiak. Niri gustatuko litzaidake japoniera (turkiera, koreera, hungariera…) gehixeago ezagutzea ulertzeko nola egiten duten esaldi konplexuak emateko… Kanpotik begiratuta nornahik esango luke ere, literatura akademikoa aztertuta, euskara SOV hizkuntza dela eta aditz aurreko foku ia hautsezina duela, nahiz hik eta nik badakigun ez dela hala. Bueno nik behintzat.

Iragartzen dek hurrengoetan INFORMAZIO EGITURAz jardungo duala. Niri gustatuko litzaidakek testu zehatzen bat aztertzea. Ez esaldi solteak, zeinetan testuingurua beti hipotetikoa den. Hartu ahozko edo idatzizko euskarazko ‘benetako’ testu bat, hobe itzulpena ez bada, eta aztertu, eta orduan eztabaida bideratu eredu praktiko batean.

Hik nahi duan testua, edo nik proposatuko diat, egungoa, edo klasikoa... Zer iruditzen?

-------------------------------------

Eskerrak zuri, Bittor. Ni, egon naiz ikastén japoniera (eta neurri apal batean jarraitzen dut ikasten), eta nire experientzia (beti ere mugatua) dá ze japonieran existitzen dirá bi polo, bi mutur ondo markatuak:

• Polo idatzia, non batzutan erabili ahal dirá esaldi ondo luzeak (egunkarietan, adibidez) baliátuz sintaxi tipikoki oso-oso SOV-buruazken rigidoa. Hau izango litzaké eredu planifikatuena, non halako estrukturak paperean planifikatu ahal diren, nahiz irakurlearentzako ez diren batere efektiboak (atzerakarga informatibo-expresiboa izaten dá oso handia).
  

• Polo mintzatu dialogatu kolokiala, non tipikoki erabiltzen dirá esaldi oso laburrak, eta oso zatituak eta ez-jarraituak bai sintaktikoki eta baita intonatiboki ere, azpi sintaxi nagusiki oso SOV-buruazkena ere (nahiz polo honetan existitzen diren askoz salbuespen sintaktiko gehiago zeinda an estilo idatzia). Hau izango litzake eredu gutxien-planifikatua, non eredu planifikatuko estruktura sintaktiko konplexu horiek oso garesti ateratzen diren ti ikuspuntua e prozesamendua (horixe da azken arrazoia eta arrazoi nagusia zergátik existitzen dirén hain diferentzia handiak arten japoniera idatzia eta japoniera dialogatu kolokiala: arrazoi sintaktikoa eta bere prozesamendua). 
  

Gauza da ze zuk, Bittor, esaten zenuen ze, zure ustez, ez ziren existitzen sintaxi "salbuespenik gabe eta absolutuki" buruazkenak, eta ni saiatzen ari naizela erakusten ze existitzen da gutxienez sintaxi bat zein báden oso SOV-buruazken rigidoa: japoniera. 

Bestalde diozu ze: 

Kanpotik begiratuta nornahik esango luke ere, literatura akademikoa aztertuta, euskara SOV hizkuntza dela eta aditz aurreko foku ia hautsezina duela, nahiz hik eta nik badakigun ez dela hala. Bueno nik behintzat.

Aurreko postetako referentziak dirá lan enpirikoak non aztertzen diren datu realak ti datu-base mintzatu realak, eta ez teoria dogmatikoak gain ustezko ordena sintaktikoa e japoniera, nola dirén horiek ganik gure hizkuntzalari prestigiotsu eta influienteenak (adibidez Itziar Laka). Bestalde esan behar dizut ze, 2010ean aurkeztu nuen master-lan bat (an masterra deitzén "Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia"), zeinen titulua zén:

"Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak" (EHU, 2010-9-24)

non, besteak beste saiatzen nintzen erakusten ze euskara estandar mintzatu landuan (hitzaldietakoa), zein konsidera liteke hizkera berri bat, hizkera landua (edo gutxienez registro berri bat, registro landua), normaltasun osoz ematen dirá aditz osteko foku jarraituak (alegia, SVO non ez den pausarik arten aditza eta foku estua), eta baita SVO ordena neutroa ere, aukeran jarraitua ere. 

Ordena horiek existituta ere, argi esan behar da ze estruktura guzti horiek garatu behar dira, hala nola orobat baliabide sintaktiko burulehenak (zein diren a osagarri perfektua e SVO ordena, zeinekin sortzen dituztén eragin komunikatibo sinergiko ondo nabarmenak). Esán ere ze baliabide horietarik batzuk bádiren aspaldi sortuak nahiz egón praktikoki ahaztuak (zatio desarrazoi basikoki dogmatikoak), eta beste batzuk bádiren derivagarriak erábiliz euskararen beraren mekanismo eta material sintaktikoak, gogoa, eta perspektiba egokia (ondo oztopatua ga desarrazoi dogmatikoak ere).

Azkenik esan ze, jakina, ondo iruditzen zait zure proposamena afin aztertú textu zehatzak. Eginen dugu. Baina lehenago (hurrengo postetan) amaitu nahiko nuke erantzuten ki zure komentarioak, hala nola ere amaitu erakustén evidentzia gehiago gain efektuak ti sintaxi SOV-buruazkena gain komunikazioa an gaur egungo japoniera. [⇶]

...el enfoque correcto es considerar EL DISCURSO como el producto de un número de capacidades generativas paralelas e interactivas, ZEIN ARIAN-ARIAN DOAZ GAUZATZÉN DISKURSO KONKRETU BAT...

Ikusi dugú an azken sarrera zéin izan zen erantzuná ti Chomsky noiz beste hizkuntzalari generatibista batzuk saiatu zirén integratzen elementu semantikoa an Comsky-ren Sakoneko Estruktura, non, euren ustez, finkatuko baitzén ez soilik oinarrizko estruktura sintaktikoa, baizik-ere esanahia bera. 

Chomsky, ikusi dugunez, zuén refusatu ikuspegi hori, nahiz gerora (1981), sartuko zuén beste osagai bat an bere eredu linguistiko-kognitiboa: Forma Logikoa, non, behinda egín mugimendu sintaktikoak gain oinarrizko estrukturak, emaitza sintaktikoari emanen zitzaion representazio semantiko bat, hau da, esanahi bat (antzera nola an Forma Fonetikoa emanen zitzaion representazio foniko bat). Dio Jackendoff-ek:

A partir de ese momento, el aparato técnico de la gramática generativa cada vez más abstracto ya no interesaba más que a una minoría de científicos cognitivos, y casi nada al público en general. (Jackendoff, 2003:207.208)

Bistan denez, Chomsky joan zén modifikaten bere eredua (Jackendoff dú ezberdintzen nagusiki hiru etapa hauek: "la teoría de Aspects, la de Principios y Parámetros y el Programa Minimista"), baina báziren kontu batzuk zein ez ziren aldatzen (Jackendoff, 2003:210):

Guk esango genuké: "...el enfoque correcto es considerar..." el discurso (eta ez soilki "la estructura sintáctica") "... como el producto de un número de capacidades generativas paralelas e interactivas, ..." zein arian-arian doaz gauzatzén diskurso konkretu bat segun aukerak zein dauden eskura (dakigunez, aukera horiek izan ahal dirá funtzionalki diferenteak: adibidez, aukera sintaktikoak izan ahla dira irekiagoak edo itxiagoak). Horixe da planteamendu funtzional-diskursiboa. [⇶]

Antidiskursoa, eta ondo reala

Gilenek hemen (originalki hemen) komentatzen zuén ondorengo esaldia:

Gobernuak kobra jago zerga gain dirua zein hain nekez duzu lortzen ezen ez gatik jitea zein zure diruak genera noiz ikasten duzu hura zuretzat alharazten

esanez ze iruditzen zaio, momentu honetan behintzat, zientzia-fikzioa:

(...) 3.a, berriz, zientzia-fikzioa iruditzen zait (horrek ez du esan nahi evoluzio hori ez lizatela desiragarria). [Gilen] 

Eta, horrela, konsultatu dut zér dioen Wikipediak buruz kontzeptua hen zientzia-fikzioa (helburuzta hurrengo postetan valoratu noráino konsidera daiteke goiko esaldi hori nola zientzia-fikzio):

Zientzia-fikzio
Zientzia fikzioa arte-genero zabala da: etorkizunean edo unibertso ezezagunetan gerta litekeenaz hipotesiak egiten dira, egungo zientzia- eta teknika-ezagueretan oinarrituta. Fantasia-fikzioarekin nahas daiteke, baina genero horren kokalekua fantasiako munduak izaten dira (Eraztunen Jauna, kasu). [Wikipedia]

Eta lehenengo ideia zein argiki bururatu zait noiz irakurtzen hori definizioa ganik Wikipedia izan dá a ideia hen pobrezia sintaktikoa, zein den gauzatzen an erabilera parataktiko aski monotonoa: bi puntu, gero koma bat, gero puntu bat, eta azkenik, ia salbuespenez, "..., baina" koordinatibo bat. Eta, pobrezia horrekin batera, orobat nabaria da gabeziá hen diskursibitatea, zein, gainera, dén sintaktikoki islatzen, adibidez, an erabilera hen prosa hertsiki aditzazkena.

Eta, momentu batez, textu hori iruditu zait fikziozkoa (ezen ez zientziazkoa), ondo distopikoa (ezen ez utopikoa), iruditu zait irreala, kaltegarria, artifiziala, antizientifikoa, antidiskursoa, antiexpresioa, antikomunikazioa, antibizitza, zein soilik litzaken posible an mundu paralelo bat non ez den nagusitzen bizitza, baizik beste zerbait zeini orain ez diodan bilatu nahi izendapena.

Hortzikara batez momentu extrainu hori pasatuta, konturatu naiz textua ez zela fikzioa, baizik ondo reala, realitate hutsa, a realitatea hen diskurso-mota sintaktikoki-regresibo-pobrea zein, nola balitz izurriterik ahaltsuena, datorren nagusitzén an edozein diskurso non exigentzia komunikatiboa doan justuki harago zein kontextualitate sinpleena.

Antidiskursoa, eta ondo reala. [⇶]

Hala ere, ez ditzagun gutxietsi faktore foniko osagarriak

Sintaxia da faktore guztiz printzipala afin azaldu hizkuntzen diferentziak an efektibitate komunikatiboa. Hori esanda, eta nahiz sintaxia egón an zentrua on arazoa, bádira beste faktore osagarri batzuk, zein ahal dutén areagotu efektu negatiboa on sintaxi buruazkena gain fluxu diskursiboa, edo kontrara, zertxobait potentziatu efektu positiboa on sintaxi burulehena gain diskursoa.

Faktore osagarri horietako batzuk, nola genioen hemen, dirá faktore foniko-fisikoak, nola dirén hitzen luzera edo soinuen zailtasun diferentziala, zeinen eragin praktikoa gain komunikazioa ez da hain argia ezta hain erabakiorra nola eragina on sintaxia, baina zeinen eragin metatua (metatua kin sintaxia) ez den gutxietsi behar noiz konparatzen funtzionalitatea on hizkuntzak edo hizkerak, batez ere an kontextu elebidunak, non diferentziak dirén ageriagoak eta eragingarriagoak.

Horrela, nahiz oro har faktore foniko horien efektua ez izan argia, egon daitezke kasu argiak non faktore printzipala (hitz-ordena) eta faktore osagarri horiek (faktore foniko nagusiak) doáz an ber norabide arazotsua (edo gutxienez, ez elkarren kontra), halatan ze, hor bai, faktore foniko osagarri horiek jokatuko lukete paper argia aurká efektibitate erlatiboa on hizkuntza hori respektu beste hizkuntza bat non ordena litzakén burulehena, hitzak eta adizkiak oro har laburragoak, eta soinuak, demagun, antzerakoak. [⇶]

Diskurso lineal-kronologiko-laua, baldintzatua ga esaldi motzak eta koordinazioa, baldintzatua ga sintaxi buruazkena

Azken sarreretan mintzatu gara buruzki desbidea zein ari den nagusitzen an euskara, zeinen efektuak irakur ditzakegu egunero adibidez an Berria egunkaria, nondik hartu dugún ondorengo alea, idatzia ga Oihana Teyseyre Koskarat gaur, 2019ko abuztuak 27:

Atzo bururatu zen G7koen goi bilera, eta harekin batera kontragailurra. Joan den asteazkenean hasi zuten, Hendaian (Lapurdi) eta Irunen (Gipuzkoa), alternatibak sortzeko egitaraua. Mintzaldi eta tailerretan, 6.000 pertsonak hartu zuten parte. Larunbatean, manifestazio jendetsua izan zen, eta, antolatzaileen arabera, 15.000 lagun bildu ziren G7koen aurka. Ostiralean, istilu batzuk gertatu ziren Urruñako (Lapurdi) erlaitzan. Larunbat arratsaldean, Baionan (Lapurdi) 500 manifestari bildu ziren. Polizia dispositibo ikaragarriak Baiona Txikitik ateratzeko bide guztiak itxi zituen, eta istiluak egon ziren bertan. Igande goizean, berriz, Bizi-ko kideek potreten martxa egin zuten Baionan, Emmanuel Macron Frantziako presidentearen argazki lapurtuak ateraz. Arratsaldean, ortzadarraren gunea egitea pentsatu zuen G7 Ez plataformak, baina, «segurtasun» arazoengatik, bertan behera utzi zuten ekintza, eta herri harresia osatzeko deia egin zuten. Azken momentuan ezeztatu zuten hori ere. Bitartean, Bidarten, Baionan eta Hendaian (Lapurdi), atxilotuak askatzeko elkarretaratzeak egin zituzten: dozenaka pertsona identifikatu zituen Poliziak, eta hor ere atxiloketak izan ziren. [Oihana Teyseyre Koskarat, Berria, 2019-8-27]

Hor gabiltza, eginez diskurso lineal-kronologiko-laua kin esaldi motz aski irrelevanteak (lekuz kanpo) eta kin puntua, "...,eta..." eta "...,baina" nolá rekurso izarrak on gure sintaxia. [⇶]

EHUko Euskara Zerbitzutik: "...euskara estandarrera moldatzea edota posible ez balitz, beste hizkuntza batean prestatzea artikulua"

Aurreko post batean irakurtzen genuén pasarte bat zein zen agertu an nire "Hizkuntza bere osotasunean" (2017), baina komentatu nahi nuke ze hor (eta han) irakurritako textua, nik idatzitakoa izanik ere, oso da ezberdina tikan nire lehenengo proposamena, zein izan zén hau:

4. Gaitasun biologikoa aurka teknologia linguistikoa

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. Gaitasun kognitiboak dira potentzialitate natural-biologikoak (adibidez, gaitasun kognitibo zenbatzaile edo rekurtsiboa), bitartean-ze baliabide linguistikoak dira tresna kulturalak zeinek lagundu implementatzen efektiboki gure komunikazioa (esan nahi baita ze zenbakiak eta baliabide sintaktiko-diskurtsibo ahatsuak ez dira baizik teknologia zeinek lagundu inplementatzen inoren gaitasun zenbatzailea edo rekurtsiboa, hurrenez hurren). [2016]

Gero, jakingo nuen ze:

Euskara Zerbitzutik jakin dugunez, zure artikuluak ez ditu betetzen eskatzen dituzten irizpideak, eskertuko genizuke azaroaren 25erako euskara estandarrera moldatzea edota posible ez balitz, beste hizkuntza batean prestatzea artikulua. [2016]

Behin berridatzi ondoren, geldituko zén nola irakurri duzuen:

4. Gaitasun biologikoa versus teknologia linguistikoa

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. Adibidez, gaitasun kognitibo zenbatzailea edo errekurtsiboa dira potentzialitate natural-biologikoak, eta zenbakiak edo baliabide sintaktiko-diskurtsibo buru-lehenak dira teknologia kulturala zeinen bitartez (hobeto) inplementatzen dugun gure gaitasun zenbatzailea edo errekurtsiboa, azken buruan esanguratsuki potentziatuz gure efizientzia eta eraginkortasun komunikatiboa. [2017]

non desagertu dirén:

1. aurkaritzako "aurka" prepositiboa, zein jada erabili da, batez ere an pilota-iragarkiak.
2. aurkaritzako "bitartean-ze" prepositiboa, zein jada erabili da an bere formá "bitartean-eta", prepositiboa ere.
3. "ze" konpletiboa (ez darama marka subordinatzailerik), jada erabili da.
4. "... tresna kulturalak zeinek lagundu implementatzen..."erlatibo murriztaile ez-jokatua, zein ez den baizik beste perpaus subordinatu ez-jokatu bat, hori bai, erlatibo murriztailea ergatiboa delarik.
5. "...ez dira baizik teknologia...", zein jada erabili da.

Estruktura guzti horiek, gure ustez, dirá, gaur bertan, ondo erabilgarriak tikan jarrera ireki bat (edo, gutxienez, erabiltzeaz mintzatu liteke), baina, bistan denez, EHUko Euskara Zerbitzukoak ez zeudén, 2016an bederen, bereziki interesatuak.

Expresibitate landua

Sarrera honetako aipuan, Juan Garzia mintzo zén gain naturaltasuna on esaldi-bukaerak afin eman edonolako enfasiak (horretarako leku naturaletakoa baita) [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214]:

..., lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan.... [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

Eta gauza da ze, baldintza orokorretan, esaldiaren amaierako posizio hori ez da soilik leku naturaletakoa, baizik, alde handiz, esaldiko posiziorik onena ki eman expresibitate landua (behin harako bidea ondo landutakoan), dá guztiz posizio klavea, non hiztunak abantailaz bete ahalko ditú helburu komunikatiboak zein nekez betekó an beste edozein posizio. Zeren azken posizio hori dá leku klimatiko perfektua, norántza begira egon beharko liraké esaldiko beste parte guztiak, koherenteki emanak, progresiboki, jarraituki...

Falta dira, zehazki, baliabide sintaktiko burulehenak

Azken sarreran genioenez, euskaran (euskara batu estandarrean) ez dira falta baliabide sintaktiko buruazkenak: hor báda aukera zabala afin eman edozein ñabardura sintaktiko zein nahi den, hori bai, postpositiboki, eta hortaz, askotan inefizienteki.

Ez, euskaran (euskara batu estandarrean) falta dirá zehazki baliabide sintaktiko burulehenak, zein dirén ezinbestekoak azpi baldintza orokorrak afin garatu diskurso-mota askoz progresiboagoa, askoz irekiagoa, askoz jarraituagoa, askoz koherenteagoa, askoz potenteagoa eta, azken buruan, askoz efektiboagoa.

Eta, nóla konpondu arazo estruktural hori? Ba, ibiliz bide guztiak nondik etor litezken aurrerapausuak:

• Bilatuz ahozko euskaran.
• Bilatuz euskara idatziaren tradizioan.
• Bilatuz euskararen morfologian.
• Erabiliz euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak.  
• Mailegatuz.

Aukera guzti horiek landu behar dira, baita ustiatu ere, areanda lortu diskurso-aukera bilatua. Gradualki. Ez da beste biderik. [⇶]

Antton Elosegi: "...lehio bat irekitzen zitzaion euskarari...mundu berri batean sartzen zen euskara..."

Ondorengo hitz esanguratsuekin mintzo da Antton Elosegi (erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008) burúz itzulpen ondo aberasgarriak zein, azken mendearen erdialdera, irakurtzen zituén an aldizkariá Egan, editatua azpi zuzendaritza nagusia e Koldo Mitxelena, zeinekin batera itzaliko baitzen aldizkaria bera ere an 1987:

[Egan aldizkariko] Itzulpenetan leiho bat irekitzen zitzaion euskarari. Itzulpen haietan, mundu berri batean sartzen zen euskara, eta hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen hasten zen. Mailegatzearen beldurra alde batera utzi, eta klasikoen egitura “latinzaleak” berpizten zituen diskurtso berri harekin oso pozik sentitzen nintzen. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Agerikoa da talka bortitza artén eredu garatzailea zein Elosegik aipatu hor, non berpizten ari ziren klasikoen egitura "latinzaleak", eta eredu esoteriko garbizalea, hain iluna nola antzua, zein Elosegik zuen kritikatzen an azken sarrera, mintzatuz gáin euskara juridikoa.

Halako ikuskera-talka batez ari zen Koldo Zuazo noiz zioskun ze (ikus hemen):

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Bistan denez, ezbidea ez da soilik gertatu an esparru juridikoa. [⇶]

Anjel Lertxundi, sintaktikoki libre

Gaur bertan irakur daiteke an, adibidez, El Diaro Vasco, bát artikulu e-Anjel Lertxundi titulatuá "Solidaridad anónima", non idazle oriotarra da expresatzen honela:

Me piden que escriba el epílogo de "Zu" (Tú, en castellano), un libro que publiqué para compartir con los lectores experiencias y reflexiones que compartía con mi mujer desde que le diagnosticaron cáncer de páncreas. Lo hago desde el mismo pudor que sentía cuando publiqué el libro, y lo hago también para saldar una deuda íntima con los lectores, bastantes de ellos enfermos o familiares de enfermos, que habían vivido o estaban viviendo un trance similar.

Cuando la vida nos depara períodos de obstinada oscuridad, como en el caso de una enfermedad incurable, nada alivia más que proteger, como protege la mano la llama de la vela, las vivencias existenciales más luminosas que, en la enfermedad y contra ella, van sucediéndose hasta el desenlace final. Son haces de luz que proceden de lo construido en la vida anterior al diagnóstico, y de ellos depende en parte que la espera del desenlace sea vida y no derrota, que la perspectiva de un nuevo día se convierta en un regalo siempre sorprendente. (...)

Eta ikusten dut hor, idazle bat sintaktikoki libre. [⇶]

Eider Rodriguez-ek gáin "zein" partikula: "...ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko..."

Hemen eta hemen komentatu dugunaz gain, ondorengoa ere zioen Eider Rodriguez-ek noiz erantzuten ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):

Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, eta ezagutzen dudanetik erabiltzen dut, nola bestela! Euskaraz literatura idazteko orduan dugun handicapetako bat erregistro faltarena da, eta 'zein' partikulak erregistro ezberdin baterako bidea ematen du; kolore bat gehiago da idazterako orduan. Horrez gain, eta irakasle naizen aldetik, oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu. Eta pentsatu dut partikula horrek ematen duen dinamikotasuna oso bat datorrela egungo esteken formularekin; eta horregatik agian zaigula hain erabilgarri. Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia». [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Hortxe dugu:

• ... oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu.
• ... partikula horrek ematen duen dinamikotasuna ...
• ... hain erabilgarri.
• Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia.

Bai, oro har, partikula burulehen guztiak, behin minimoki ohituta, oso dirá erosoak, dinamikoak, erabilgarriak, eta mundua azaltzeko modu berrietarako balio dute, modu irekiagoak, potenteagoak eta eraginkorragoak. [⇶]

Diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak

Sarrera honetan genuen argudiatzen nóla hitz luzeak izaten dirén bereziki oztopagarriak an sintaxi buruazkenak, non estuasun sintaktikoek ez duten ondo ametitzen silaba-kopuru handiak aurré euren gako sintaktiko-interpretatiboak, zein, izanki pospositiboak, aurkituko dirén justuki an bukaera e-multzo sintetiko potentzialki luzeak (zein praktikan ezin izanen diren izan luzeak).

Justuki horregatik, estruktura burulehenak izanen dirá erraminta guztiz eraginkorrena afin, aparte irekí eta potentziatú diskursoa, erlajatú estuasun sintaktiko pospositibo horiek eta, horrela, jaitsí presioa e-hitz luzeak gain praktika diskursiboa:

afin [... ... ...] egin dezagun → afin egin [... ... ...]

Bestalde, eta osagarriki, ondo egonen da erabiltzea edozein aukera ki laburtu luzera e-multzo sintetikoak, ahal delarik erabilíz hitz laburragoak, laburtuak edo kontraituak. Hortaz:

• Laburragoa dá "radiografia" respektu "erradiografia".
• Laburtutako hitza dá "zine" respektu "zinematografo". 
• Kontrakzio bat dá "abagune" respektu "abadagune", edo "abaune" respektu "abagune".

Orotariko Euskal Hiztegian aurkitu ahal dugú katalogo ederra e-forma lexikal kontraituak, nondik laburrenak beharko lirake baloratu.

Gainera, hizketan, saiatu beharko ginaké fonetikoki errazten gure jarioa, ez soilik hizketa kasualean, baizik formalean ere (hor beste neurri batean, baina hor ere bai, salbuespenak salbuespen), erabiliz "ohiko" kontrazio eta errazpideak, zein datozen ki koipeztatu diskursoa (adibidez, arinduz ohiko "g", "r" edo "d" intervokalikoak). Eta, halako zenbait kontrazio edo errazpide ere idatzira pasa litezke:

daitekeen → daiteken

Edonola ere, ez gaitezen ahaztu ze diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak. [⇶]

Hitz laburrak edota laburtuak: bereziki beharrezkoagoak an sintaxi buruazkena

Dio Gilenek hemen gáin komenientzia e-sustatu hitz laburtuak:

Ahantzi gabe, aipatu dituzun arrazoi berengatik, hitz laburtuak sustatzeko egokiera, zeinak kasu honetan eman baitezake, adibidez, "radio" (frantsesez erabilia; baina ez espainolez, eta hor dago koxka!).

Eta arrazoi du Gilen-ek noiz dioen ze argumentu funtzional berbera ze balio dún te lehenetsi radiografia respektu erradiografia, dú orobat balio te lehenetsi radio aldaera laburtua (e-frantsesa) respektu radiografia, zeinen 5 silabak ez diren batere gutxi an kontextu buruazken bat non, jarraian, gehitu beharko dira kasu-markak, bestelako atzizkiak edota bestelako osagarriak ere, osatuz bloke sintetikoak zeinentzako jada 7 silabako luzerak hasiko liraken izaten gehiegi.

Gauza da ze, oro har, dikursoaren haria hasiko litzake korapilatzen (eta galtzen jarraitutasuna) noiz behar diren prozesatu diskurso-bloke sintetikoak zein diren handiago ze 7-8 silaba (zeinen gako sintaktiko-interpretatiboak ezagutuko diren soilki an bloke-bukaera, eta zein ez gutxitan joanen diren ilaran). Esan nahi baita ze hitz bat ze ditún berak bakarrik 5, 6 edo, zer esanik ez, 7 silaba, izanen litzake hasieratik bertatik diskurso-oztopagarri.

Horrela, halako hitz luzeak oso bereziki daude penalizatuak an sintaximolde buruazkenak, non estuasun sintaktikoek dutén oso bereziki eskertzen, premiatzen, eta ia agintzen eta exigitzen ze erabil daitezén ahalik-eta hitz laburrenak, ahalik-eta hitz laburtuenak.

Eta horregatik, sintaxi buruazkenetan oso bereziki, hitzak aukeratzeko irizpide inportante bat izan beharko dá euren luze-laburra, landuz forma laburragoak, bilatuz aldaera sinpleenak, onartuz kontrazio batzuk, hala mintzo landuan nola idatzi landuan ere, zeinen ostean etor litezken forma estandar laburragoak. [⇶]

Arrazoia dá sinpleki sintaktikoa

Lander Arretxeak Argia astekarian (2016) idatzi zuén artikulu interesgarri bat titulatzén Prosa apropoposa gurea?, non galdera hau plantetazen zuen:

Euskaraz hala moduz idazteko joera orokortzen ari ote den, horra galdera potoloa. Jo dezagun erantzuna baiezkoa dela: zergatik ari da gertatzen? Zein da horren erantzule?

Hona hemen Berriako arduradun linguistiko Irene Arrarats-en erantzunaren zati bat, Lander Larretxeak ekarria:

Badago prosa mota bat oso zabaldua, berez tradizioko prosarekin zerikusi handirik gabea: ez du idazle klasikoen antzik, ez Auspoako herri idazleen antzik, eta ez ahozkoaren tankerarik ere”. Hala dio Irene Arrarats Berria egunkariko zuzentzaile eta itzultzaileak. Zer nolakoa den prosa hori? Hiru ezaugarrirekin lotzen du: batetik, euskara pobretua da, baliabide gutxikoa eta horregatik errepikatzen ditu gehienetan egitura berberak; bestetik, beti erregistro berean aritzen da, ez du bereizten unibertsitateko azterketa baterako den ala herri bateko jaiak iragartzeko; eta azkenik, prosa modu hori ez da bere baitakoa, hau da, sortzen duen gehiena erdararen imitazioa da.

Prosa eredu horren zabaltzeak automatismo batzuk ere ekarri dituela dio Arraratsek: atzerakarga, gerundio faltsuak, puntuazio pobrea –komak eta puntuak bakarrik erabiltzea–, perpaus erlatiboen erabilera neurrigabea… [Ikus Prosa apropoposa gurea? (2016-1-17)]

Nola genioen hemengo sarreran, erantzunez ki galdera e-zergatik euskaraz erabiltzen diren askoz baliabide sintaktiko gutxiago?

Baina, zein da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergatik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea e-gaztelania edo frantsesa edo inglesa? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitu euren erabilera eta eraginkortasuna, baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira. [Balbula, 2018]

Ez da dudarik eze, idazle horiek guztiak ze-idazten duten hain euskara sintaktikoki pobrea erabiliko luketé askoz sintaxi aberatsagoa, askeagoa, ahaltsuagoa eta eraginkorragoa baldin erabiliko balituzte askoz baliabide burulehen gehiago, nola egiten duten noiz idatzi adibidez inglesez, frantsesez edo gaztelaniaz. Baliabideen buruazkentasunak berak baldintzatzen baitu euren erabilera askea, aberatsa, ahaltsua eta eraginkorra.

Arrazoi nagusia zergátik prosa estandar (buruazken) guztia dén hain sintaktikoki pobrea dá sinpleki sintaktikoa. [⇶]

Aise aurrerantza, nekez atzerantza

Ikus nóla hasten zuen César Ortuzar-rek bere kronika periodistikoa gain herenegungo etapa e-Vuelta (Deia):

En realidad, la memoria y el recuerdo alcanzan más allá que el palmarés, que con el tiempo no es más que una nota al pie de página del memorándum de la Vuelta. Oiz quería meterse en los sueños y en el territorio de las cimas que se ganan el respeto de la afición, que abrazó una subida bestial, hasta los mismos límites del ser humano, un territorio de agonía abrumadora que eligió a Michael Woods en una montaña que nació para siempre para el ciclismo. El canadiense fue el primero en hollar un cima imposible, plegada entre la niebla y la muchedumbre, que quiso pintar de épica una ascensión que fue un paredón de fusilamiento. En una subida de pesadilla, Woods se inspiró en Hunter y señaló al cielo. Un triunfo para la eternidad. Hunter era la criatura que su esposa y él esperaban con ilusión pero perdieron antes del parto. Un drama humano. Con su victoria, Woods le puso el nombre a un sueño que germinó desde la veneración al ciclismo y que recorrió el espinazo de Bizkaia, su sistema nervioso y su epidermis, entregada la afición al ciclismo en un final colosal, apoteósico. El Tour de Bizkaia. [César Ortuzar, Deia, lehen parrafoa]

Konparatu mesedez goragoko prosa eta ondorengoa ganik Eñaut Agirrebengoa an Berria (ber lehen paragrafoa e-euskarazko kronika gain ber etapa):

Bizkaiko Balkoiak balkoitik gutxi izan zuen atzo. Behe laino trinkoak inguruko paraje ederrak ezkutatu zituen. Edonola ere, lainopean argi printza ugari izan zen, Espainiako Vueltako 17. etapako amaiera ikusgarriari esker. Giro goibela txirrindularien jardunak eta zaleen berotasunak argitu zuten. Oso mamitsua izan zen etapa ehiztarien arteko borroka, baita oilarren dema ere. Izen propioak Michael Woods (Education First), Alejandro Valverde (Movistar) eta Enric Mas (Quick) izan ziren. Woodsek besoak altxatu zituen Oizko helmugan, eguneko ihesaldian sartu eta azken metroak herio batean eginda. Valverdek eta Masek, berriz, atzean utzi zuten Simon Yates (Mitchelton) liderra, eta zortzi segundo atera zizkioten. [Eñaut Agirrebengoa, Berria]

Mila aldiz gutxiago aberatsa, mila adiz gutxiago indartsua, mila aldiz gutxiago distiratsua, eta finean, mila adiz gutxiago efektiboa. Eta hori hala izateko arrazoi nagusia dá sintaktikoa: sintaxi burulehenak ematen ditú aukera errazak ki sortu diskurso aberats, indartsu, distiratsu eta efektiboa, bitartean-ze sintaxi buruazkena sotilki baina etengabe arituko da nahaspilatzén, ez bada moztén, hala haria nola aria e-diskursoa, zein den hariltzen aise aurrerantza, nekez atzerantza. [⇶]

Kepa Altonaga: "beste diztira bat"

Hona hemen zenbait komentario ti Kepa Altonaga an aurkezpena e-bere liburua titulatzen "Back to Leizarraga" (Pamiela, 2015), segun jaso an "Noticias de Gipuzkoa (2015-4-23)":

Back to Leiçarraga da Gabriel Arestik orain berrogeitaka urte proposatu zuen irtenbidea, euskarazko prosaren paradero etsigarria ikusita. Atzo aurkeztutako Back to Leizarraga (Pamiela) liburuan Kepa Altonagak ere bildu ditu euskarazko prosaren argi itzalak. Liburuaren abiapuntua Xabier Amurizaren hitz batzuetan dagoela adierazi zuen, “hizkuntza deskolokatuta daukagula esan baitzuen”, baina hala ere, Altonagak ez du haren ideien defentsa bat egin, “gure prosaren egungo izaera kuestionatu duen gogoeta bat baizik”, azaldu zuen atzo liburuaren egileak.

“Nire irakurketetan eskasia eta ahuldade ugarirekin topatu naiz: lexikoan arazoak daude, ez dago anaforikorik eta zeinismoa ([Kazetariak azaltzen du:] erlatiboetan egiten den erderakada mota bat) erabat estigmatizatuta dago", adierazi zuen Altonagak. Hori erakusteko, testu batzuk bildu ditu liburuan. “Hainbat lagin hartu ditut ondorioak ateratzeko”, gaineratu zuen. Modu honetan, bere ustetan ez dago egiterik euskarazko prosa homologarri bat. "Hizkuntza domestiko batean erabiltzeko nahikoa izan daiteke, baina ez haratago joateko", argitu zuen.

Jendearen jarrerari dagokionez, Altonagaren iritziz “batzuetan euskara ez dugu modu egokienean erabiltzen, perspektiba aldatu beharra dago”. Hala ere, itsuak ez, baina pertsona asko "daltonikoak" direla esan zuen.

Bestalde, euskarazko liburu batzuk oso ondo idatzita daudela esan zuen, "oso austeroak dira", baina hala ere, gaztelaniazkoak "beste diztira bat" daukatela onartu zuen, "baliabide gehiago baitaude". “Orain, euskarazko liburuak gelditzen ari dira euskararen militante direnentzat bakarrik", borobildu zuen. - M.E. [Noticias de Gipuzkoa, 2015-4-23]

Baina, zein da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergatik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea e-gaztelania edo frantsesa edo inglesa? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitu euren erabilera eta eraginkortasuna, baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira. [⇶]