Koherentziak ematen du jarraitutasuna, ahalbidetuz unitate intonatibo luzeagoak edota laburragoak guztiz koherenteak, zein kodetzen diren an modu irekia, eta deskodetzen diren jarraituki bitárten jasotzen den hari informatiboa

Zenioen, Bittor, atzo:

Intonazio Unitateen balioaz ez dut uste zuzen zabiltzanik, hauek direnez hizkuntza guztietan (XV zein VX zerbait esateagatik), mezu hartzaileak BETI darabiltzan unitateak mezu emailearen mezua dekodetzen joateko hau jaso ahala (edota mezua irakurtzean neurri bertsuko irakurketa foveal eta parafovealetan eraikitzen dituen unitateak). Ez zaizu iruditzen?

Honetaz, gogora daigun sarrera hau:

• ..., (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente  

non irakurri ahal ditugun zure hitz hauek, Bittor, eta jarraian gure komentarioa:

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino. [Bittor Hidalgo]

Baina, argi dago ze prozesamendu informatiboa garatzen da gradualki, on-line, arian-arian, potentzialki ia hitzetik hitzera, baldin ... (eta hemen dago koxka) ahal bada (ezin bada, bai, gorde beharko dira elementu informatiboak an lan-memoria harik aurkitú uztardura egokia, eráginez prozesamendu-kostu esanguratsuak hasieratik, eta gálduz efektibitatea).

Gauza da ze arian-ariko diskurso sintaktikoki koherentea doa erakusten nón integratu (eta interpretatu) (ia) hitz bakoitza. Horrela, (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente. 

Esan nahi baita ze gure entendimenduak integratzen du edozer-ere zein uztartu ahal duen ziurtasunez: bai intonazio-unitateak noiz diren uztargarriak, baina baita beste edozein informazio unitate uztargarri, eta ezin badu, gorde beharko du informazio hori an lan-memoria espezifiko eta kostutsu bat harik eta aurkitu informazio horren uztarketa segurua. Prozesamenduan gakoa dá uztargarritasun segurua.

Har daigun intonazio-unitate konkretu bat: esaldia. Esan geinke, goragokoaren bidetik:

Intonazio Unitate horiek (esaldiak) dirá hizkuntza guztietan (XV zein VX zerbait esateagatik), mezu hartzaileak BETI darabiltzan unitateak mezu emailearen mezua dekodetzen joateko hau jaso ahala (edota mezua irakurtzean neurri bertsuko irakurketa foveal eta parafovealetan eraikitzen dituen unitateak).

Eta egia izanik ere, egia hori izanen litzaké guztiz inkonpletoa baldin gure helburua balitz sakonki ulertzea nóla kodifikatzen eta deskodifikatzen ditugun gure mezuak, eta nóla sintaxiak eragiten dun efektu sakona gain gure komunikazioa. 

Berdintsu gertatuko litzake baldin, nola egiten duzun Bittor, gure fokua mugatuko bagenu ki unitate intonatibo txikiagoak ze esaldi osoa, zeinen informazioa ez den zértan izan uztargarria ziurtasunez (koherentea) an gure entendimendua, eta zein, bestalde, lirakén hain unitate rigidoak ze euren informazio guztia izan beharko litzaken osoki thematikoa edo osoki rhematikoa.

Bai, mezu-hartzailea BETI saiatzen da erabiltzen edozein unitate intonatibo (batzutan inkoherenteak dira eta kargatu behar ditu an bere lan-memoriarik oinarrizkoena, egínez deskodifikazioa oso astuna), eta justuki bide beretik, BETI saiatzen da erabiltzen beste edozein unitate informatibo uztargarri (kin bere intonazioa) zek laguntzen dio progresiboki eta jarraituki uztartzen ziurtasumez ha informazioa zein jasotzen ari den (sintaxi burulehen batean, unitate uztargarri txikienak izaten dirá hitzak eurak, zein doazen uztartzen koherenteki, arian-arian, online, erráztuz kodifikazioa eta deskodifikazioa ere).

Intonazio-unitateak ez dira baizik beste maila bat arten hitza eta esaldi osoa (hala hitza nola esaldia izan ahal dira intonazio-unitate), baina ez inondik inora maila erabakiorrena noiz aztertzen sintaxi baten flexibilitate sintaktiko-informatibo-expresibo-diskursiboa, esan nahi baita komunikatiboa.

Dudagabe, intonazio-unitateetan báda deskodifikazio-maila interesgarri bat (esaldia bera dá intonazio-unitate handi bat), baina ez da maila baxuena, ezta komunikatiboki erabakiorrena. Báda maila oinarrizkoago bat zeintatik dependitzen dirén intonazioaren posibilitateak eurak ere, eta are kodifikazio-deskodifizaio modu osoa: maila horretan aurkitzen dirá informazio-unitate koherenteak. 

Unitate koherente horiek joanen dira arian-arian uztartzen noiz-ere ahal duten (nahiz euren informazioa izán partziala), halan ze zénbat eta modu progresiboagoan ordenatuak egon, azkarrago joanen diren uztartzen, ahálbidetuz prozesamendu jarraituago bat, eta gutxio astuna, non lan-memoria oinarrizkoena (zeren bádira lan-memoria-maila ezberdinak ere) praktikoki libre egonen den. 

Horretaz gain, estruktura ireki horrek emanen ditú aukera informatibo-intonatibo flexibleagoak eta aberatsagoak. Izan ere, koherentziak ematen du jarraitutasuna, ahalbidetuz unitate intonatibo luzeagoak edota laburragoak guztiz koherenteak, zein diren kodetzen an modu irekia, eta deskodetzen dirén jarraituki bitárten jasotzen den hari informatiboa

Amaitzeko gogoratu nahi genuke nóraino oztopatu ahal den ez soilik deskodifikazioa, baizik kodifikazioa ere, noiz erabiltzen estruktura buruazkenak (an "9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko (azpimarratu nahi dugú intonazio final bat an leku zentral bat)")

Atzoko sarreran ikusten genuén nóla zatitu ohi den japonierazko diskurso mintzatua an unitate intonatibo laburrak (ikus beherago atzoko adibidea ganik Iwasaki eta Tao, 1993). Gaur azpimarratu nahiko genuke ze atzoko (beheko) unitate intonatibo horiek ez ziren soilik unitate intonatibo, baizik-ere unitate foniko, zeren, atzoko notazioan ...

...; commas and periods indicate non-final and final intonations respectively.

Izan ere, ulertu behar dugu ze intonazio final batek eskatzen dú bere ostean pausatxo bat, antzera nola "nee, ..." partikula interakzionalak ere (berez partikula hori bera dá pausa moduko bat), halan-ze atzoko esaldian izanen genuké 9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko:

Bereziki deigarria irudi zaigu hóri intonazio finala zein den gertatzen artén 5. eta 6. IUak, non, printzipioz, ez genuen esperoko inolako bukaerarik. Bereziki azpimarragarria zeren adierazten digu noláko zatikatua izan ahal den japonierazko diskurso mintzatua.

Bai, hor dauzkagu 9 intonazio-unitate, eta 9 unitate foniko (luzeena 8 silabakoa), nahizta progresio komunikatiboa dén nekeza, ezjarraitua, itxia, intonatiboki oso zatitua eta baldintzatua, justuki zeren sintaxia jada hasi da eragiten bere efektu oztopatzailea. [1669] [>>>]

Sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala

 Aipatzen genituen atzo ondorengo hitzak on Viktoria Albert hizkuntzalaria (2019): 

There is a general consensus that the right-branching SVO word order [hau da: SVO ordena non osagarriak garatzen dirá progresiboki aurrerantza] is universally preferred over an SOV order. [Albert, 2019]

Et galdetzen genuén:

Eta zergátik izango litzake ... universally preferred...?

Ba, sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala, zeinen printzipio orokorrena dén koherentzia: koherentzia sintaktikoa, koherentzia interpretatiboa, eta koherentzia intonatibo-expresiboa; nondik gero segitzen dirén hain ondorio inportanteak nola irekitasun diskursiboa edo potentzia handiagoa. 

Eta gauza da ze orohar:

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki koherenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki potenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki irekiagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki jarraituagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak. 
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efizienteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efektiboagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.  

[1630] [>>>]

Firbas (1979): "Semantically speaking, an object expresses an absolutely essential amplification of the semantic content of a transitive verb."

Hawkins (1990) mintzo zen gain paper sintaktiko inportantea zein jokatzen dutén buruek respektu euren osagarri sintaktikoak (ikus "Hawkins (1990): '... the attachment of NP to its dominating node cannot be made with confidence until the relevant (rightmost) head category is encountered.'"):

... the attachment of NP to its dominating node cannot be made with confidence until the relevant (rightmost) head category is encountered. [Hawkins, 1990]

Bai, ordenazio (kategoria sintaktiko) batzuk ...

... can act as unambiguous signals on-line ... [Hawkins, 1990]

bitárten besteak ...

... do not permit reliable inferences ... [Hawkins, 1990]

Horrá oinarrizko diferentzia.

Atzo, gainera, azpimarratzen genuen ze abantailak ti ordena progresiboa (sintaktikoki burulehena) ez dira amaitzen an esparru sintaktiko hutsa (zeintan kontua litzakén ziurtasunez aritzea barrén estruktura sintaktikoak), baizik-ze abantaila horiek zabaltzen dira ki esparru interpretatiboa, informatiboa, expresiboa, diskursiboa...

Adibidez, atzo aipatzen genuen Firbas, nok zioen honako hau gain aspektu semantikoa on ordenazioa artén aditza eta bere objetua:

Semantically speaking, an object expresses an absolutely essential amplification of the semantic content of a transitive verb. If this amplification is constituted by a context independent notion, the necessity of amplification points in the direction of the further development of communication and makes the verb serve as an introductory element. To sum up, a. context independent goal of action is communicatively more important than the action itself. A context independent object expreesing a goal of action carries a higher degree of CD than the verb (cf. Firbas 1959). [Firbas, 1979]

Ondorioz, orohar, objetua abantailatsuki interpretatuko da (semantikoki ere) noiz aurkeztua ga bere aditza. [⇶]

Irekitasuna = Expansibitate koherentea (halako expansibitatea bái dela askea)

Sujetuaren posizioa inportantea da zeren, sujetua oso thematiko-referentziala izanki, eskertzen da bere posizio aurreratua (tipikoki an hasiera on esaldia) afin ezagutu daigun zértaz jasotzen ari garen informazioa lehenda jasó informazio hori (zenbat eta akontextualagoa eta konplexuagoa izan informazio berria, hainbat inportanteagoa izanen da sujetua koka dadín an posizio aurreratu hori). 

Bestalde, azpimarratu behar da ze sujetuan ez da egoten informazio berria (hori zein finean-intentzionalki konsideraten dugún berria), halan ze sujetua ez da izaten luzea, eta hasieran kokatua, ez da izaten arazo berezirik ki interpretatu hango informazio thematiko-referentzial-ezberri hori. Esan nahi baita ze sujetu-barneko estruktura ez da, ezta urrundik ere, hain inportantea komunikatiboki nola dén predikatu-barneko estruktura sintaktiko-diskursiboa, non normalki biltzen diren mezuko xehetasun ezezagunak eta are sorpresiboak zein ez genituzken batere ondo interpretatuko (informatiboki eta expresiboki) baldin ez balira kokatuko an ordena egokia, zein dén orohar ordena koherentea (bai sintaktikoki bai interpretatiboki eta bai expresiboki). 

Gure arazoa, zein den arazo komunikatiboa, sortzen da an predikatua, zeintan zentratu beharko ginake bereziki: gure arazoa izaten da nóla eman informazio potentzialki konplexua (informatibo-expresiboki) an modu avantailatsua gana entzulea, halan ze mezuak bete dagien bere azken helburua, zein ez den baizik bere intentzio komunikatiboa. Esan nahi baita ze gure azterketa honetan fundamentala da nóla ordenatzen den predikatua arrén jaso daigun xehetasun informatibo eta expresibo horiek ahalik eta egokien.

Hori guztia diogu zeren azpimarratu nahi genuke ha inportantzia on irekitasun sintaktiko-diskursiboa noiz azaltzen komunikazio efektiboa. Finean, irekitasun hori ez da baizik Duanmu-ren expansibitatea egin ahal izatea an modu koherentea (berdin nola diskursiboki hobe izaten dén sujetua lehenda predikatua, arrazoi beragatik ere hobe izaten da kokatzea aditza, zein dén predikatuaren buru sintaktikoa, lehenda bere osagarri potentzialki luzea eta ondo xehetua kin detaileak zein ez liraken ondo interpretatuko gabé ordena koherente hori). Hortaz, gogora gaitezen kin ondoko hitzak zein jasotzen genizkion atzo ki Duanmu (2007):

The syntactic head is a unit at the word (or morpheme) level, which cannot be expanded. Regardless of how many choices there are, the number is limited. In contrast, the syntactic non-head is a unit at the phrase level, which can be expanded freely, and its number of choices is in principle unlimited.  [Duanmu, 2007]

Baina, ikuspuntu diskursibotik, nóla expandituko dugu informazioa respektu buru bat zein ez dugun oraindik ezagutzen? Halako expansio sintaktikoa (ezkerrerakoa) ez litzake expansio diskursiboa, esan nahi baita ze, diskursiboki zerbait expanditzeko, zerbait hori izan behar dá koherentea, izan behar du zentzu oso bat zein gero expanditzen den bidéz beste xehetasun batzuk zein diren gaineratzen ki aurreko diskursoa. Baina, xehetasun rhematikoenak aurretik emanda, ezkerrerako expansio sintaktiko hori ezin liteke konsideratu expansio diskursiboa, zeren ez gauden ezer expanditzen, baizik ze, kontrara, itxaron beharko dugu harik jasó buruak afinda eman ahal izán zentzua ki aurreko osagarri horiek.

Hortaz, irekitasuna litzaké berdin nola expansibitate koherentea, eta halako expansibitatea bai dela askea, hori bai... 

... can be expanded freely,...

zeren askeki gaineratu ahalko dirá xehetasun gehiago ki gure aurreko diskurso koherentea. Estruktura irekia (progresiboa, koherentea) bai da askea, askea diskursiboki, askea komunikatiboki. [1380] [>>>]

Kayne (1994): 'This S-H-C (espezifikatzaile-buru-osagarri) property of UG (Gramatika Universala), ... is thus seen to be ultimately related to the asymmetry of time'

Gramatika Universala, dakigunez, litzake zerbait zein izango genukén biologikoki grabatua an giza-burmuina, halan ze, aráuz Kayne, burmuinean eramanen genuké honako estruktura sintaktiko universala: "espezifikatzaile-buru-osagarri" ("S-H-C"). Horrela, ordena finko hori izanen litzaké propietate bat on Gramatika Universala, propietate bat zeinen arabera burmuinaren ustezko "oinarrian" soilik genera litekén halako ordena hori, nondik akaso derivatu litezke beste ordena batzuk.

Kayne-k diosku ("The antisymmetry of Syntax", 1994:38):

Hor, Kayne, noiz finean behar duén justifikatu ha asimetria artén ordena buruazkena eta ordena burulehena, dú erabiliko elementu sorpresibo bat, guztiz berria an argumentazio formalistak, nola dén "ha asimetria on denbora". Horrela, Kayne ari da justifikatzen Gramatika Universalaren ordena finko hori ("S-H-C") an asimetria artén sekuentzia tenporal diferenteak, halan ze burmuinean grabatua genuke nóla elementu sintaktiko batzuk hobe doazén lehenago zeinda geroago. Finean Kayne ari da justifikatzen Gramatika Universalaren ordena hori an koherentzia on ordena, an gure betiko argumentu funtzionala.

Eta berriro diogu, ez dugu behar halako asimetria tenporala grabatua an gure burmuin sintaktikoa, nahikoa da ikustea ze denbora (berdin nola ordena) komunikatiboki asimetrikoa da: alegia, ez da berdin arian-arian joán ematen eta jasotzen informazioa zein ahal den ia instantaneoki interpretatu an baldintza abantailatsuak barné estruktura ireki bat, edo ematea informazioa an ordena (edo denbora) sintaktikoki eta interpretazionalki inkoherentea. Ez, ez da batere berdin. Diskursiboki. Funtzionalki. [1080] [>>>]

'cein' hori nekez lotuko zaio ki hasierako "buztina", nola interpretatzen ari garen

Atzoko sarreran Josu Lavinek aportatzen zigún ondoko versionea respektu esaldia zein Txopik proposatú hemen:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio. [Txopi]

Choria pausatu cen buztin guri eta gorrizco teilatuaren gainean cein baita sorcen Baquioco hondarçaco itsas labarretan. [Josu Lavin]

zein hasten dén askoz egokiago zein atzoko versione anonimoa, zein zén hau:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen txoria. [Anonimoa]

izan ere, Josurenak hasieratik kokatzen gaitu an marko interpretatibo egokia:

Choria pausatu cen...

Kontextualki ulertuko zen nóla "choria" dén mintzagaia (eta ez galdegaia, nola ulertuko litzaké aplikatuz a deslegea e galdegaia), baina, badaezpada ere, ez letorke hor txarto azentu informatibo desanbiguatzaile bat, zeinekin ziurtatú hasieratiko interpretazio zuzen eta zuzenekoa:

Choria pausatu cén...

edo, inkluso hobeki, kasu honetan:

Choria cén pausatu...

Bietan, argi gelditzen da nóla jarri beharko garen begiraki aurrerantza asmóz topatu informazio rematikoena, hola evitatuz interpretazio bereziki enfatikoak, zein ez diren gure oraingo helburua. Jarrai dezagun:

Choria pausatu cen buztin guri eta gorrizco teilatuaren gainean cein...

Hor, lehenik, bitan zatitu da a sintagma preverbal luze-luzea zein geneukan an versione anonimoa, halan-ze, bigarrenik, nahi izan dira reordenatú bi azpisegmentuak an ordena progresiboagoa (azpisegmentuek dúte mantentzen euren barruan a ordena buruazkena). 

Horrela, goragoko textu-zati horretan, interpretazionalki eta expresiboki daukagú ber arazo-klasea zein geneukan an versione anonimoa baina orain reduzitua ki sintagma laburrago bat, non  jasotzen dugun "buztin guri eta gorrizco" hori, aski sotilki matizatua, aurrén bere referentzia nominala ("teilatua"), hola zailduz a gozamena eta disfrutea e matiz horiek an euren expresio betea. Bai, zenbat eta laburragoa izán sintagma buruazkena, arazoa txikiagotuko da, baina hortxe egonen da bere etengabeko efektu ez-hain-txiki hori, zein metatuz joango da areanda irakurleak (irakurle askok) utzí irakurketa, adibidez. 

Bestalde, sintagma horren ordena buruazkena bera dá muga bat ki jarraitutasun ireki, libre eta erosoa, zailduz bidea buruzki pensamentu reflexiboa bezain matizatua eta efektiboa. Ez da, ez, gutxi. Adibidez, gure sintagma postposizional hori dá amaitzen kin "-ren gainean" postposizio luzea, burutúz 17 silabako segmentu luzea ere, zein esan beharko da an modu aski bateratua, sintetikoa, afin, ahal den neurrian, hobeki ulertua izan dadin (nahiz ez interpretatu hain ondo), fortzatuz horren ostean eten intonatibo bat, ez bada fonikoa, zein, aukeran izanda, ona baita, baina zein, noiz behartua, ez den interesgarria, ez baitu favoretzen a jarraitutasun sintaktiko-interpretatiboa zeinen bila ari garen, baizik-ze ari da islatzen desordena bat. 

Desordena horren ondorioz, "cein" hori nekez lotuko zaio ki hasierako "buztin" buruazkena, nola interpretatzen ari garen, baizik ki "teilatua", zein ez zen orain gure helburua. Proba dezagun honela, adibidez:

Txoria zén pausatu gain teilatua ne buztin guri eta gorria zein sortzén an itsalabarrak ne hondartza ne Bakio.

[Hor erabili dugú: "gain" prepositiboa (= "-ren gainean"), zein den erabiltzen an textuinguru matematikoa; "ne" genitiboa, zeintaz mintzatzen ginén hemen, "zein" betikoa, eta "an" zein ez baita baizik "han" atono bat an erabilera prepositiboa. Ikus ere: "Mekanismo sintaktiko garatzaile propio bezain universalak"]

[⇶]

Informazio deslokatua, sintaktikoki eta interpretatiboki

Atzo, erantzun anonimo batek uzten zigún, hemen, ondorengo versionea e esaldia zein Txopik, ber sarreran, proposatua zuen: 

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio. [Txopi]

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen txoria. [Anonimoa]

Suposatu behar dugu ze esaldi hori integratzen da barrú textu zabalago bat non ari garen mintzatzen gain txori bat, jada ezaguna, zeini referitzen gatzaio ("gatzaizkio" ken "-zki-" pluralgilea) nola "el pájaro", eta zeintaz nahi dugun zehaztu beste zerbait, beste detaile batzuk zeinekin jarraiki gaitezen ulertzen eta disfrutatzen a gorabehera vitalak e txoria an narrazio hori.

Detaile akaso sotil bezain delikatu horiek guztiak referituko zaio ki txoria, eta soilik iritsiko dute euren efektu evokagarri plenoa noiz jartzen baitira an kontextu egokia, zein baita a kontextua e txoria eta bere ibilerak. Bestela, ez dira baizik zerbaiten deskripzioa, zeinen efektu expresiboa guztiz mugatua geldituko baita. Ikus dezagun nola hasten den Txopirena:

El pájaro se posó sobre...

non iragartzen zaigu ze mintzatuko zaigula gain txoria, txori ezagunori, zein, hasteko, pausatu baitzen gain... zerbait. Jada ikusten ahal dugu txoria bere ankatxoak gainjartzen an superfizie bat zein oraino ez dugun ezagutzen, baina zein ezagutu nahi dugun: jada prestatuak gara finéz jaso eta plenoki interpretatú geroko informazioa, zeinen irrikitan gelditu garen. Mintzagaiak ("el pájaro") egin du bere lana, eta segituan hasiko da esaldiaren parte rematikoa (zinez informatiboa, non informazio berria aurkitzen den) kin aditza ("se posó"). Oso informazio laburra, aditzarena, baina estrategikoa, zeren erabat kokatzen baikaitu an eszena, emanéz akzioa. Eta labura eta estrategikoa dena askoz efizienteago doa aurretik kokatua

Horren ordez, anonimoaren versionean hasiko zaigu kin informazio hau:

Bakioko hondartzako...

non jasotzen baitugu informazio bat zein ez dakigun nóla kokatu, ez sintaktikoki, ez interpretatiboki, eta zer egin behar dugú? Ba, pilatú: esan nahi baita, pilatú ordezta zuzenean interpretatú eta zuzenean integratú an gure aurreko diskursoa. Horrá, ildoa galtzen hasteko arrisku bizia. Izan ere, anonimoaren versionean jarraituko dugu jasotzen halako informazio deslokatua, zeinen efektua izanen da basikoki deskriptiboa:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz...

ordezta:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja...

non, txoriarekin, jada disfrutatzen ari gara e zoru bigun eta gorri hori, buztinezkoa, zein ia sentitu ahal dugu azpi gure oinak ere. Deskripzio hutsa kontra hitzak zein diren perfektuki uztartzen an gure entendimendua finéz sortú sensazio beteak. 

Bide batez, fijatu gaitezen ze anonimoaren versionean "blanda y roja" banandu hori bihurtu dá "guri-gorria" lotuagoa, zein ez den asuntu handia, baina bai erakuslea e estuasunak zein sufritu ohi dira noiz erabilí ordena buruazkena. Regresiboan, zenbat eta laburrago, hobe. Baina, bestalde, fijatu gaitezen ze, orain, agertu da "eginiko" bat zein ez zegoen an originala: hala izaten da zeren regresiboan nominalizazioa zaildu egiten da, eta sartu behar dira konexio-verbal gehiago, nahiz hola luzeagotú.

Segituz kin gure esaldia, daukagú:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen...

Hará ba, irakurtzen ari ginen zér-eta galdegaia e esaldia, informazio rematikoena, foku estu eta are enfatiko bat (nabarmenki aldatúz originala), esaldi hasiera-hasieran emana, eta hortik pasatu gara nola bailitzan deskripzio huts bat, ezjakinean, gaben gozatú bidea (gainera ere, ohartu ze "sobre..." bihurtu dá "-n" inesibo hutsa, laburragoa eta gutxiago zehatza).

Eta gauza da ze justuki azken hitza ("txoria"), labur bezain estrategikoa ere (nola aditza), da justuki.. mintzagaia!! Konpara kin jatorrizkoa:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio.

non, nola genioen hemen:

... buztin aurrena-bigun eta soilik-gero-gorri hori, ez da edonongoa, ezezaguna, baizik sortua eta hazia an itsas amildegiak e hondarta bat, a hondartza e Bakio, nondik ia ailegatzen zaizkigún itsasoaren oihartzun, zapore eta usain guztiak. Teilatu hori ez da ez, edozein leku, eta esaldi horrek eskutik eramaten gaitu gaindi sensazio horiek eskerki bere estruktura progresiboa, non detaileak doazkigu agertzen an modu koherente-interpretagarria, sugerentea, evokagarria.

Aukera progresiboak ezinbestekoak dira. Ikus ere a sarrera titulatzén:

• "Arazo guztiak joan ohi dirá batera".

[⇶]

Galdegai postverbalek bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia

Atzokoan mintzo ginen burúz efektu zehatz bat (zein sortzen den) ti inkoherentzia buruazkena, aipatuz nóla, euskaran, inkoherentzia horrek sortutako presioak eraginen du ze galdegaia eta aditza eman daitezén intonatiboki elkartuta an ber unitatea, gabé pausarik. Esan gabe doa, joera hori ez da nabari soilik an euskara, baizik ze halaber antzemanen baita an edozein estruktura sintaktikoa kin ber ordenazio buruazkena (antidiskursiboa). Gaztelaniaz, adibidez, bádira halako foku estu (edo galdegai) preverbalak, nola genioén hemen:

Gaztelaniaz ere existitzen dira presio komunikatibo berberak noiz ematen foku estu preverbalak, zeren, aditzik gabe, fokuak ez du ber interpretazioa, ez du interpretazio koherentea. Ikus ondoko hitzak ganik Real Academia Española (Nueva gramática de la lengua española 2009-2011:760):

Los focos nominales antepuestos se suelen pronunciar con acento enfático, aunque de intensidad variable. Frente a lo que sucede con los tópicos, no van separados por pausa del segmento al que preceden: Demasiado vino diría yo que has tomado; Algo deberíamos regalarle a tu primo; el que eso piense.[RAE, Nueva gramática de la lengua española 2009-2011:760]

Baina ez gaztelaniaz ezta euskaraz ere ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia dén postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den. Ikus an EGLU I (1987:35):

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea 
Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dugu ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa on hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo pausagabe.

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Hori dela eta, aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu ahal dirá, propietate osoz, pausa koherenteak. Esan nahi baita ze, azken buruan, pausa koherenteak dirá produktua ti arrazoi eta joera diskurtsiboák zein daudén gaindi hizkuntza partikularrak: dirá arrazoi eta joera komunikatibo orokorrak.

Eta justuki arrazoi estruktural beragatik zeingatik ordena burulehenean egin ahal dirén pausa koherenteak artén aditza eta galdegai postverbala, horrexegatik ere sartu daitezke hor aposizioak ere:

Lagunek eskaini zidatén, orain gutxienez lau aste, ez edozein liburu, baizik zehazki hóri eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

Esan nahi baita ze galdegai postverbalek (alderantziz ze preverbalek) bádute ametitzen aposiziorik artén aditza eta galdegaia, islatzen delarik, hor ere, ordena horren koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. [991] [>>>]

Galdegai preverbalek ez dute ametitzen aposiziorik artén galdegaia eta aditza

Atzo ikusten genuen Euskaltzaindia-k emandako pasarte bat non, besteak beste, instituzio goren horrek ematen zigún adibide hau (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237):

Bertan aurkezten diguté ondorengo esaldia:

(Ez edozein liburu, baina) eleberri bat, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria)

non izanen genuke perpaus erlatibo explikatibo bat (aposizio azaltzaile bat) zeini...

..., interpretazio murrizgarria eman dakiokeen. (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

halan ze interpretazio restriktibo hori ametituko litzaioké zeren bere aurrekaria dén mugagabea.

Baina, nola genioen an sarrera hau, gauza da ze:

Eta antzerakoa gertatzen da kin aditz-buruak respektu euren foku estuak (galdegaiak). Euskaraz adibidez, aditzaurreko foku estuek eramaten duté azentua, eta segituan (pausa gabe) aditza eman behar da, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea). Ikus Euskaltzaindiaren hitzetan (Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991):

..., galdegaia atal bat denean, atal hau aditzaren aurre-aurrean ipini ohi da, eta aditzarekin batera ahozkatu, bien artean inolako etenik egin gabe. [Euskaltzaidia, Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991:17]

Esan nahi baita ze aditz aurreko galdegai batek ez du ametitzen aposizio bat artén galdegaia bera eta bere aditza, zeinekin batu beharko litzaken intonatiboki (horrek hautsiko bailuke batasun intonatiboa zein eskatzen zaion ki galdegai preverbal bat). Esan nahi baita ze Euskaltzaindia-k emandako esaldiori non formalki agertzen zaigún perpaus erlatibo explikatibo bat (nahiz, dioskuenaren arabera, semantikoki restriktiboa ere izan liteken), ez legoké...

... ondo moldatua... (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

baizik eta, antzera nola goragoko ustezko restriktibo hutsa, hori ere gaizki moldatua. [990] [>>>]

Leúndu arazo buruazkenak vs indíkatu soluzio burulehenak

Bittor Hidalgo-k atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):

Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:

Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):

LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)

Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.

Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" on Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen ziotén soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzakén printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen ziren a ahuldade handiak on hitz-ordena buruazkenak ("Erderismos", 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidátu irakurlea gain zelai ilunak on prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiátu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, esaldiko parte rhematikoena ager litekén bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia on Axular), halan ze batzutan sor liteké anbiguetate sintaktikoa burúz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia on textu bat ezin buruazkenagoa, baizik saiatzea seinalatzen norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan areagotzen dén a efikazia on diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago artén saiátu leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiátu indikatzen norabidea on soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. [739] [>>>]

Diskurritzen guztiz fluituki vs oso desoreka handia

Josu Lavin-ek atzoko komentario batean gogoratu digunez, Erramun Gerrikagoitia-k planteatu zuén ondorengo esaldia an bere blogeko sarrera bat (urriak 17):

El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, que por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí.

non, gauza da ze, "que" konparatibo horrek jokatzen dú paper estruktural sintaktiko-interpretatibo zentrala. Imagina dezagun, momentu batez, ze kentzen dugu "que" hori:

El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí.

Esaldiaren zentzua erabat aldatu da, halan ze, orain, osagarri horren esangura bihurtu dá kausala: izan ere, ematen zaigú arrazoia zergátik gobernuak kobratzen dun zerga gehiago. Eta zentzu kausal hori jasoko dugu hain laster nola hasí bigarren perpausa, zeintan, lehenengo hitzetik, lehenengo silabatik jakinen dugu ze ari gara irakurtzen osagarri kausal bat.

Kontua da ze goiko esaldi horrek erakusten dú koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresibo-digestiboa, ahalbidétuz pausa koherenteak an praktikoki edozein puntú on diskursoa, emanez ia flexibilitate intonazional-ritmiko-expresibo maximoa ki zatitu diskursoa an multzo expresiboak nola guk nahiago ditzagun, zeren, edozein modutan ere, joango dirá diskurritzen guztiz fluituki (multzo horien artean eta euren barnean)

Era berean koherentzia horrek emanen digú bide irekia ki jarraitu muntatzen gure osagarria edo esaldia harik guztiz findu gure pentsakizuna, zeinen finean espero ditugún klave rhematikoak, eta ez klave interpretatiboak nondik hasi berrinterpretatzen aurreko adreilu informatibo guztiak.

Zér gertatzen da an esaldia ganik Josu Lavin baldin sinpleki kéndu "baino" hitza? 

"Gobernuak zerga gehiago kobratzen ditu lortzen ahalegintzen zaren diruaren gainean, zuretzat lan egiten ikastean zure diruak sortzen duen diru-sarrerarengatik."

Ba, gertatuko da ze ez dugu jakinen ze esaldi hori dá kausala harik azken hitza, harik azken silaba. Izan ere, gertatuko da ia berbera zein gertatzen zen noiz geneukan "baino": oso desoreka handia. [727] [>>>]

Burulehenagotu vs pobretu

Herenegun genioen ze inkoherentzia (sintaktiko-informatibo-interpretatibo-expresiboa) dá berezko arazoa on sintaxi buruazkena, izan ere sintaxi horrek sistematikoki kokatuko ditu gako estrukturalak an bukaera on esaldia, sortuz aipatutako inkoherentzia diskursiboa.

Eta gauza da ze oinarrian bi bide daude afinda egín zerbait kontra inkoherentzia diskursibo sistemiko hori:

• Burulehenagótu diskursoa, bilatuz aukera potenteagoak eta efektiboagoak, proaktiboki.
• Pobrétu diskursoa, asumituz muga expresiboak on sintaxi buruazkena.

Evidenteki, lehenengo bide hori dá benetako soluziobide bakarra: bigarrena ez baita baizik adabaki bat zeinekin partzialki estaltzen dén benetako arazoa, zein dén larria. [631] [>>>]

Anbiguetatea vs inkoherentzia

Esaldi bat anbiguoa litzaké noiz izan ahal duén interpretazio bikoitza (edo hirukoitza...). Honela definitzen du Euskaltzaindia-k:

anbiguo
adj. Bitarikoa, bi esanahi edo gehiago dituena, bi azalpen edo gehiago onartzen dituena. Filosofiako saio edo idazlanetan termino anbiguorik ez erabil, bakoitzak testua bere erara ulertzeko arriskua baitago.

Ikus dezagun, adibidez, ondoko esaldia, zein Txopi-k ekárrí zatio izán interpretazio bihurria:

Urgulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.

Eta gauza da ze, aplikatuz galdegai-legea, ezin liteke esan ze hor exístitu anbiguetaterik (ez informazionala, ezta pragmatikoa ere), nahizta, halere, askoz zailagoa izán bere interpretazioa ezez bere kide inglesa, horrek emanik ere informazio gehiago (nola gertatzen den, halako kasuetan, ez-gutxitan).

Zergátik hori? Zergatik hor existitzen da inkoherentzia: inkoherentzia sintaktikoa, inkoherentzia informatiboa, inkoherentzia interpretatibo-expresiboa, hala nola ere arazo digestiboa:

• Arazo guztiak joan ohi dirá batera
• Inkoherentzia, berranalisia, berrirakurketa, inefektibitatea

Inkoherentzia dá lokalagoa zein anbiguetatea, zeren finean, esaldia berrirakurriz, dudak resolvitu egin daitezke (bitárten anbiguetatea ez da resolvitzen, nahiz irákurri mila bider), baina bere efektuak, bere etengabeko efektuak dirá ikaragarri gaiztoak.

Inkoherentzia dá, gainera, oinarrizko berezko arazoá on sintaxi buruazkena. [629] [>>>]

4.: Zenbat eta unitate itsaskor laburragoak, diskursoa izanen dá hainbat jarraituagoa, fluituagoa...

Sarrera honetan mintzatu ginen burúz informazio-unitate itsaskorrak, zein, genioenez, dén kontzeptu klavea ki ulertu diskurso baten jarraitasun progresiboa. Eta gauza da ze informazio-unitate itsaskor bat ez da baizik diskurso-zati bat zein koherenteki atxiki ahal den ki aurreko diskursoa, halatan ze gure entendimendua pasa daiteke ki hurrengo unitate itsaskorra, eta gero hurrengora...

Gainera esan behar da ze informazio-unitate itsaskorrak ezin dira izan luzeak, zeren kasu horretan euren material informatiboa (artean ez-itsasgarria) joan beharko dá almazenatzen an gure lan-memoria harik-eta bihurtu uztargarri, hala zailduz eta oztopatuz zuzeneko interpretazioa eta are ulermena on mezua zein transmititzen ari den.

Ildo horretatik, konsideratu ahal da tope prozesagarri bat an gure unitate itsaskorrak, zein akaso izan ahal den aldakorra segun nolákoa den estruktura informatiboa baina zein, orohar, kokatu da artén 7 edo 8 eta 10  silaba. Hortik aurrera, arazo komunikatiboak ondo nabarmenak lirake. Bestalde, zenbat eta laburragoak izan unitate itsaskorrak, hainbat jarraituago, fluituago eta moldagarriago joango da diskursoa.

Lizarraga, erabiliz bere eskurako baliabide eta aukerak, saiatzen da saihesten unitate itsaskor luzeak, baina, hala ere, batzutan nabarmenki trakesten zaio diskursoa, hala nola noiz dioen:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / egunero gertatzen den mudantzarena / ariman / bataioaren medioz.

non "egunero gertatzen den mudantzarena" dén unitate itsakor bat kin 13 silaba zein ez den ondo uztartzen an diskursoa, trakestuz interpretazioa, ulermena eta expresioa on ideia hori zein eman nahi den:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / ti mudantza / zein / den / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.

edo

Hau / da / mostra bat / exteriorea / ti mudantza / zein / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.

non unitate itsaskor luzeena dén "exteriorea" adjetiboa, kin 5 silaba. [555] [>>>]

Inkoherentzia, berranalisia, berrirakurketa, inefektibitatea

Aurreko sarreran aipatu dugú lehenengo paragrafoa ti liburua on Juan Garzia titúlatzen "Itzalen itzal" (1993), non ikusten genuen nóla inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboak sortzen zituén irakurketa-arazo serioak. Has gaitezen, orain, irakurtzén bigarren paragrafoa:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.

Hor, behinda irakurrí "Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, ...", printzipioz espero dugu jarraian esan dakigun zér gertatuko zaión hain bitxi ki turista hori, eta ez nóiz, nola esanen zaigun. Hortaz, noiz irákurri:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere...

izanen genuke joera ki interpretatu "belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak" nola absolutibo, eta ez nola ergatibo, nola finean suertatuko zaigun; halatan ze, noiz jarráitu irakurtzen ("begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak"), hasiko gara murgiltzen an ezuste gerota handiago bat nondik ez garen aterako harik eta bukaeran agértu aditza, eta, besteak beste, jakín, ezustean ere, ezen ari ginén irakurtzen perpaus tenporal bat:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.

Eta nekez evitatuko da berrirakurketa xedéz ondo berranalizatu informazio guztia, nahiz, horrenbestez, jada ondo galdua izanen dugú irakurtzeko gozamena. [500] [>>>]

Urrutiegi ki gozatu irakurketa

Atzo komentatzen genuen nóla orriotan hasiko ginén aztertzen sintaxiá on Juan Garzia arártez bere ipuin-bilduma original ondo zelebratuá "Itzalen itzal" (1993), zeinen aurreneko ipuina dén titulatzen "Pisa" eta hastén kin paragrafo hau:

Entziklopedia, postale eta gidaliburuetatik ezagutzen duena biziki harritu ohi da Pisara heltzean. Joaterako badaki dorre makurtu bat ikusiko duela marmore zuri finekoa. Egia esan, hori besterik ez ohi daki, estanpa horixe darama estrainekoan, eta bitxikeria horrexen bila doa, izan ere, non eta, gogoetatsu eta paradoxa zaleagoaren kasu bakanean, beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez ez den bertaratzen.

Nekez ulertzen da. Horiz jarritako hori nekez ulertzen da eta are nekezago eragin ahal izan dú irakurlearengan emoziorik bat ere, non ez den gogoa ki berirrakurri textua.

Bukaerako aditz-multzoaren aurrean ("ez den bertaratzen") daukagú sintagma regresibo luuuuuze bat ("beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez"), 32 silabakoa (+ 6 gehiago kin aditza), zein ez dakigun nóla uztartu ez sintaktikoki ezta interpretatiboki ere harik amaieran ezágutu bere izaera instrumental aski sorpresiboa, zeinen aditza baitzén "bertaratzen".

Sintagma regresibo luze instrumental hori, berez da arazo. Aditza aurreratuta ere, arazo izaten jarraituko du, izan ere sintagma horren interpretazio instrumentala soilik agertuko zaigú haren bukaeran, lar urruti ki interpretatu efektiboki, urrutiegi ki gozátu irakurketa. [499] [>>>]

Landuz bukaerak

Ikus dezagun hori-artikulua zein Xabier Erroteta-k aipatú herenegun (eta zeintaz mintzo ginen hemen), zeinen azpititulua dén:  

Administrazioak dauzkan baliabide guztiak martxan jarri beharko lituzke mendien kudeaketa jasangarria garatzeko, baso mistoak eta espezie autoktonoak abiapuntutzat hartuta eta biodibertsitatean oinarrituta.

eta zein, gero, textuaren gorputzean bihurtzen dén:

Administrazioak dauzkan baliabide guztiak martxan jarri beharko lituzke mendien kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena garatzeko, baso mistoak eta espezie autoktonoak abiapuntutzat hartuta eta biodibertsitatean oinarrituta.

non, aparte agertu bi kalifikatibo interesgarri zein ez ez ziren aipatzen an azpititulua, baita agertzen zaigú interferentzia sintaktiko-interpretatibo bat noiz ailégatu ki lehenengo aditza: "lituzke", non konturatzen garen ze sujetua edo osagarria ez zela "Administrazioak dauzkan baliabide guztiak" osoa, nola printzipioz esperoko genuen, baizik ze sujetua zén soilik "Administrazioak", bitartean ze "dauzkan baliabide guztiak" zén esaldiko konplementu direktoa.

Gero etorriko zaigu perpaus subordinatu final bat zeinen osagarri zuzen hori ("mendien kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena") hobeki eta kontzienteagoki deskodetuko genuke baldin ezágutu aditza.

Guztiarekin, "baliabide guztiak" eta "garatzeko" ideia horiek, zein textuan kontzeptualki aski hurbilekoak baitira, bata bestetik aski urrutira joan zaizkigú, hola zailduz euren arteko lotura an deskodifikazioa.

Azkenik esan ze bukaerako bi perpaus subordinatu horiek eratu dirá jarraituz betiko OV eskema hori, zeinek, aparte ez lagundu deskodifikatzen osagarri minimoki konplexuak, bai lagunduko duela textuari emáten aire mekaniko, monotono, deskriptibo huts bat zein ez den batere egokia arrén indartu textua edota, orohar, diskursoa.

Arazo horiek guztiak saihestuko lirake baldin erábili estruktura progresiboagoa:

Administrazioak martxan jarri beharko lituzke bere baliabide guztiak ki garatu mendi-kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena, abiapuntutzat hartúz baso mistoak eta espezie autoktonoak, eta oinarrituz an biodiversitatea.

non elementu rhematikoenak (eta horregatik akontextualki interpretatzeko zailenak) doáz progresiboki agertzen eta fintzen informazioa, halatan ze bukaeretan izanen ditugú elementu klaveak, osorik eta eroso emanda an posizio egokia afinda euren deskodifikazio semantiko-pragmatikoa izan dadín ahalik-eta abantailatsuena, ahal-denik-eta efektiboena. [497] [>>>]

Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Azken sarreran, Gilen-ek dio, referituz ki textua zein gatozen komentatzen hemen eta hemen:

Baldin atxiki nahiko banu gaztelaniaren sintagma-ordena (nahiz eta, libreki aritzera, beste era batean antolatuko nukeen ia seguru), honelatsu emango nuke euskara batuan:

Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos (EI-SEV) da entitate bat zientifiko kulturala, izaera pribatukoa, zeina 1918an fundatu baitzuten Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroako Diputazio Foralek nahizik (eta) eman erantzun global eta integratzaileak Euskal Herriaren erronka sozialei, aintzat hartuz haren lurralde-berezitasunak eta gaindituz hesi administratibo, ideologiko eta sozialak.

Ni behintzat konformatzen nahiz, gaur gaurkoz, "progresibotasun" horrekin.

Nik orain hitz egin nahi nuke gain estrukturá "nahizik eman..." zein Gilen-ek erabili hor. Estruktura horrek damaigu eredu guztiz funtzional bat (nexu subordinatzaile burulehena + partizipioa) eze ezin hobeto prestatzen gaitu ki jaso informazio xehetuagoa ti osagarri potentzailki luze edota konplexu edo ezusteko bat (justuki erábiliz nexu subordinatzaile burulehen bat eta partizipio bat).

Eta gauza da ze aukera hori dá guztiz hedagarria ki beste edozein mota e perpaus subordinatuak, lortuz alde batetik artikulazio koherente eta efektiboagoa (nexuak eta aditzak ematen baituté oinarrizko informazioa), eta bestetik aditz-erabilera sinpleagoak, ez baita gutxi. Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen diren diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Eta, bai, akaso horixe izan beharko litzake lehenengo fasea an garapen sintaktiko graduala on euskara batu estandarra, zeinetan normaltasunez erabili ahalko lirake nexu burulehenak ki iragarri edozein modutako perpaus subordinatuak, eta non partizipioek ondo zimentatuko lukete ondoko osagarrien interpretazioa (laguntzaile eliptikoak izan beharko lirake aukerakoak noiz ere funtzionalak diren).

Baina, behin horra ailegatuta, edo hobeto aldi berean, orobat joan beharko ginake lantzen baliabide burulehenak zeinekin aurkeztu sintagma nominal luze edota konplexuak (nola adibidez "artén A eta B", edo "gain...", edo "burúz..." edo "aldéz..." edo "aurká..."), eta zein diren guztiz beharrezkoak ki erlajatu estuasun sintaktiko komunikatibo buruazkenak. Hor, sinpleki aplikatu beharko lirake euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak, zein diren euskararenak eta zein, bestalde, horretarako dauden.

Bigarren fase horretan gerotxoago, edo hobeki gaurdanik, orobat landu beharko litzake edozein bide posible (adibidez morfologiak eman ahal ditu aukera ederrak) nondik lortu baliabide funtzionalak zeinekin artikulatu era guztietako sintagma burulehen irekiak, jarraituak, potenteak eta, azken buruan, eraginkorrak (zeinen efektu komunikatiboa den etengabekoa).

Zenbat eta lehenago héldu haruntzago, hobeto. [398] [>>>]     

Mikel Irizar: "Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak"

Mikel Irizar-ek, 2004an, behin parte harturik an lehen kongresua gain euskarazko kazetaritza, egin zuen haren valorazio orokor bat an artikulua deitzen "Kazetaritza kongresutik bueltan" (Sustatu, 2004-11-15), zeinen barruan zihoazén ondorengo hitzak gain maila komunikatiboa on parte-hartzaileak, zein, ez dezagun ahaztu, izanen diren gaurko eta biharko komunikatzaileak:

Komunikazio-Inkomunikazio
Harrigarria egin zait ikustea gaitasun komunikatibo txikia komunikazioa langai dutenen artean ere. Txostengile zenbait etorri da etxeko lanak egin gabe. Denbora eta gaia emanda, etxean egin beharrekoa da norberak dakienetik ideia nagusia atera, honen azalpena prestatu eta ispilu aurrean entsaiatu. Bai, entsaiatu ea zenbat denbora hartzen duen prestatutakoaren azalpenak. Baina batzuen jakinduria hain da itzela, ezin dutela sintesirik egin. Nik behintzat argi daukat: edukazio txarra ez da luzatzen ari denari hitza kentzea, edukazio txarra da ordu erdi izan eta ordu bete hartu nahi izatea, eta izorra daitezela atzetik datozenak.

Apala izan da, era berean, bataz bestekoa azalpenen estiloan. Asko hobetu daiteke Powerpoint-en erabileran, hitz jarioan, erregistro aukeraketan… Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak [Mikel Irizar, "Kazetaritza kongresutik bueltan", Sustatu, 2004-11-15].

Hor, Mikel Irizar-ek, apárte argi utzi kongresuko komunikatzaileen maila komunikatibo eskasa (gaitasun komunikatiboan, hitz-jarioan, registro-aukeraketan...), ondo dio ze behar da euskara komunikatiboa, eta baita euskaldun komunikatiboak ere. Bai, hala da, baina aurrena euskara komunikatiboa.

Eta euskara komunikatiboa esatea dá esatea askoz euskara burulehenagoa, progresiboagoa, jarraituagoa, potenteagoa... eta horretarako behar dirá landu eta normalizatu hainbat estruktura sintaktiko, halako moduan ze horixe baita, alde handiz, aurreneko erronka zein euskarak izán an hurrengo mendea.

Zeren, azken buruan, sintaxi buruazkenak dirá komunikatiboki ondo gutxiago funtzionalak (eraginkorrak) respektu sintaxi burulehenak, nola frogatu ahal den, adibidez, an edozein artikulu periodistiko (gehiago kostata, kalitate gutxiago), eta arazo hori datzá an zentroa on realitate linguistikoa zein bizi garen egunero, dá klavea afin ondo ulertu arazoa, eta ondorioz proposatu ahal izán konponbide egokiak, modu sozialki orekatuan. [395] [>>>]

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen?

Idazten dú Jon O. Urain kazetariak gaur (ikus "Etorkizunerako gidaliburua" an Berria) burúz diagnostikoak eta proposamenak zein Eusko Ikaskuntza-k landu dituen an esparru sozial ezberdinak, adibidez an esparrua on euskara:

Euskara ardatz
Mikel Irizar Topaguneko lehendakari ohi eta Gipuzkoako Euskara zuzendari ohiak xehatu zituen euskararen aurrerabidea helburu garatutako ideiak. Euskarak izan beharreko «zentraltasuna» nabarmendu zuen: «Identitate partekatua euskararen eta euskal kulturaren inguruan eraiki behar dela uste dugu. Ditugun sistema guztiak bideratu behar ditugu helburu horretara». Irizarren hitzetan, «prestigioa, kontzientzia eta araua» behar ditu euskarak: «Prestigioaren bidez, erakartzeko; kontzientziaren bidez, militantzia sortzeko; arauaren bidez, beharrezko bihurtzeko». Besteak beste, xedetzat jarri dituzte «ulermen unibertsala lortzeko estrategia» garatzea, euskaraz egiteko gaitasuna hobetzea, euskarazko sorkuntzaren eta kontsumoaren babes publikoa areagotzea eta estrategia digital «berritzailea» ezartzea. [Jon O. Urain an "Etorkizunerako gidaliburua", laburbilduz eta jasoz Mikel Irizar-ren hitzak, Berria, 2018-11-24]

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Eta ez dago batere referentziarik ki hizkuntzaren arazo estruktural konparatiboak zeinekin hizkuntza bera baitá (zehazki bere sintaxi buruazkena) orohar ondo gutxiago eraginkorra zein gaztelania eta frantsesa burulehenak? Eusko Ikaskuntza-ri ez al zaio interesatzen analisi serio eta riguroso bat? Itxura hutsetan gelditzen da? Itxura hutsetan gelditu nahi du? Azaleko diagnostikoetan? Proposamen sozialki latzetan? Soilik bururatzen al zaio prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen? [394] [>>>]