larunbata, urria 03, 2020

'cein' hori nekez lotuko zaio ki hasierako "buztina", nola interpretatzen ari garen

Atzoko sarreran Josu Lavinek aportatzen zigún ondoko versionea respektu esaldia zein Txopik proposatú hemen:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio. [Txopi]

Choria pausatu cen buztin guri eta gorrizco teilatuaren gainean cein baita sorcen Baquioco hondarçaco itsas labarretan. [Josu Lavin]

zein hasten dén askoz egokiago zein atzoko versione anonimoa, zein zén hau:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen txoria. [Anonimoa]

izan ere, Josurenak hasieratik kokatzen gaitu an marko interpretatibo egokia:

Choria pausatu cen...

Kontextualki ulertuko zen nóla "choria" dén mintzagaia (eta ez galdegaia, nola ulertuko litzaké aplikatuz a deslegea e galdegaia), baina, badaezpada ere, ez letorke hor txarto azentu informatibo desanbiguatzaile bat, zeinekin ziurtatú hasieratiko interpretazio zuzen eta zuzenekoa:

Choria pausatu cén...

edo, inkluso hobeki, kasu honetan:

Choria cén pausatu...

Bietan, argi gelditzen da nóla jarri beharko garen begiraki aurrerantza asmóz topatu informazio rematikoena, hola evitatuz interpretazio bereziki enfatikoak, zein ez diren gure oraingo helburua. Jarrai dezagun:

Choria pausatu cen buztin guri eta gorrizco teilatuaren gainean cein...

Hor, lehenik, bitan zatitu da a sintagma preverbal luze-luzea zein geneukan an versione anonimoa, halan-ze, bigarrenik, nahi izan dira reordenatú bi azpisegmentuak an ordena progresiboagoa (azpisegmentuek dúte mantentzen euren barruan a ordena buruazkena). 

Horrela, goragoko textu-zati horretan, interpretazionalki eta expresiboki daukagú ber arazo-klasea zein geneukan an versione anonimoa baina orain reduzitua ki sintagma laburrago bat, non  jasotzen dugun "buztin guri eta gorrizco" hori, aski sotilki matizatua, aurrén bere referentzia nominala ("teilatua"), hola zailduz a gozamena eta disfrutea e matiz horiek an euren expresio betea. Bai, zenbat eta laburragoa izán sintagma buruazkena, arazoa txikiagotuko da, baina hortxe egonen da bere etengabeko efektu ez-hain-txiki hori, zein metatuz joango da areanda irakurleak (irakurle askok) utzí irakurketa, adibidez. 

Bestalde, sintagma horren ordena buruazkena beramuga bat ki jarraitutasun ireki, libre eta erosoa, zailduz bidea buruzki pensamentu reflexiboa bezain matizatua eta efektiboa. Ez da, ez, gutxi. Adibidez, gure sintagma postposizional hori dá amaitzen kin "-ren gainean" postposizio luzea, burutúz 17 silabako segmentu luzea ere, zein esan beharko da an modu aski bateratua, sintetikoa, afin, ahal den neurrian, hobeki ulertua izan dadin (nahiz ez interpretatu hain ondo), fortzatuz horren ostean eten intonatibo bat, ez bada fonikoa, zein, aukeran izanda, ona baita, baina zein, noiz behartua, ez den interesgarria, ez baitu favoretzen a jarraitutasun sintaktiko-interpretatiboa zeinen bila ari garen, baizik-ze ari da islatzen desordena bat

Desordena horren ondorioz, "cein" hori nekez lotuko zaio ki hasierako "buztin" buruazkena, nola interpretatzen ari garen, baizik ki "teilatua", zein ez zen orain gure helburua. Proba dezagun honela, adibidez:

Txoria zén pausatu gain teilatua ne buztin guri eta gorria zein sortzén an itsalabarrak ne hondartza ne Bakio.

[Hor erabili dugú: "gain" prepositiboa (= "-ren gainean"), zein den erabiltzen an textuinguru matematikoa; "ne" genitiboa, zeintaz mintzatzen ginén hemen, "zein" betikoa, eta "an" zein ez baita baizik "han" atono bat an erabilera prepositiboa. Ikus ere: "Mekanismo sintaktiko garatzaile propio bezain universalak"]

[]

Etiketak:

ostirala, urria 02, 2020

Informazio deslokatua, sintaktikoki eta interpretatiboki

Atzo, erantzun anonimo batek uzten zigún, hemen, ondorengo versionea e esaldia zein Txopik, ber sarreran, proposatua zuen: 

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio. [Txopi]

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen txoria. [Anonimoa]

Suposatu behar dugu ze esaldi hori integratzen da barrú textu zabalago bat non ari garen mintzatzen gain txori bat, jada ezaguna, zeini referitzen gatzaio ("gatzaizkio" ken "-zki-" pluralgilea) nola "el pájaro", eta zeintaz nahi dugun zehaztu beste zerbait, beste detaile batzuk zeinekin jarraiki gaitezen ulertzen eta disfrutatzen a gorabehera vitalak e txoria an narrazio hori.

Detaile akaso sotil bezain delikatu horiek guztiak referituko zaio ki txoria, eta soilik iritsiko dute euren efektu evokagarri plenoa noiz jartzen baitira an kontextu egokia, zein baita a kontextua e txoria eta bere ibilerak. Bestela, ez dira baizik zerbaiten deskripzioa, zeinen efektu expresiboa guztiz mugatua geldituko baita. Ikus dezagun nola hasten den Txopirena:

El pájaro se posó sobre...

non iragartzen zaigu ze mintzatuko zaigula gain txoria, txori ezagunori, zein, hasteko, pausatu baitzen gain... zerbait. Jada ikusten ahal dugu txoria bere ankatxoak gainjartzen an superfizie bat zein oraino ez dugun ezagutzen, baina zein ezagutu nahi dugun: jada prestatuak gara finéz jaso eta plenoki interpretatú geroko informazioa, zeinen irrikitan gelditu garen. Mintzagaiak ("el pájaro") egin du bere lana, eta segituan hasiko da esaldiaren parte rematikoa (zinez informatiboa, non informazio berria aurkitzen den) kin aditza ("se posó"). Oso informazio laburra, aditzarena, baina estrategikoa, zeren erabat kokatzen baikaitu an eszena, emanéz akzioa. Eta labura eta estrategikoa dena askoz efizienteago doa aurretik kokatua

Horren ordez, anonimoaren versionean hasiko zaigu kin informazio hau:

Bakioko hondartzako...

non jasotzen baitugu informazio bat zein ez dakigun nóla kokatu, ez sintaktikoki, ez interpretatiboki, eta zer egin behar dugú? Ba, pilatú: esan nahi baita, pilatú ordezta zuzenean interpretatú eta zuzenean integratú an gure aurreko diskursoa. Horrá, ildoa galtzen hasteko arrisku bizia. Izan ere, anonimoaren versionean jarraituko dugu jasotzen halako informazio deslokatua, zeinen efektua izanen da basikoki deskriptiboa:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz...

ordezta:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja...

non, txoriarekin, jada disfrutatzen ari gara e zoru bigun eta gorri hori, buztinezkoa, zein ia sentitu ahal dugu azpi gure oinak ere. Deskripzio hutsa kontra hitzak zein diren perfektuki uztartzen an gure entendimendua finéz sortú sensazio beteak

Bide batez, fijatu gaitezen ze anonimoaren versionean "blanda y roja" banandu hori bihurtu dá "guri-gorria" lotuagoa, zein ez den asuntu handia, baina bai erakuslea e estuasunak zein sufritu ohi dira noiz erabilí ordena buruazkena. Regresiboan, zenbat eta laburrago, hobe. Baina, bestalde, fijatu gaitezen ze, orain, agertu da "eginiko" bat zein ez zegoen an originala: hala izaten da zeren regresiboan nominalizazioa zaildu egiten da, eta sartu behar dira konexio-verbal gehiago, nahiz hola luzeagotú.

Segituz kin gure esaldia, daukagú:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen...

Hará ba, irakurtzen ari ginen zér-eta galdegaia e esaldia, informazio rematikoena, foku estu eta are enfatiko bat (nabarmenki aldatúz originala), esaldi hasiera-hasieran emana, eta hortik pasatu gara nola bailitzan deskripzio huts bat, ezjakinean, gaben gozatú bidea (gainera ere, ohartu ze "sobre..." bihurtu dá "-n" inesibo hutsa, laburragoa eta gutxiago zehatza).

Eta gauza da ze justuki azken hitza ("txoria"), labur bezain estrategikoa ere (nola aditza), da justuki.. mintzagaia!! Konpara kin jatorrizkoa:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio.

non, nola genioen hemen:

... buztin aurrena-bigun eta soilik-gero-gorri hori, ez da edonongoa, ezezaguna, baizik sortua eta hazia an itsas amildegiak e hondarta bat, a hondartza e Bakio, nondik ia ailegatzen zaizkigún itsasoaren oihartzun, zapore eta usain guztiak. Teilatu hori ez da ez, edozein leku, eta esaldi horrek eskutik eramaten gaitu gaindi sensazio horiek eskerki bere estruktura progresiboa, non detaileak doazkigu agertzen an modu koherente-interpretagarria, sugerentea, evokagarria.

Aukera progresiboak ezinbestekoak dira. Ikus ere a sarrera titulatzén:

[]

Etiketak:

asteartea, abuztua 18, 2020

Galdegai postverbalek bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia

Atzo mintzo ginén buruz efektu zehatz bat (zein sortzen den) ti inkoherentzia buruazkena, aipatuz nóla, euskaran, inkoherentzia horrek sortutako presioak eraginen du ze galdegaia eta aditza eman daitezén intonatiboki elkartuta an ber unitatea, bage pausarik. Esan gabe doa, joera hori ez da nabari soilik an euskara, baizik ere antzemanen baita an edozein estruktura sintaktikoa kin ber ordenazio buruazkena (antidiskursiboa). Gaztelaniaz ere bádira halako foku estu (edo galdegai) preverbalak, nola genioén hemen:
Gaztelaniaz ere existitzen dira presio komunikatibo berberak noiz ematen foku estu preverbalak, zeren, aditzik gabe, fokuak ez du ber indarra, ez du ber interpretazioa, ez du interpretazio koherentea. Ikus hitzak ti Real Academia Española (Nueva gramática de la lengua española 2009-2011:760):
Los focos nominales antepuestos se suelen pronunciar con acento enfático, aunque de intensidad variable. Frente a lo que sucede con los tópicos, no van separados por pausa del segmento al que preceden: Demasiado vino diría yo que has tomado; Algo deberíamos regalarle a tu primo; el queeso piense.[RAE,Nueva gramática de la lengua española2009-2011:760]
Baina ez gaztelaniaz, ezta euskaraz ere, ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den.
1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:
(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)
Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.
Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo egiteke
Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa hon hitz-ordena (zein izan ahal da burulehena edo buruazkena, non aditza dá buruá hon bere osagarria). Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak. Esan nahi baita ze, azken buruan, pausa koherenteak dirá produktua ti arrazoi eta joera diskurtsiboák zein daude gaindi hizkuntza partikularrak: dirá arrazoi eta joera komunikatibo orokorrak.
Eta justuki arrazoi estruktural beragatik zeingatik ordena burulehenean egin ahal dirén pausa koherenteak arten aditza eta galdegai postverbala, horrexegatik ere sartu daitezke hor aposizioak ere:
Lagunek eskaini zidatén, orain gutxienez lau aste, ez edozein liburu, baizik zehazki hóri eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.
Esan nahi baita ze galdegai postverbalek (alderantziz-ze preverbalek) bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia, islatzen delarik, hor ere, ordena horren koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. []

Etiketak: , ,

astelehena, abuztua 17, 2020

Galdegai preverbalek ez dute ametitzen aposiziorik arten galdegaia eta aditza

Atzo ikusten genuen Euskaltzaindiak emandako pasarte bat non, besteak beste, institzio goren horrek ematen zigún adibide hau (EuskaltzaindiaEGLU V, 1999:237):

Bertan aurkezten digute ondorengo esaldia:
(Ez edozein liburu, baina) eleberri bat, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria)
non izanen genuke perpaus erlatibo explikatibo bat (aposizio azaltzaile bat) zeini...
..., interpretazio murrizgarria eman dakiokeen. (EuskaltzaindiaEGLU V, 1999:237)
halan-ze interpretazio restriktibo hori ametituko litzaioké zeren bere aurrekaria dén mugagabea.

Baina gauza da ze, nola genioen an sarrera hau:
Eta antzerakoa gertatzen da kin aditz-buruak respektu euren foku estuak (galdegaiak). Euskaraz adibidez, aditz aurreko foku estuek eskatzen duté intonazio enfatiko berezia eta segituan (pausa gabe) aditza ematea, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea). Ikus Euskaltzaindiaren hitzetan (Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991):
..., galdegaia atal bat denean, atal hau aditzaren aurre-aurrean ipini ohi da, eta aditzarekin batera ahozkatu, bien artean inolako etenik egin gabe. [Euskaltzaidia, Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991:17]
Esan nahi baita ze aditz aurreko galdegai batek ez du ametitzen aposizio bat arten galdegaia bera eta bere aditza, zeinekin batu beharko litzaké intonatiboki (horrek hautsiko bailuke batasun intonatiboa zein eskatzen zaion i galdegai preverbal bat). Esan nahi baita ze Euskaltzaindiak emandako esaldiori non formalki agertzen zaigú perpaus erlatibo explikatibo bat (nahiz, dioskuenaren arabera, semantikoki restriktiboa ere izan liteke), ez legoké...
... ondo moldatua... (EuskaltzaindiaEGLU V, 1999:237)
baizik-eta, antzera nola goragoko ustezko restriktibo hutsa, hori ere gaizki moldatua. []

Etiketak: , ,

asteartea, abendua 10, 2019

Leundú arazo buruazkenak vs indikatú soluzio burulehenak

Bittor Hidalgok atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):
Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:
Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):
LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)
Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.
Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" e Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen zioten soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzaké printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen zirén a ahuldade handiak e hitz-ordena buruazkena (Erderismos, 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidatú irakurlea gain zelai ilunak e prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiatu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, parte rematikoena ager liteke bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia e Axular), halan-ze batzutan sor liteke anbiguetate sintaktikoa buruz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia e textu bat ezin buruazkenagoa, baizik seinalatzea norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan den areagotzen a efikazia e diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago arten saiatú leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiatú indikatzen norabidea e soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzte soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. []

Etiketak: , , ,

osteguna, azaroa 28, 2019

Diskurritzen guztiz fluituki vs oso desoreka handia

Josu Lavin-ek atzoko komentario batean gogoratu digunez, Erramun Gerrikagoitiak planteatu zuén ondorengo esaldia an bere blog-sarrera hen urriak 17:
El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, que por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí.
non, gauza da ze, "que" konparatibo horrek jokatzen du paper estruktural sintaktiko-interpretatibo zentrala. Imagina dezagun, momentu batez, ze kentzen dugu "que" hori:
El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí.
Esaldiaren zentzua erabat aldatu da, halan-ze, orain, osagarri horren esangura bihurtu da kausala: ematen zaigú arrazoia zergátik gobernuak kobratzen dun zerga gehiago. Edonola ere, zentzu kausal hori jasoko dugu hain laster nola hasí bigarren perpausa, zeintan, lehenengo hitzetik, lehenengo silabatik jakinen dugu ze ari gara irakurtzen osagarri kausal bat.

Kontua da ze goiko esaldi horrek dú erakusten koherentzia sintaktiko-interpretativo-expresivo-digestivoa, zeinek emanen digu ahalbidea ki egin pausa koherenteak an praktikoki edozein puntu hen diskursoa, emanez ia flexibilitate intonazional-ritmiko-expresibo maximoa ki zatitu diskursoa an multzo expresiboak nola guk nahiago ditzagun, zeren, edozein modutan ere, joango dirá diskurritzen guztiz fluituki (euren artean eta euren barnean)

Era berean koherentzia horrek emanen digu bide irekia ki jarraitu muntatzen gure osagarria edo esaldia harik guztiz findu gure pentsakizuna, zeinen finean espero ditugú klave rematikoak, eta ez klave interpretatiboak nondik hasi berrinterpretatzen aurreko adreilu informatiboak.

Zer gertatzen da an esaldia ganik Josu Lavin baldin sinpleki kendú "baino"? 
"Gobernuak zerga gehiago kobratzen ditu lortzen ahalegintzen zaren diruaren gainean, zuretzat lan egiten ikastean zure diruak sortzen duen diru-sarrerarengatik."
Ba, gertatuko da ze ez dugu jakingo ze aurkitzen gara an esaldi kausal bat harik azken hitza, harik azken silaba. Izan ere, gertatuko da ia berbera zein gertatzen zen noiz geneukan "baino", bistan denez, oso desoreka handia. []

Etiketak:

osteguna, abuztua 22, 2019

Anbiguetatea vs inkoherentzia

Anbiguetatea gertatuko litzaké noiz, nahizta irakurrí textu bat osorik hainbat alditan, ezin dugun esan zéin den azken esangura hen informazioa, zeren bere interpretazioa izan liteké bikoitza (edo hirukoitza...). Honela definitzen du Euskaltzaindiak:
anbiguo
adj. Bitarikoa, bi esanahi edo gehiago dituena, bi azalpen edo gehiago onartzen dituena. Filosofiako saio edo idazlanetan termino anbiguorik ez erabil, bakoitzak testua bere erara ulertzeko arriskua baitago.
Ikus dezagun, adibidez, ondoko textua, zein Txopik ekarrí zatio haren bihurritasun interpretatiboa:
Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.
Eta gauza da ze, noiz irakurrí textu hori zenbait alditan eta baldin aplikatu galdegai-legea, ezin liteke esan ze hor existitú anbiguetaterik (errepikatzen dut, behin textua irakurrí zenbait alditan), nahizta, hala ere, zailago, askoz zailagoa da interpretatzen ezez bere kide inglesa, zeinek emán, gainera, informazio gehiago (nola gertatzén, halako kasuetan, ez-gutxitan).

Zergátik hori? Zergatik hor existitzen da inkoherentzia: inkoherentzia sintaktikoa, inkoherentzia informativoa, inkoherentzia interpretativo-expresivoa, hala nola ere arazo digestivoa:
Inkoherentzia dá lokalagoa zein anbiguetatea, zeren finean, berrirakurrita, dudak resolvitu egin daitezke (bitartén anbiguetatea ez da resolvitzen), baina bere efektuak dirá ikaragarri gaiztoak.

Inkoherentzia dá, gainera, berezko arazoa hen sintaxi buruazkena. []

Etiketak:

igandea, ekaina 09, 2019

4.: Zenbat-eta unitate itsaskor laburragoak, hainbat dikurso jarraituagoa, fluituagoa...

Sarrera honetan mintzatu ginen buruz informazio-unitate itsaskorrak, zein, genioenez, dén kontzeptu klavea ki ulertu diskurso baten jarraitasun progresiboa. Eta gauza da ze informazio-unitate itsaskor bat ez da baizik diskurso-zati bat zein koherenteki atxiki ahal den ki aurreko diskursoa, halatan ze gure entendimendua pasa daiteke ki hurrengo unitate itsaskorra, eta gero hurrengora...

Gainera esan behar da ze informazio-unitate itsaskorrak ezin dira izan luzeak, zeren kasu horretan euren material informatibo (artean ez-itsasgarria) joan beharko da almazenatzen an gure lan-memoria harik-eta bihurtu uztargarri, hala zailduz eta oztopatuz zuzeneko interpretazioa eta are ulermena e-mezua zein transmititzen ari den.

Ildo horretatik, konsideratu ahal da tope prozesagarri bat an gure unitate itsaskorrak, zein akaso izan daiteke aldakorra segun kasu konkretua baina zein, oro har, kokatu liteke arten 7 edo 8 eta 10  silaba. Hortik aurrera, arazo komunikatiboak ondo nabarmenak lirake. Bestalde, zenbat eta laburragoak izan unitate itsaskorrak, hainbat jarraituago, fluituago eta moldagarriago joango da diskursoa.

Lizarraga, erabiliz bere eskurako baliabide eta aukerak, saiatzen da saihesten unitate itsaskor luzeak, baina, hala ere, batzutan nabarmenki trakesten zaio diskursoa, hala nola noiz dioen an azken esaldia:
Hau / da / mostra bat / exteriorea / egunero gertatzen den mudantzarena / ariman / bataioaren medioz.
non "egunero gertatzen den mudantzarena" dén unitate itsakor bat kin 13 silaba zein ez den ondo uztartzen an diskursoa, trakestuz interpretazioa, ulermena eta expresioa e-ideia zein eman nahi den:
Hau / da / mostra bat / exteriorea / e-mudantza / zein / den / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.
edo
Hau / da / mostra bat / exteriorea / e-mudantza / zein / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.
non unitate itsaskor luzeena dén adjektiboá "exteriorea", kin 5 silaba. []

Etiketak: , , ,

astelehena, apirila 15, 2019

Inkoherentzia, berranalisia, berrirakurketa, inefektibitatea

Aurreko sarreran aipatu dugú lehenengo paragrafoa e liburua e Juan Garzia titulatzén "Itzalen itzal" (1993), non ikusten genuen nóla inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboak sortzen zituén irakurketa-arazo serioak. Has gaitezen, orain, irakurtzén bigarren paragrafoa:
Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.
Hor, behinda irakurrí "Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, ...", printzipioz espero dugu jarraian esan dakigun zér gertatuko zaión bitxi ki turista, eta ez nóiz, nola esanen zaigun. Hortaz, noiz irakurri:
Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere...
izanen genuke joera ki interpretatu "belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak" nola absolutibo, eta ez nola ergatibo, nola finean suertatuko zaigun; halatan ze, noiz jarraitu irakurtzen ("begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak"), hasiko gara murgiltzen an ezuste gero-ta handiago bat nondik ez garen aterako harik-eta bukaeran agertu aditza, eta, besteak beste, jakín, ezustean ere, eze ari ginén irakurtzen perpaus tenporal bat:
Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.
Eta nekez evitatuko da berrirakurketa afin ondo berranalizatu informazio guztia, nahiz, horrenbestez, jada ondo galdua izanen dugú irakurtzeko gozamena, gozamen efektiboa.

Etiketak: , , ,

igandea, apirila 14, 2019

Urrutiegi ki gozatu irakurketa

Atzo komentatzen genuen ze orriotan hasiko ginén aztertzen a sintaxia e Juan Garzia arartez bere ipuin-bilduma original ondo zelebratuá "Itzalen itzal" (1993), zeinen aurreneko ipuina dén titulatzen Pisa eta hastén kin paragrafo hau:
Entziklopedia, postale eta gidaliburuetatik ezagutzen duena biziki harritu ohi da Pisara heltzean. Joaterako badaki dorre makurtu bat ikusiko duela marmore zuri finekoa. Egia esan, hori besterik ez ohi daki, estanpa horixe darama estrainekoan, eta bitxikeria horrexen bila doa, izan ere, non eta, gogoetatsu eta paradoxa zaleagoaren kasu bakanean, beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez ez den bertaratzen.
Nekez ulertzen da. Gorritutako hori nekez ulertzen da eta are nekezago eraginen du irakurlearengan emoziorik bat ere, non ez den gogoa ki berirrakuri textua.

Bukaerako aditz-multzoaren aurrean ("ez den bertaratzen") daukagú sintagma regresibo luuuuuze bat ("beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez"), 32 silabakoa (+ 6 gehiago kin aditza), zein ez dakigun nóla enkajatu ez sintaktiko ez interpretatiboki harik amaieran ezagutu bere izaera instrumental aski sorpresiboa, zeinen aditza baitzén "bertaratzen".

Sintagma regresibo luze instrumental hori, berez da arazo. Aditza aurreratuta ere, arazo izaten jarraituko du, izan ere sintagma horren interpretazio instrumentala soilik agertuko zaigú haren bukaeranlar urruti ki interpretatu efektiboki, urrutiegi ki gozatu irakurketa.

Etiketak: , , , ,

ostirala, apirila 12, 2019

Landuz bukaerak

Ikus dezagun a artikulua zein Xabier Errotetak aipatú herenegun (eta zeintaz mintzo ginen hemen), zeinen azpititulua dén:  
Administrazioak dauzkan baliabide guztiak martxan jarri beharko lituzke mendien kudeaketa jasangarria garatzeko, baso mistoak eta espezie autoktonoak abiapuntutzat hartuta eta biodibertsitatean oinarrituta.
zein, gero, textuaren gorputzean bihurtzen dén:
Administrazioak dauzkan baliabide guztiak martxan jarri beharko lituzke mendien kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena garatzeko, baso mistoak eta espezie autoktonoak abiapuntutzat hartuta eta biodibertsitatean oinarrituta.
non, aparte agertu bi kalifikatibo interesgarri zein ez ez ziren aipatzen an azpititulua, baita agertzen zaigú interferentzia sintaktiko-interpretatibo bat noiz ailegatu ki lehenengo aditza: "lituzke", non konturatzen garen ze subjektua edo osagarria ez zela "Administrazioak dauzkan baliabide guztiak" osoa, nola printzipioz esperoko genuen, baizik-ze subjektua zén "Administrazioak", bitartean-ze "dauzkan baliabide guztiak" zén esaldiko konplementu direktoa.

Gero etorriko zaigu perpaus subordinatu final bat zeinen osagarri zuzen hori ("mendien kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena") hobeki eta kontzienteagoki deskodetuko genuke baldin ezagutú aditza.

Guztiarekin, "baliabide guztiak" eta "garatzeko" ideia horiek, zein textuan kontzeptualki aski hurbilekoak baitira, joan zaizkigú bata bestetik aski urrutira, hola zailduz euren arteko lotura an deskodifikazioa.

Azkenik esan ze bukaerako bi perpaus subordinatu horiek eratu dirá jarraituz betiko OV eskema hori, zeinek, aparte ez lagundu deskodifikatzen osagarri minimoki konplexuak, dú lagunduren ematen ki textua aire mekaniko, monotono, deskriptibo huts bat zein ez den batere egokia ki indartu textua edota, oro har, diskursoa.

Arazo horiek guztiak saihestuko lirake baldin erabilí estruktura progresiboagoa:
Administrazioak martxan jarri beharko lituzke bere baliabide guztiak ki garatu mendi-kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena, abiapuntutzat hartúz baso mistoak eta espezie autoktonoak, eta oinarrituz an biodiversitatea.
non elementu rematikoenak (eta horregatik interpretatzeko zailenak) doáz progresiboki agertzen eta fintzen informazioa, halatan ze bukaeretan izanen ditugú elementu klabeak, osorik eta eroso emanda, an posiziorik onena afinda euren deskodifikazio semantiko-pragmatikoa izan dadín ahalik-eta abantailatsuena, ahal-denik-eta efektiboena.

Etiketak:

asteazkena, azaroa 28, 2018

Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Azken sarreran, Gilen-ek dio, referituz ki textua zein gatozen komentatzen hemen eta hemen:
Baldin atxiki nahiko banu gaztelaniaren sintagma-ordena (nahiz eta, libreki aritzera, beste era batean antolatuko nukeen ia seguru), honelatsu emango nuke euskara batuan:
Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos (EI-SEV) da entitate bat zientifiko kulturala, izaera pribatukoa, zeina 1918an fundatu baitzuten Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroako Diputazio Foralek nahizik (eta) eman erantzun global eta integratzaileak Euskal Herriaren erronka sozialei, aintzat hartuz haren lurralde-berezitasunak eta gaindituz hesi administratibo, ideologiko eta sozialak.
Ni behintzat konformatzen nahiz, gaur gaurkoz, "progresibotasun" horrekin.
Nik fokua jarriko nuke gain estrukturá "nahizik eman..." zein Gilenek erabili hor. Estruktura horrek damaigu eredu guztiz funtzional bat (nexu subordinatzaile burulehena + partizipioa) ezé, bi hitz laburrekin hasieran (nexua eta partizipioa), ezin hobeto prestatzen gaitu ki jaso informazio xehetuagoa e osagarri potentzailki luze edota konplexu edo ezusteko bat.

Eta gauza da ze aukera hori dá guztiz hedagarria ki beste edozein mota e perpaus subordinatuak, lortuz alde batetik artikulazio koherente eta efektiboagoa (nexuak eta aditzak ematen baituté oinarrizko informazioa), eta bestetik aditz-erabilera sinpleagoak, ez baita gutxi. Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen diren diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Eta, bai, akaso horixe izan beharko litzake lehenengo fasea an garapen sintaktiko graduala e euskara batu estandarra, zeinetan normaltasunez erabili ahalko lirake nexu burulehenak ki iragarri edozein modutako perpaus subordinatuak, eta non partizipioek ondo zimentatuko lukete ondoko osagarrien interpretazioa (laguntzaile eliptikoak izan beharko lirake aukerakoak noiz ere funtzionalak diren).

Baina, behin horra ailegatuta, edo hobeto aldi berean, orobat joan beharko ginake lantzen baliabide burulehenak zeinekin aurkeztu sintagma nominal luze edota konplexuak (nola adibidez "arten A eta B", edo "gain...", edo "buruz..." edo "alde..." edo "kontra..."), eta zein diren guztiz beharrezkoak ki erlajatu estuasun sintaktiko komunikatibo buruazkenak. Hor, sinpleki aplikatu beharko lirake euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak, zein diren euskararenak eta zein, bestalde, horretarako dauden.

Bigarren fase horretan gerotxoago, edo hobeki gaurdanik, orobat landu beharko litzake edozein bide posible (adibidez morfologiak eman ahal ditu aukera ederrak) nondik lortu baliabide funtzionalak zeinekin artikulatu era guztietako sintagma burulehen irekiak, jarraituak, potenteak eta, azken buruan, eraginkorrak (zeinen efektu komunikatiboa den etengabekoa).

Zenbat eta lehenago heldu haruntzago, hobeto. []     

Etiketak: , , , , , ,

igandea, azaroa 25, 2018

Mikel Irizar: "Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak"

Mikel Irizarrek, 2004an, behin parte harturik an lehen kongresua e euskarazko kazetaritza, egin zuen haren valorazio orokor bat an artikulua deitzen "Kazetaritza kongresutik bueltan" (Sustatu, 2004-11-15), zeinen barruan zihoazen ondorengo hitzak gain maila komunikatiboa e parte-hartzaileak, zein, ez dezagun ahaztu, izanen diren gaurko eta biharko komunikatzaileak:
Komunikazio-Inkomunikazio
Harrigarria egin zait ikustea gaitasun komunikatibo txikia komunikazioa langai dutenen artean ere. Txostengile zenbait etorri da etxeko lanak egin gabe. Denbora eta gaia emanda, etxean egin beharrekoa da norberak dakienetik ideia nagusia atera, honen azalpena prestatu eta ispilu aurrean entsaiatu. Bai, entsaiatu ea zenbat denbora hartzen duen prestatutakoaren azalpenak. Baina batzuen jakinduria hain da itzela, ezin dutela sintesirik egin. Nik behintzat argi daukat: edukazio txarra ez da luzatzen ari denari hitza kentzea, edukazio txarra da ordu erdi izan eta ordu bete hartu nahi izatea, eta izorra daitezela atzetik datozenak.

Apala izan da, era berean, bataz bestekoa azalpenen estiloan. Asko hobetu daiteke Powerpoint-en erabileran, hitz jarioan, erregistro aukeraketan… Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak [Mikel Irizar, "Kazetaritza kongresutik bueltan", Sustatu, 2004-11-15].
Hor, Mikel Irizarrek, aparte argi utzi kongresuko komunikatzaileen maila komunikatibo eskasa (gaitasun komunikatiboan, hitz-jarioan, registro-aukeraketan...), ondo dio ze behar da euskara komunikatiboa, eta baita euskaldun komunikatiboak ere. Bai, hala da, baina aurrena euskara komunikatiboa.

Eta euskara komunikatiboa esatea dá esatea askoz euskara burulehenagoa, progresiboagoa, jarraituagoa, potenteagoa... eta horretarako behar dira landu eta normalizatu hainbat estruktura sintaktiko, halako moduan ze horixe baita, alde handiz, aurreneko erronka zein euskarak izan an hurrengo mendea.

Zeren, azken buruan, sintaxi buruazkenak dirá komunikatiboki ondo gutxiago funtzionalak (eraginkorrak) respektu sintaxi burulehenak, nola frogatu ahal den, adibidez, an edozein artikulu periodistiko (gehiago kostata, kalitate gutxiago), eta arazo hori datzá an zentroa e realitate linguistikoa zein bizi garen egunero, dá klavea afin ondo ulertu arazoa, eta ondorioz proposatu ahal izan konponbide egokiak, modu sozialki orekatuan. []

Etiketak: , , ,

larunbata, azaroa 24, 2018

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen?

Idazten du Jon O. Urain kazetariak gaur (ikus "Etorkizunerako gidaliburua" an Berria) buruz diagnostikoak eta proposamenak zein Eusko Ikaskuntzak landu dituen an esparru sozial ezberdinak, adibidez an esparrua e euskara:
Euskara ardatz
Mikel Irizar Topaguneko lehendakari ohi eta Gipuzkoako Euskara zuzendari ohiak xehatu zituen euskararen aurrerabidea helburu garatutako ideiak. Euskarak izan beharreko «zentraltasuna» nabarmendu zuen: «Identitate partekatua euskararen eta euskal kulturaren inguruan eraiki behar dela uste dugu. Ditugun sistema guztiak bideratu behar ditugu helburu horretara». Irizarren hitzetan, «prestigioa, kontzientzia eta araua» behar ditu euskarak: «Prestigioaren bidez, erakartzeko; kontzientziaren bidez, militantzia sortzeko; arauaren bidez, beharrezko bihurtzeko». Besteak beste, xedetzat jarri dituzte «ulermen unibertsala lortzeko estrategia» garatzea, euskaraz egiteko gaitasuna hobetzea, euskarazko sorkuntzaren eta kontsumoaren babes publikoa areagotzea eta estrategia digital «berritzailea» ezartzea. [Jon O. Urain an "Etorkizunerako gidaliburua", laburbilduz eta jasoz Mikel Irizar-ren hitzak, Berria, 2018-11-24]
"Prestigioa, kontzientzia eta araua"? Eta ez dago batere referentziarik ki hizkuntzaren arazo estruktural konparatiboak zeinekin hizkuntza bera baitá (zehazki bere sintaxi buruazkena) oro har ondo gutxiago eraginkorra eze gaztelania eta frantsesa burulehenak? Eusko Ikaskuntzari ez al zaio interesatzen analisi serio eta riguroso bat? Itxura hutsetan gelditzen da? Itxura hutsetan gelditu nahi du? Azaleko diagnostikoetan? Proposamen sozialki latzetan? Soilik bururatzen al zaio "prestigioa, kontzientzia eta araua"? Ez al du beldur pixkat ematen? []

Etiketak: , , ,

Falta dira, zehazki, baliabide sintaktiko burulehenak

Azken sarreran genioenez, euskaran (euskara batu estandarrean) ez dira falta baliabide sintaktiko buruazkenak: hor báda aukera zabala afin eman edozein ñabardura sintaktiko zein nahi den, hori bai, postpositiboki, eta hortaz, askotan inefizienteki.

Ez, euskaran (euskara batu estandarrean) falta dirá zehazki baliabide sintaktiko burulehenak, zein dirén ezinbestekoak azpi baldintza orokorrak afin garatu diskurso-mota askoz progresiboagoa, askoz irekiagoa, askoz jarraituagoa, askoz koherenteagoa, askoz potenteagoa eta, azken buruan, askoz efektiboagoa.

Eta, nóla konpondu arazo estruktural hori? Ba, ibiliz bide guztiak nondik etor litezken aurrerapausuak:
  • Bilatuz ahozko euskaran.
  • Bilatuz euskara idatziaren tradizioan.
  • Bilatuz euskararen morfologian.
  • Erabiliz euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak.  
  • Mailegatuz.
Aukera guzti horiek landu behar dira, baita ustiatu ere, areanda lortu diskurso-aukera bilatua. Gradualki. Ez da beste biderik. []

Etiketak: , , , , ,

osteguna, azaroa 22, 2018

Antton Elosegi: "...hain urri geneuzkan hizkuntza baliabideak"

Azken sarreran, Erramun Gerrikagoitiak jakin nahi du gehiago buruz talka zein gertatu an hastapenak e euskara batua arten bi euskara-mota arras diferente, bi joera arras diferente, zein deitu genitzake eredu garatzailea eta eredu garbizalea:
Zer guehiago jaquin ahal dugu buruz talca delaco hori?
Antton Elosegi mintzo zaigu an aipatutako elkarrizketa gain kontrairaultza zein, garai hartan, gertatu an esparru juridiko-admnistratiboa:
Karlos del Olmo: 1980. urteko aldizkari ofizialean kontrairaultza gertatu zela esan duzu noizbait. Zertan izan zen dena delako iraultza hura?

Antton Elosegi: Hartzen badituzu 1978an argitaratzen hasi ziren Eusko Kontseilu Nagusiko Aldizkari Ofizialak, ohartuko zara euskara-eredu bat dagoela hasieran, eta beste bat, guztiz desberdina, amaieran, 1980ko otsailaren 1eko aletik aurrera. Hasieran, uste dut Xalbador Garmendia zela itzulpenaren arduradun; euskara batuaren munduan “zebilen” euskara mota bat ageri da. Oraingo begiekin ikusita, zalantzaz betetako euskara, segurtasunik gabekoa, bila zebilena, erdarazko kontzeptuak euskaraz, nola hala, eman nahi zituena. Euskara molde horrek, mailegura eta kalkora jotzen zuen behar zenean, eta bestaldetik, euskara idatziaren tradizioan, Axularrengan batez ere, bilatzen zituen hain urri geneuzkan hizkuntza baliabideak.

Baina aldizkari horren azken alean, bat-batean, beste euskara mota bat ageri da, ordura arte inoiz gutxitan ikusia, zurruna, Altuberen arau gogorrenak ere hutsik gabe betetzen zituena, garbizalea, eta ia ulertezina. Ale horretako sintagma bat duzu hauxe:

“Euskal Herriko autobidezko bidari-garraiorako araupeko eta aukerango herri-zerbitzuetarako baimendunak (…)”.

Nire ustez, anti-euskararen adibide garbia. Baina okerrena zen nire ustez, hainbat jenderentzat, eta bereziki agintarientzat, euskara-eredu hori aurrekoa baino hobea zela. Hurrengo urteetan, euskararen ofizialtasuna indartzen joan zenean, Euskal Herriko Aldizkari Ofizialean, hura izan zen euskara eredu-nagusia eta hamarren bat urtez eredu hori Legebiltzarrean eta IVAPen jaun eta jabe ibili zen. Gero, 1990 aldera desagertuz joan zen, baina ez hainbat eta hainbat ukitu utzi gabe administrazioko euskaran. Nire ustez, eredu-aldaketa horrek izugarrizko atzerapena eragin zion euskara juridiko-administratiboari. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]
Nik, hor, azpimarratuko nuke nóla euskara-eredu garatzaileak...
...euskara idatziaren tradizioan, Axularrengan batez ere, bilatzen zituen hain urri geneuzkan hizkuntza baliabideak. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]
Hor, nik matizatu nahiko nuke, ze euskara buruazken zurrunak báditu modu guztietako hizkuntz-baliabide postpositiboak (erlatiboak, konparatiboak eta posposizio-sorta luzea eta osoa). Esan nahi baita ze arazoa ez da, oro har, falta direla baliabide buruazkenak, baizik falta direla (hain urri) baliabide burulehen potenteak, arinak eta, azken buruan, eraginkorrak. []

Etiketak: , , , ,

igandea, urria 14, 2018

Erroteta: "... Nork uka liro hori?"

Xabier Errotetak dio noiz erantzuten ki nire aurreko arrapostu bat (ikus hemen eta baita adibidez hemen ere):
Orobat diozu: “Baina, behin jakinda zer den, ez da dudarik eze "an" partikula izanen litzateke ikaragarri ona ki euskal diskursoa. Antzera nola "gain", "aurka", "alde", "arten", "zein", "zeren"...”. Eta bai! Hots, baldin bagenitu baliabide prepositivo anitz eskura, puskaz aisago eta oparoago kurriaraziko genituzke perpausak eta diskursoa euskaraz, ez dea hala? Prefosta! Nork uka liro hori? [Xabier Erroteta]
Horra gakoa. []

Etiketak: , , ,

astelehena, urria 08, 2018

Bistakoak dira diferentziak

Atzoko "El Correo" egunkarian ahal dugu irakurri editorial bat dedikatua ki euskara batua (seguruena idatzia ganik norbait ondo lotua kin euskal kultura), zeinen hasiera eta bukaera diren hauek:
El euskera comenzó a unificarse como lengua literaria hace 50 años, cuando Euskaltzaindia resolvió en Arantzazu que esa era la vía más segura para su pervivencia como referencia común de los vascohablantes ante un mundo que ya entonces se adivinaba global. Nada hubiera sido igual ni para el euskera ni para el desarrollo de una cultura compartida si la Real Academia de la Lengua Vasca se hubiese limitado a contemplar la situación precedente, deleitándose con la variedad dialectal como fuente indiscutible de riqueza lingüística y expresión de la diversidad. [...] El euskera batua fue una reclamación expresa de quienes a finales de los 60 del pasado siglo escribían en esa lengua siguiendo cánones de universalidad. Pero el logro no hubiera sido posible sin el magisterio indiscutido y, sobre todo, la claridad de ideas y el tesón de Koldo Mitxelena; de un sabio que pensaba en el país.
"El Correo"-n ere, Isabel Ibáñez kazetariak dú sinatzen artikulu bat gain euskara batua, zeinen lehenengo paragrafoa doakizun jarraian:
Sería interesante poder mirar por un agujero en el tiempo y en la pared para poder contemplar a los expertos de Euskaltzaindia discutiendo un proceso que había comenzado en 1918 con la propia constitución de la Academia de la Lengua Vasca: el de la unificación de los distintos dialectos del batua en uno solo, el batua, presentado al mundo hace justo 50 años. Como suele suceder en cualquier revisión de una lengua, aquellas sesiones, lejos de sucederse en aguas calmas, tuvieron lugar en medio de una tempestad provocada entre otras cosas por una letra, la "h", que lejos de quedarse muda -eso querían los puristas con su desaparición- aspiraba a sobrevivir, como sucedió.
"Berria" egunkarian ere Garikoitz Goikoetxea kazetariak ber gaia erabiliko du an artikulu bat zeinen lehenengo bi paragrafoak diren hauek:
Egindako bideari bai, baina batez ere etorkizunari erreparatu nahi izan diote Euskaltzaindiaren hamazazpigarren biltzarrean: euskara batuak zer erronka dituen. Euskara batuaren adierazpena sinatuta amaitu da Arantzazuko kongresua, eta etorkizunari begira jarri dira dokumentu horretan ere: transmisioari heldu diote. Kezka agertu dute euskara batuari buruz zabaltzen ari diren aurreiritzi ezkorrekin, eta estandarizazioak ekarritako aurrerabidea goraipatu dute: «Euskaldun oso izateko modua ekarri digu euskara batuak». Erronkatzat jarri dute sortutako oinarria belaunaldi berriei transmititzea: «Haiei dagokie eskuratu dieguna osatu, hobetu eta hurrengoei transmititzea».

Hiru eguneko kongresua egin du Euskaltzaindiak Arantzazun. Oraintxe dira 50 urte 1968ko biltzarra egin zutela; euskara batuaren oinarria jartzeko bilkura nagusia izan zen. Horregatik bildu dira Arantzazun, 1968an bezala. Ekitaldia ixteko, familia argazkia egin zuten atzo; euskaltzainekin batera izan ziren erakundeetako eta euskalgintzako ordezkariak.
Bistakoak dira diferentziak an fluentzia, aberastasuna, koherentzia sintaktiko-interpretatiboa, irekitasuna, eraginkortasuna... zeinen atzean dagó... sintaxi buruazkena, gutxiago potentea. []

Etiketak: , ,

larunbata, urria 06, 2018

Koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua

Aurreko sarreran aipatzen genuén velcro efektua, erabiliz izendapená zein Xabier Aristegietak jarriko zion an bere artikulua titulatzén Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak (Senez, 2009). Jarraian doakizu, irakurle, nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen dun zér den velcro-efektua:
Adierazpen grafikorik gabeko pausaldia eta «Velcro efektu» gogaikarria

Esan bezala, problema hau eta atzerakargarena dira -biak aspalditik diagnostikatuak baina oraindik ere ebatzi gabeak, euskal testuetan barra-barra agertzen baitira-, askoren ustez, eta ni erabat ados nago irizpen horretan, euskarazko testugintzak gaur egun dituen bi problema larrienak, eragiten dituzten ulermen-oztopoen norainokoarengatik eta daukaten hedapenarengatik, mota guztietako testuak kutsatzen dituzte-eta.

Laburki adierazita, honakoan datza problema: euskaraz hitz egiten ari garenean badago egiten dugun pausaldi bat, zeina, hitz horiek idatziz jasotzean, inolako zeinu berezirekin adierazten ez den. Ondorioz, idatzitako testua irakurtzen dugunean, grafikoki adierazitako inolako etenik ikusten ez dugunez, ez dugu detektatzen, eta horrek gaizki-ulertuei atea irekitzen die.

Izan ere, testu bateko ondoz ondoko edozein bi hitz sintaktikoki uztartzea bideragarria den bakoitzean, uztardura hori egiteko berezko joera sortuko da irakurlearengan, eta horrenbestez, hitz horiek bata besteari semantikoki lotuta daudela interpretatuko du, baita berez halako loturarik ez dagoenean ere. Arropa edo oinetakoak lotzeko erabili ohi den velcro-sistemarekin gertaturiko gauza bera da, azken finean: velcro-mutur batek oihal bat ukitzen duen bakoitzean horri itsatsita geratzen den bezalaxe, hitzak ere, bata bestearen aldamenean egote hutsaren ondorioz, elkarri «itsasteko» joera sortzen da irakurlearengan, hitz horien artean esanahi-loturarik ez egon arren. Horrenbestez, ez bada argi agerrarazten halako loturarik ez dagoela eta, are gehiago, pausaldi edo eten bat egon badagoela, arriskua da irakurleari iradoki ahal izatea testugileak bilatzen ez duen esanahi bat.

Egia da, dena den, pausaldi horrek ez daukala antzik ikur bereki batez adierazten diren pausaldiekin. Koma batek adierazten duen etena baino laburragoa dela esango nuke. Argi ikusten dudana da pausaldi horiek egin beharra nolabait adierazi behar dela, ez adierazteak ulermen-arazo larriak sortzen baititu. Agian eztabidagarriagoa da zer ikurren bidez markatu behar diren eten horiek. Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera- eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko.

Problema agerian uzten duten adibideak:
  • «Aralar bakarrik aurkeztuko da EAEko hauteskundeetara».
Esaldi honek ematen digun informazio hutsean oinarriturik, ez dago jakiterik zer esan nahi duen: Aralar beste inorekin koaliziorik egin gabe aurkeztuko dela, ala hauteskundeetara alderdi politiko bakar bat, Aralar, aurkeztuko dela. Agian baten batek esango du testuinguruak argitzen duela zalantza, edo esanahia hain dela nabaria non gure ingurunean bizi den edozein irakurlek esaldia berehala ulertuko lukeen. Baina nik uste dut hori ez dela kontua. Esan nahi dudana da ez zaidala oso onargarria iruditzen nork eta testugile batek, alegia, testuak egiteaz arduratzen den norbaitek, bere lanaren eskastasunei aurre egiteko sorospen bila jotzea zertara eta testuingurura. Testugilearen erantzukizuna baita testu beregaina ekoizteaz arduratzea, salbuespen bakanak salbuespen. Ikuspegi horretatik, testuingurura jotzea (joaraztea, zehazkiago esatearren) iruditzen zait dela testugileak bere zeregin batzuei aurre egin behar ez izateko asmaturiko nolabaiteko aitzakia. [Xabier Aristegieta, Senez, 2009, Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak]
Aurreko sarrerako "an" partikula dá preposizio bat, edo bestela esanda, buru sintaktiko prepositibo bat, zeinen irakurketak berak ("an") adierazten baitu ze hortxe hasten da sintagma prepositibo bat, justuki inesiboa. Horrela, preposizio argi horren ondorengo izen-sintagma itsatsiko da an gure entendimendua an modu inesibo artikulatu, progresibo eta koherentea. Eta koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua. []

Etiketak: , ,

ostirala, abuztua 31, 2018

Esapide burulehenak an sintaxi burulehenak: expresiboki (eta informazionalki) efektiboagoak

"Esamoldeak eta esaerak" blogean irakurri ahal dugu hau (ez dut aurkitu nork idatzia):
Erregistro ez-formalerako ezinbestekoak ditugu esamoldeak, hizkuntzari bizitasuna emango badiogu; eta metaforak, konparazioak, ironia, hiperbolea… erabiltzen dira horiek sortzeko.

Inguruko hizkuntzen eragina handia denez, askotan erdal esamoldeek euskarazkoak ordezkatzen dituzte, gazteen artean bereziki, adierazkorragoak direla iritzita ["Esamoldeak eta esaerak" bloga]
Hala registro formalen nola informalean inportanteak dira esapide idiomatikoak, baina informalean dudarik gabe bihurtzen dira ezinbesteko. Eta hor, dioskue goragoko aipuan, askotan erdal esamoldeek euskarazkoak ordezkatzen dituzte, adierazkorragoak direla iritzita.

Eta gauza da ze, berdin nola, oro har, ulergarritasunaren aldetik hobe izaten den kokatzea esaldi bukaera-bukaeran informazio rematikoena, ezustekoena edo xehetuena (normalean azpiosagarri sintaktikoki aski sakon bat), zein hobeki deskodifikatuko baita noiz hartarako bidea ondo prestatu dugun kin informazio referentzial gutxiago rematikoa (normalean subjektua, aditza eta osagarri ez hain sakonak); era berean ere, expresibitatearen aldetik hobe izaten da kokatzea esaldi bukaera-bukaeran zati expresiboena, zein den horixe non jarri nahiko genukeen indar edo intonazio expresibo berezi eta esanguratsuena (agresibitatea, umorea, ironia...), halatan ze, bukaera horretan, aurreko bidea ondo prestatuta eta beste interferentzietatik libre, ahal dezagun expresatu eta interpretatu gure azken intentzioa modurik efektiboenean.

Hori dela-ta:
  • Alde batetik, sintaxi burulenak izanen dirá, oro har, bai informazionalki eta baita expresiboki ere potenteagoak, izan ere defektuz uzten baitituzte bukaeran esaldiko azpiosagarri sakonenak, zein izaten baitira mezuaren gako informazional eta expresiboak, zeinen zerbitzura osatu baita esaldi osoa.
  • Bestaldetik, esapide burulehenak eurek ere izanen dirá, oro har, efektiboagoak ze esapide buruazkenak (esan nahi baita kasu honetan expresiboagoak edo adierazkorragoak), zeren bukaerarako utzi ohi dute hitz expresibo klavea, zein, posizio horretan, expresatu eta interpretatu ahalko da askoz modu emankorragoan ezi posizio aurreratuago batean, non inkluso bere ulermena bera egon ahal den kolokan.
Horregatik, oro har, esapide idiomatiko burulehenak izaten dirá landuagoak eta adierazkorragoak ezez euskararen esapide buruazkenak, eta hori ez da iritzi bat nola beste edozein iritzi, baizik ideia teorikoki eta enpirikoki ondo fundamentatua, areago, dá ideia bat teorikoki eta enpirikoki hobeki fundamentatua ezi beste edozein azalpen alternatibo, eta hori da gehiago-ze iritzi bat, dá zientzia. []

Etiketak: , , , , ,