Maguregi: "bada garaia ... eredu berriak sortzeko"

Atzo, bukatzean, komentazen genuen ondorengo hau:

Baina, zein da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergatik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea e-gaztelania edo frantsesa edo inglesa? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitu euren erabilera eta eraginkortasuna, baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira.

Eta sintaxi burulehenaren eraginkortasun handiago hori (informazionala, expresiboa) respektu sintaxi buruazkena (kin efektu sotila eta iheskorra bezain sakona eta etengabekoa) ez da soilik ondo nabarmenki islatuko an praktika komunikatibo erlatiboki formalagoak, zeinetan Kepa Altonagak jartzen zuen atentzioa, baizik-ze baitare izanen oso eragin handia gáin praktika komunikatibo erlatiboki informalagoak. Hortxe zentratzen da ondorengo artikulua e-Zuriñe Maguregi, zein dén zuzendaria e-Gaztezulo, titulatzen Euskarak molatzen du (2017-6-7), kin ilustrazioa e-Ibai Etxarri. Horrá osorik:

• Euskarak molatzen du

Euskara hizkuntza aberatsa da, jatorri ezezagunekoa eta senidetasun gabea. Are gehiago, hizkuntzalariek diotenez, baliteke euskara Europako hizkuntzarik zaharrena izatea –ez da makala gero!–. Eta zer esan gure hizkuntzak sufritutako jazarpenaz... Eta hala ere, aurreikuspen guztien kontra, mendez mende bizirik irautea lortu izan du.

Hizkuntzaren batasun prozesuak euskaldunok indartsuago egin gintuen; azken batean, gauza ederra da itsasaldeko bizkaitar eta lapurtar batek liburu berdina irakurtzeko gai izatea. Horren atzean azken hamarkadetan erakunde, elkarte eta hedabideek egindako urratsen aztarna topa dezakegu gaur egun ere.

Hitz gutxitan: euskalduna izateak asko molatzen du –kakotxik gabe–.

Euskarak lortu duen maila altua da, kasik miresgarria. Hain garbia, hain egokia, hain jatorra, hain zuzena, hain zehatza... mailaren talaiatik etorkizunari begira, bertigoa sumatzen hasiak garela noiz edo noiz.

Eta tarteka, zuzentasunak itotzen gaituenean, erdara izaten da arnasgune. Baliabide falta agian, malgutasun beharra litekeena.

Euskararen ezagutza mailaren lerroa urdin kolorez goraka doan heinean, testuinguru informaletan ematen den erabilerarenak gorriz egiten du behera. Gazte –eta ez hain gazte- kuadrillek ez dira erabat eroso sentitzen milaka urteko hizkuntza adoratua zikinduko dutelakoan.

Euskara munduko hizkuntzen mapan kokatzeko egin diren esfortzuak ezinbestekoak izan badira ere, bada garaia lehengo arau sendoen gainean zirriborroak marrazten hasteko, hanka sartzeaz gozatzen hasteko eta eredu berriak sortzeko. Erdara galbide baino, aberasbide ote? 

[⇶]

Hitz-ordenaren malgutasuna? Juan Garzia oker dabil

Dio Juan Garziak an bere Kalko fraseologikoak eta ideologikoak:

Pasibozko aldaeran —Los ladrones han sido detenidos por la policía— desberdin dena aktante­ak agertzeko ordena da —La policía ha detenido a los ladrones—, eta, horrekin batera, informazioaren antolaera (abiapuntuko hizpidea zein den). Euskaraz, jakina, ez da pasiboaren beharrik horretarako (aukeretariko bi baino ez ditut emango, amaieran utziz aditza):

Poliziak lapurrak atxilotu (egin) ditu.
Lapurrak poliziak atxilotu (egin) ditu.

       Horrenbestez, bi ondorio atera ditzakegu:

a) Euskaraz ez da, berez, egitura pasibo ablativo agentedun horren beharrik, erdaraz ablativo agente horrek betetzen duen funtzioa ederki betetzen baitu ergatiboak, hitz-ordenaren malgutasunarekin konbinaturik. Alegia, hura gabe legokeen arazo edo hutsune bat konpontzera dator egitura berezi hori ERDARAZ (eta guk EZ dugu arazo zein hutsune hori).

b) Hala ere, mimetismoz, interferentziaz, kalkoz, nahi izan dugu egitura hori ere geuretu, eta temati saiatuko gara horretan.

Baina, non dago arazoa edo hutsunea? Ikus dezagun:

Konsidera dezagun honako esaldi hau:

Lapurrak poliziak atxilotu ditu.

(hots, pasibo-antzeko esaldia non poliziak dán sujetu eta galdegaia), edo hobeto:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Izan ere,  interpretatzen badugu poliziak nola sujetua (anbiguoa baita), orduan oso ordena markatua dugu hor (OSV), eta hortaz irakurketa estandarrean, sujetu hori beharko genuke interpretatu nola galdegaia, eta lapurrak nola mintzagai hanpatua. Gainera, euren artean koma jarrita evitatuko genuke interpretazio hori non lapurrak dán sujetua (azken hori semantikoki bitxia izanik ere). Edozein kasutan, har dezagun honako versio hau:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Gaztelaniaz ere eman daiteke goiko pasibo-antzeko hori:  

A los ladrones, la policía les ha detenido.

Esaldi hori posible da gaztelaniaz, baina erabiltzen da soilik an kontextu oso markatuak, zeren ... apárte ordenamendu hori, existitzen dira beste batzuk ere, neutroagoak, zein ez diran existitzen an euskara garziarra:

A los ladrones les ha detenido la policía. 

Ordenamendu horretan sujetu-galdegaia bilakatu dá postverbal (ezin an euskara garziarra), horrela ahalbidetuz transizio jarraituagoa arten tema (A los ladrones) eta elementu rhematikoena (la policía). Gainera báda aukera pasiboa ere, zein ez dan (hau ere ez) existitzen an euskara garziarra:

Los ladrones han sido detenidos por la policía.

Gainera, transizio jarraituago horiek dira jarraikorragoak ere, irekiagoak. Izan ere, transizio horiek dira zuzeneko emaitza ti estruktura eta baliabide progresiboak, zein diran irekiak, eta horregatik askeagoak: esan nahi baita ze estruktura eta baliabide progresiboek dúte hobeki ametitzen konplementazioa an bukaerako elementu rhematikoa (la policía), erraztuz horren konbinazioa kin osagarri sinple edo konplexuak, an aposizioa edo ez. Adibidez:

Los ladrones han sido detenidos por la policía especial creada recientemente por el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...) 

A los ladrones les ha detenido la policía especial que ha creado (que ha sido creada) recientemente (por) el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...)  

Nón dago malgutasuna an hitz-ordena? Nón dago arazoa? Nón dago hutsunea?. [170] [⇶]

Buruz malgutasuna noiz kokatzen perpaus menperatuak

Har dezagun, berriro, Juan Garziaren artikulua deitzen Kalko okerrak, eta bertatik irakur dezagun 3. paragrafoa:

Praktikan, haatik, hizkuntzaren molde eta erabilera gehienen egokitasunari buruzko adostasun zabal samarra aurkitzen dugu, oro har (hiztunen intersubjektibitatez lortzen da adostasuna). Hala ere, hizkuntzaren kode-balioa bermatzen duen adostasungune finko horretatik urrundu ahala, lausotuz eta zalantzagarriago bilakatuz joan daitezke gauzak, eta zailago bihurtu arau edo epai ziurrak ematea.

Ikus hau:

Sin embargo en la práctica generalmente encontramos un consenso bastante amplio sobre la idoneidad de la mayoría de usos y modos lingüísticos (el consenso se consigue por intersubjetividad de los hablantes). Así y todo, según nos vamos alejando de ese espacio de consenso fijo que garantiza el valor de la lengua como código, las cosas pueden ir volviéndose más oscuras y dudosas, haciendose más difícil dar normas o valoraciones seguras.

Ez dago dudatzerik ezen gaztelaniazkoa da irakurgarriagoa ezi euskarazkoa, ti hasiera harik bukaera. Baita malguagoa ere; izan ere, gaztelaniazkoan koka genezake perpaus menperatua atze nagusia, eta esaldia irakurriko litzateke berdin ongi (ozenki edo ez):

Así y todo, las cosas pueden ir volviéndose más oscuras y dudosas según nos vamos alejando de ese espacio de consenso fijo que garantiza el valor de la lengua como código.

Euskaraz, aldiz, nekez esanen dugu hau:

Hala ere, lausotuz eta zalantzagarriago bilakatuz joan daitezke gauzak, hizkuntzaren kode-balioa bermatzen duen adostasungune finko horretatik urrundu ahala.

Azken hau da ondo zailagoa bai irakurtzeko, bai deskodifikatzeko, eta baita kodifikatzeko ere. Baliabide pospositiboak dira askoz gutxiago malguak. [48] [⇶]

"Edozein informazio": zein zentzutan?

Zer esan nahi dugu noiz diogun ze hizkuntza regresibo batek eman dezake edozein informazio?

Hizkuntza regresiboek badute ezintasun praktiko-funtzionalik respektu progresiboek: izan ere, hizkuntza regresiboek ezin dute berdin sortu estruktura informatibo-sendo-aberats-pausaturik; hau da, ezin dute iritsi diskursibitate-gradu biziki efektibo hori zein lortzen baitute (ofizioz) hizkuntza progresiboek. Hain zuzen horrexegatik, ezin dutelako, regresiboek bilatu behar dituzte bigarren mailako ADABAKIAK respektu lehen mailako SOLUZIO SINTAKTIKO-KOMUNIKATIBO OPTIMOA, zein progresiboek eskaintzen baitute sistematikoki.

Baina, hizkuntza regresiboak ez badira berdin "informatiboak", ¿zein zentzutan esaten dugu ze hizkuntza regresiboek ahal dute eman edozein informazio?

Ikus dezagun adibide bat jarria per Juan Garzia an bere Joskera, lantegi (370 or.):

Los jugadores de la Real que regresaron ayer de su compromiso con la selección, y que, como todos sabemos, tuvieron una brillante actuación, han sido recibidos calurosamente por el numeroso público que asistió al entrenamiento en Zubieta. [1. bersioa]

Esaldi hori emateko, Juan Garziak proposatzen digu honako hau:

Denok dakigunez, Realeko jokalariak ederki aritu ziren Selekzioarekin jokatu zuten partiduan. Atzo itzuli ziren, eta Zubietan eurrez bildu den jendetzak oso harrera beroa egin die.

Gainera, alternatiboki, eskaintzen digu beste hau (komentarioa ere berea da):

Bistan denez, bigarren esaldiko erlatibo-prepausa ere ez da nahitaez horrela ematekoa:

Atzo itzuli ziren. Zubietan jendea eurrez bildu zen entrenamendua ikusteko, eta oso harrera beroa egin zien.

Hau da, aukerako bigarren bertsioa litzateke hau:

Denok dakigunez, Realeko jokalariak ederki aritu ziren Selekzioarekin jokatu zuten partiduan. Atzo itzuli ziren. Zubietan jendea eurrez bildu zen entrenamendua ikusteko, eta oso harrera beroa egin zien. [2. bersioa]

Juan Garziaren bide beretik, ni animatuko nintzake ematen beste bersio alternatibo are lauago hau ere:

Realeko jokalari batzuek partidu bat jokatu zuten Selekzioarekin. Denok dakigunez, partidu horretan ederki aritu ziren. Atzo itzuli ziren. Zubietan jendea eurrez bildu zen. Jende horrek Realeko jokalarien entrenamendua ikusi nahi zuen. Jende horrek oso harrera beroa egin zien atzo etorritakoei. [3. bersioa]

Argi gelditu dadila: esaten dugunean ze hizkuntza regresiboetan eman daiteke edozein informazio, onartzen ari gara ze 3. eta 1. bersioetan da agertzen informazio berbera, hau da, ezen bi bersio horiek dira informazionalki baliokideak. Zentzu zehatz horretan esaten dugu.

Baina gauza bat da informazioa ematea, eta beste gauza bat da nola ematen den informazio hori; eta azken ikuspuntu horretatik egon daitezke testu (edo diskurso) koherenteagoak, progresiboagoak, erosoagoak, ulergarriagoak, pausatuagoak, jarraituagoak, egokituagoak... eta, finean, eraginkorragoak.

Adibidez, 3. bersioan jan dugu hierarkizazio aberats guzti hori zein den agertzen an 1. bersioa. Nolabait esan:

1. bersioak badu erliebe bat, non perpaus eta osagarri batzuk daude eskegita ti beste batzuk sortuz sistema osotu eta biribildu bat non erlazio guztiak baitaude agerian.

3. bersioan, aldiz, erliebe hori desagertu da (hala gertatu da, neurri handi batean, 2. bersioan ere), eta aurkitzen dugu testu (edo diskurso) lauagoa, mekanikoagoa eta, edozein kasutan, zurrunagoa eta mugatuagoa (nahiz-eta, goiko zentzuan, informazio guztia eman).

Baldin 1. bersioa bada mapa bat kin erliebea, orduan 3. bersioa da mapa bat non agertu, agertzen baitira herri edo informazio guztiak, baina erlieberik gabe, edo nahiago bada, esanguratsuki erliebe gutxiagorekin (esanguratsuki erliebe gutxiago jartzen da zeren esanguratsuki nekezagoa da erabiltzea erliebea an hizkuntza regresiboagoa, bai kodifikatzeko, bai deskodifikatzeko; eta horrek kritikoki baldintzatzen du edozein emaitza komunikatibo). Emaitza optimo regresiboa da esanguratsuki mugatuagoa ezi optimo progresiboa, eta esanguratsuki gutxiago eraginkorra, oro har.

Adibidez, Juan Garziaren 2. bersioan ematen da ondorengo esaldia guztiz nagusiturik, lehenengo plano gordin batean: “Atzo itzuli ziren”, halatan ze ematen zaio intentzio bat (ikus hau eta hau) zein ez zeukan noiz agertzen baitzen bigarren plano batean, barne estruktura konplexuago bat: "... que regresaron ayer de su compromiso con la seleccción ...).

Hemen, gainera, bada beste puntu bat: bigarren planoan zentzua duen informazioak ez du zentzurik izan behar an lehenengo planoa. [44] [⇶]