Amuriza (2012): "...sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea."

Jarraian doa orrialde oso bat ti liburua e Xabier Amuriza titulatzén Zazpi ebidentzia birjaiotzarako (2012:173), non ikertzaile zornotzarra mintzo da gain "ezan" eta "e(g)in" aditz lagutzaileak:

Amurizak aztertzen du euskal aditza ti ikuspuntu funtzionala, eta aurkitzen ditu diferentzia  nabarmenak arten "ezan" adizkiak respektu "egin"ekoak, zeinen formak izaten dirén ondo laburragoak, halako moldez non "egin"eko forma horiek normaltasun handiz erabiltzen dira an euren esparrua (hain normal nola "emon dogu"), bitarten besteak, "ezan"ekoak nekez entzuten diren inon ere.

Horrek berriro agerian uzten digu a inportantzia e aspektu funtzionalak nola, kasu honetan, pisu fonikoa, noiz aztertzen erabilera, eta ondorioz, a inportantzia e aspektu funtzional horiek noiz aukeratzen forma batuak, izan ere:

Ez dirudi logika oso praktikoa forma batzuk guztiz ohiki eta naturalki darabiltzan euskaldungoaren erdia beharturik aurkitzea sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea. [Amuriza, 2012:273]

Ez, ez dirudi logika oso praktikoa. Areago, dirudi desbide itzela. [⇶]

Navarro/Zabaleta ez al dira konturatzen?

Antza denez, Koro Navarro eta Josu Zabaleta ez dira konturatzen ze askoz errazagoa da sortzeá izen-sintagma efektiboak noiz erabili baliabide burulehenak. Ikus hortaz, adibidez, zér zioen Juan Garziak afin erakutsi zergátik nominalizazioa dén ondo arazotsua noiz erabili ordena buruazkena:

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). (Juan Garzia, Kalko okerrak, 2005:86)

Nola genioen hemen: bistan da asimetria funtzionala arten preposizioen jokoa eta postposizioen jokoa noiz muntatzén izen-sintagmak. Eta orobat bistan da ze arazoa, benetako arazoa on sintagma nominalak, ez dela superfiziala, nola ondorioztatzen dutén Navarro eta Zabaletak, baizik estrukturala, sintaktikoa. Azkenik, bistan da soluziobidea: joatea irabazten gradualki aukera burulehenak. [⇶]

Koro Navarro/Josu Zabaleta (2004): Teoria-lana

Josu Zabaletaz mintzo denean, azpimarratu ohi da bere teoria-lana an esparrua on itzulpengintza (adibidez an Wikipedia), eta justuki horretaz mintzatu nahiko genuke orain, gogoratuz ondorengo pasartea ti Asier Larrinaga (EITBko Euskara-Zerbitzuko burua), zeintan autoreak gomendatzen du osagaiak izenaren menpetik ateratzea afin gainditu arazo asko (an Ez gara izenzaleak, 2004-11-26):

Gauza da ze Koro Navarrok eta Josu Zabaletak erantzun zioten ki Asier Larrinaga (ikus ere an Ez gara izenzaleak) honako hau:

Beraz, Navarro eta Zabaletaren analisian, arazoa gaztelaniaz, oro har, berbera da. Estrategia hori -izenaren ingurukoa- izango litzaké moda bat, okerreko joera bat, zein normalagoa egiten da gaztelaniaz zatio estatistika-kontu hutsa: gehiago irakurtzen/entzuten dugu gaztelaniaz. Estatistika-hutsa. Esan nahi baita, ohitura-kontu bat. Ezer ez estrukturalik.

Ez al dute ikusten batere diferentzia funtzionalik arten ordenamendu burulehena eta buruazkena noiz sortzén eta konbinatzén sintagma nominalak, verbalak edo edonolakoak? 

Hori da hori teoria-lana. [⇶]

Gerrikagoitia (2005): "...egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz..."

Ondorengo textua idatzia dagó ganikan Erramun Gerrikagoitia duela 15 urte, erantzunez ki sarrera hau, zein guk aipatú atzokoan afin erakutsi ze arazo sintaktikoak ez dira resolvitzen ezpada bilatuz eta erabiliz soluzioak, soluzio sintaktikoak, soluzio sintaktiko potente eta eraginkorrak, zein, ez-gutxitan, bertan dauden (nahiz baztertuak, iduri-eta ez direla existitzen), eta beste batzutan soilik behar dutén azken bulkadatxo sortzailea, garatzailea, erabiliz euskararen lehengai eta mekanismo sintaktikoak:

Harritzen naiz ezinago ikusirik kontinuoki evidentziak, zeinak agertzen dituzu irrefutableki. Baten batek behar du egin lan hori hon agertu eta denunziatu publikora daukagun nivela (desnivel versus negativo entropikoa?) an itzulpengintza desastrosoa euskaraz.

Ikusi ez banitu exenplu komparableok ez nuen sinetsiko zenik hainbesteraino gure itzultzaileon inefikazia. ¿Nola da possible ematea saririk holako itzulpenei? ¿Nortzuk dira responsable emateaz halako sariak (diru,...) tik funts publikoak?

Naiz harritu eta naiz harritzen ere, zeren ez nuen uste zenik horrenbestekoa gure desphasea an itzulpen mundua, zenbateraino non ezin dira ulertu mezuak neke handiekin ere. ¿Zergatik ez du reaktionatzen nehork? ¿Ote da hori soilki inkapazitate problemea hon itzultzaileak zeren bait dira txarrak ala aitzitik dauka relatio determinante eta fatidikoa struktura linguistikoak hon euskara?

Gero esan daroe -egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz- ez dago problemarik eta antza ez da bide berririk ireki behar hobeto redaktatzen ikasteko an euskal prosa modernoa.

Mutu dagoz, bai, mutu, nahiz izán erantzule.

Duela 15 urte...

Duela 15 urte genioén hau (ikus hemen):

Adibidez, Josu Zabaletak 2003-an itzuli zuen "Sei pertsonaia autore bila", zeintan, Pirandellok idatzitako sarreran, irakur dezakegu honako hau:

Eta zergatik ez dut antzezten, bere irudimenean bizirik jaio zaizkion bere pertsonaietako batzuk biziarazi nahi ez dituen autorearen kasu berri-berri hau, eta behin bizitza eman zaielarik, artearen mundutik kanporaturik egoten etsitzen ez duten pertsonaien kasua? (149 or.)

zein Esther Benítez-en bertsioan bihurtzen den hau:

¿Por qué -me dije- no represento ese novísimo caso de un autor que se niega a dar vida a algunos de sus personajes, nacidos vivos en su fantasía, y el caso de esos personajes que, una vez infundida en ellos la vida, no se resignan a quedar excluidos del mundo del arte? (63 or.)

Bistan denez, diferentzia siderala da. [...] Eta diferentzia sideral hori datza an kalitate eta botere diskursibo diferentziala zein aportatzen baitute rekurso eta estruktura prepositiboek (head-first) respektu pospositiboek (head-last). Estruktura eta rekurso horietatik zenbat-eta hurbilago, eta arazo gutxiago. [Balbula, 2005]

Ikus ere hau eta hau: sinpleki, desolagarria. [⇶]

Josu Zabaleta heltzen da ki hiperortodoxia e-kentzeá originaleko "amatxi" hitza an "El guardián invisible", emanéz "amona".

Atzokoan irakurtzen genuén, akaso atsekabetuta, nóla Josu Zabaletari ematen zitzaion Espainiako Itzulpengintza Sari Nazioala zatio sortú eta garatú hizkuntza literarioak eta poetikoak. Eta gauza da ze hala sortu nola garatu dirá bi hitz eder eta handi, bi aditz ikaragarri eder eta ikaragarri handi, zeinen erabilera egon beharko litzaké ezin-hobeto justifikatua.

Ez dut topatu horren justifikaziorik. Aldiz, zér ikusten dugu etengabe ere? Horra hiru zertzelada, bat sintatikoa, ondo oinarrizkoa, eta beste biak lexikoak, ondo erakusgarriak:

• Arlo sintaktikoan, ikusten dugu itzultzaile bat ze-gordetzen dún galdegaiaren legea nola bailitzan a-basamendua hen zivilizazioa, noiz justuki dén a-avangoardia kontra hizkuntza literarioa eta poetikoa. 

• Arlo lexikoan ikusten genuen ze, 2013an, ematen zigún "zentzurik gabeko" noiz autoreak erabilí "absurdo", zein den hitz horietako bat zein, noiz agertu, respetatu beharko litzake.

• Arlo lexikoan ere, kentzen digu originaleko "amatxi" hitza:
  

  -Amatxi, -susurró. [Dolores Redondo, 43. kapitulua]

  emanez "amona":
  

  -Amona, -xuxurlatu zuen. [Josu Zabaletaren itzulpena, 43. kapitulua]

Nire ustez, Josu Zabaletak, noiz-eta 2013an, gainditzen ditu marka guztiak hen "ortodoxia linguistikoa" noiz kendú originaleko "amatxi" hitza, akaso lokalegitzat joa:

 Ez da, ez, marka txarra. [⇶]

Juan Garzia: "...Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean,..."

Atzo mintzatzen ginen buruzki bi aukera nagusiak zein diren existitzen afin egín zerbait kontra inkoherentzia diskursiboá ti sintaxi buruazkena: bata zén benetako soluziobidea, bitartén bestea desbidea, zeinek desbideratu benetako soluzioa. Eta, finean, bi bide horiek aipatzen ditu Juan Garziak an beste kontextu bat noiz mintzo buruzki erabilera (edo ez) hen azentu gravea arrén konpondu anbiguetatea zein sor liteke kin perpaus erlativo buruazkenak:

... halakoetan, bada zenbait aukera:
1) Ezer gertatuko ez balitz bezala jokatu, eta hor konpon, hor ere, irakurlea.
2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua arrazoi jatorrik gabe xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren.
3) Modan egon zen moduan, "ehiztariak hil zueneko oreina" moldera jo, lekuz kanpo erabiliz atzizkia.
4) Marka bat erabili, ahozkoan ongi bereizten dena idatzian berdin bereiz dadin. [Juan Garzia, 2011-2-16]

Hortaz, nagusiki:

• Diskursoa "moldatu", xinpletu, pobretu.

• Marka bat erabili.

Justuki ber bi bideak zein nagusiki exisitu an esparru sintaktikoa ere, non markak dirén sintaktikoak (baliabide burulehenak). [⇶]

Erradikalago?

Jarraituz kin aipua zeintaz mintzatzen ari garen an azken sarrerak:

...: sistematikoki aditza aurreratuko lukeen joskeratik postposiziozko menderakuntzara etortzeko mekanismoa aplikatzeko zailtasunak areagotu litezkeela, lehenaz gainera; jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake, edo, erradikalago, preposizio bihurtu guztiak, edo... edo... [Juan Garzia, 2016]

Baina, ez al da askoz radikalagoa subordinazioa debekatzea ezenezta saiatu garatzen menderakuntza potentea arartez berrerabilera e-estruktura, baliabide eta mekanismo sintaktiko ia ahaztuak zatio gutxiestuak? [⇶]

garatu vs debekatu

Juan Garziak dio hemen:

...jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake,... [Juan Garzia, 2016]

eta gauza da ze askoz hobe izango litzake baldin Juan Garziak pentsatuko balu gehiago an terminuak nola "garatu", eta gutxiago an terminuak nola "debekatu", nahiz eta, bistan denez, justuki "debekatzea" da lehenengo gauza zein bururatzen zaion noiz bilatzen soluzioak ki arazo sintaktikoak (ez baitira soluzio, baizik adabaki antikomunikatibo pobretzaileak).

Eta bera da eragile influienteenetako bat an gaur egungo euskara estandarra. [⇶]

Justuki horixe da bidea zein Juan Garziak segitu an bere norabide linguistiko pobretzailea

Juan Garziak atzoko aipuan zioen ironikoki ze:

....jakina, ... menderakuntza osoa debeka genezake... [Juan Garzia, 2016]

eta proposatzen zuen hori afin evitatu arazoak zein, bere ustez, segituko lirake baldin erabiliko balitz libreki SVO hitz-ordena.

Eta gauza da ze justuki horixe, alegia menderakuntza minimizatzea, menderakuntza bere expresio minimora eramatea, erábiliz gehienetan juxtaposizioa edo koordinazioa: justuki horixe, diogunez, dá izaten bidea zein Juan Garziak dún segitu an bere norabide linguistiko pobretzailea, justuki horixe. Hori bai ironia! [⇶]

Ordezta aurrera egin bilatuz soluzio sintaktikoak ki arazo sintaktikoak, nahiago dute mantendu arazo komunikatiboa

Gaur egun duda gutxi geldi daitezke respektu abantaila komunikatibo handiak zein derivatzen dira ti sintaxi burulehena, halatan ze arrazoiak ki oztopatu euskararen garabideak ez dira komunikatiboak, baizik sintaktiko hutsak. Juan Garziak ematen digu gakoa an ondorengo aipua e-2016:

...: sistematikoki aditza aurreratuko lukeen joskeratik postposiziozko menderakuntzara etortzeko mekanismoa aplikatzeko zailtasunak areagotu litezkeela, lehenaz gainera; jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake, edo, erradikalago, preposizio bihurtu guztiak, edo... edo... [Juan Garzia, 2016]

esan nahi baita ze galdegaiaren legea, eta hortik segitzen den SOV ordena, bultzatzen dirá, ez zatio izan komunikatiboki potenteagoak, baizik afinda ez daitezen areagotu zailtasun sintaktikoak zein gertatzen diren noiz erabili baliabide postpositiboak afin lotu sintagmak an ordena burulehenagoa.

Gauza da ze baliabide postpositiboak sortu zirén ki inplementatu hitz-ordena buruazkena (OV), eta ez direla ondo moldatzen ki inplementatu ordena burulehena (VO), non baliabide prepostiboak diren askoz egokiagoak. Orduan, nahiz ordena burulehena izan erabakiorki potenteagoa eta efektiboagoa zein ordena buruazkena, oztopatzen da haren garapena afin ez daitezen gelditu agerianago a defizientziak e baliabide postpositiboak noiz uztartzen diren an ordena burulehenagoa.

Esan nahi baita ze, ordezta aurrera egin bilatuz soluzio sintaktikoak ki arazo sintaktikoak, nahiago dute mantendu arazo komunikatiboa. Holaxe. [⇶]

Juan Garzia: "Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?"

Dio Erramun Gerrikagoitiak an aurreko sarrera:

Aristegieta mintzo da desatchiquimenduaz.

Nola euscal iracurlea inguraturic haimbat difficultatez (lexical, orthographico, syntactico,...) azquenean an bere euscarazco iracurquetan heltzen da ki desatchiquimendua edo uzten edo abandonatzen duela euscara edo behintzat iracurqueta euscaraz.

Hortxe da aurreneko arrazoia, arrazoi printzipalena, zergátik ez den irakurtzen euskaraz hainbeste nola espero ziteken, edota zergátik ez den erabiltzen euskara hainbeste nola-ere espero ziteken: gainkostu informatibo-expresiboa (kantitatean eta kalitatean), zein, jakina, ez litzaken inoiz ahaztu behar noiz bilatzén soluziobideak, esan nahi baita benetako soluzioak.

Baina, askoz erosoagoa da horretaz ahaztea, eta adibidez Juan Garzia honela mintzatu zen, publikotik hitza hartuta, an mahai-ingurua titulatzen "Euskaratutako literaturaren harreraz zenbait gogoeta” (EHUko Udako Ikastaroak, 2013ko abuztua):

Mahaikideen iritziak entzunda begibistakoa da itzulpen askok espero baino irakurle gutxiago izaten dutela. Horren kausen bila, entzuleen artetik Juan Garziak diglosia aipatu zuen eta hori kontuan hartu gabe, beste literatur sistemetatik egindako edozein estrapolazio herren geratzen dela nabarmendu.
...
Juan Garziak publikotik hitza hartu zuen ostera: “Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?”. Umeek heltzean erdarara pasatzeko duten joera esplikatzeko bitartekari horien portaera faktore garrantzitsutzat jo zuen. Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga ganik Gorka Bereziartua]

Axalean geldituko al gara? Ez, bádaude arrazoi ondo sakonagoak zein duten zerikusirik kin gainkostu sintaktiko-informatibo-expresiboak (kantitatean eta kalitatean), zeinen soluziobidea dirén euskararen garabide sintaktikoak, eta zeinen betikotzea dirén Juan Garziaren desbide sintaktikoak, zein, bistan denez, ari diren nagusitzen an instituzio sozial guztiak (Euskaltzaindia, Berria, EITB, EHU, EIZIE...).

Ez genuke eginen baizik segitu bidea zein zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek

Azken sarreran aldezten genuén hóri aukera sintaktikoa ki ez gehitu "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile edo sintetiko subordinatuak. Horretarako arrazoi nagusia zén arintasuna; izan ere, alde batetik usantza horrek askotan kenduko dio silaba bat ki aditz subordinatua (zein ez den batere gauza txarra), eta bestetik hiztunari kenduko dio tensio diskursiboa e gehitu marka redundante bat gain aditz subordinatua, zein egon liteke perpausaren finalean. Bázen, gainera, bigarren arrazoi bat: argitasuna; zeren "-(e)n" hori dá halaber marka erlatiboa, eta diodanez batzuetan, sor daitezke interferentziak.

Azken sarrera horretan, komentario batean, Erramun Gerrikagoitiak zioen:

...ondo legoque ikustea exempluren batzuc, eguin ahal izaiteco comparationeac hobequi arten bi auquerac.

Adibide modura, har dezagun ondoko pasartea zein ahal den irakurri an azkenaurreko sarrera:

Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen dira diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Hor ditugu bi perpaus subordinatu zeinen aditzak ez daramate subordinazio-markarik. Lehenengoa dá hau:

... halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

Hor, baldin jarri:

...halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten baitituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

gehitu egin dugu silaba bat, "bait-" redundantea, zein, aukeran, akaso ez genuen gehituko, hola sinplifikatuz eta arinduz estruktura subordinatu hori. Bestalde, baldin jarri:

...halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzten perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

zilegizko duda diskursiboa izan genezake ea gorritutako zati hori ba ote den berezko perpaus erlatiboa (independentea respektu "non"). Jakina, duda hori diskursoan aurrerago askatuko litzake baina soilik behin sorturik interferentzia guztiz evitable bat (ez gehituz "-(e)n" anbiguoa).

Gauza da ze aditzaren "-(e)n" subordinatibo horrek ez du sortzen interferentziarik noiz aditza izan finala, baina aditzaren jarraian haren osagarria joanik, nola goiko adibidean, interferentzia gertatuko da, areago justifikatuz aukerako sinplifikazioa e subordinazio-marka hori, berez redundantea.

Hala eginez, ez genuke eginen baizik segitu bidea ezé zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek. [⇶]

Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Azken sarreran, Gilen-ek dio, referituz ki textua zein gatozen komentatzen hemen eta hemen:

Baldin atxiki nahiko banu gaztelaniaren sintagma-ordena (nahiz eta, libreki aritzera, beste era batean antolatuko nukeen ia seguru), honelatsu emango nuke euskara batuan:

Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos (EI-SEV) da entitate bat zientifiko kulturala, izaera pribatukoa, zeina 1918an fundatu baitzuten Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroako Diputazio Foralek nahizik (eta) eman erantzun global eta integratzaileak Euskal Herriaren erronka sozialei, aintzat hartuz haren lurralde-berezitasunak eta gaindituz hesi administratibo, ideologiko eta sozialak.

Ni behintzat konformatzen nahiz, gaur gaurkoz, "progresibotasun" horrekin.

Nik fokua jarriko nuke gain estrukturá "nahizik eman..." zein Gilenek erabili hor. Estruktura horrek damaigu eredu guztiz funtzional bat (nexu subordinatzaile burulehena + partizipioa) ezé, bi hitz laburrekin hasieran (nexua eta partizipioa), ezin hobeto prestatzen gaitu ki jaso informazio xehetuagoa e osagarri potentzailki luze edota konplexu edo ezusteko bat.

Eta gauza da ze aukera hori dá guztiz hedagarria ki beste edozein mota e perpaus subordinatuak, lortuz alde batetik artikulazio koherente eta efektiboagoa (nexuak eta aditzak ematen baituté oinarrizko informazioa), eta bestetik aditz-erabilera sinpleagoak, ez baita gutxi. Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen diren diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Eta, bai, akaso horixe izan beharko litzake lehenengo fasea an garapen sintaktiko graduala e euskara batu estandarra, zeinetan normaltasunez erabili ahalko lirake nexu burulehenak ki iragarri edozein modutako perpaus subordinatuak, eta non partizipioek ondo zimentatuko lukete ondoko osagarrien interpretazioa (laguntzaile eliptikoak izan beharko lirake aukerakoak noiz ere funtzionalak diren).

Baina, behin horra ailegatuta, edo hobeto aldi berean, orobat joan beharko ginake lantzen baliabide burulehenak zeinekin aurkeztu sintagma nominal luze edota konplexuak (nola adibidez "arten A eta B", edo "gain...", edo "buruz..." edo "alde..." edo "kontra..."), eta zein diren guztiz beharrezkoak ki erlajatu estuasun sintaktiko komunikatibo buruazkenak. Hor, sinpleki aplikatu beharko lirake euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak, zein diren euskararenak eta zein, bestalde, horretarako dauden.

Bigarren fase horretan gerotxoago, edo hobeki gaurdanik, orobat landu beharko litzake edozein bide posible (adibidez morfologiak eman ahal ditu aukera ederrak) nondik lortu baliabide funtzionalak zeinekin artikulatu era guztietako sintagma burulehen irekiak, jarraituak, potenteak eta, azken buruan, eraginkorrak (zeinen efektu komunikatiboa den etengabekoa).

Zenbat eta lehenago heldu haruntzago, hobeto. [⇶]     

Mikel Irizar: "Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak"

Mikel Irizarrek, 2004an, behin parte harturik an lehen kongresua e euskarazko kazetaritza, egin zuen haren valorazio orokor bat an artikulua deitzen "Kazetaritza kongresutik bueltan" (Sustatu, 2004-11-15), zeinen barruan zihoazen ondorengo hitzak gain maila komunikatiboa e parte-hartzaileak, zein, ez dezagun ahaztu, izanen diren gaurko eta biharko komunikatzaileak:

Komunikazio-Inkomunikazio
Harrigarria egin zait ikustea gaitasun komunikatibo txikia komunikazioa langai dutenen artean ere. Txostengile zenbait etorri da etxeko lanak egin gabe. Denbora eta gaia emanda, etxean egin beharrekoa da norberak dakienetik ideia nagusia atera, honen azalpena prestatu eta ispilu aurrean entsaiatu. Bai, entsaiatu ea zenbat denbora hartzen duen prestatutakoaren azalpenak. Baina batzuen jakinduria hain da itzela, ezin dutela sintesirik egin. Nik behintzat argi daukat: edukazio txarra ez da luzatzen ari denari hitza kentzea, edukazio txarra da ordu erdi izan eta ordu bete hartu nahi izatea, eta izorra daitezela atzetik datozenak.

Apala izan da, era berean, bataz bestekoa azalpenen estiloan. Asko hobetu daiteke Powerpoint-en erabileran, hitz jarioan, erregistro aukeraketan… Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak [Mikel Irizar, "Kazetaritza kongresutik bueltan", Sustatu, 2004-11-15].

Hor, Mikel Irizarrek, aparte argi utzi kongresuko komunikatzaileen maila komunikatibo eskasa (gaitasun komunikatiboan, hitz-jarioan, registro-aukeraketan...), ondo dio ze behar da euskara komunikatiboa, eta baita euskaldun komunikatiboak ere. Bai, hala da, baina aurrena euskara komunikatiboa.

Eta euskara komunikatiboa esatea dá esatea askoz euskara burulehenagoa, progresiboagoa, jarraituagoa, potenteagoa... eta horretarako behar dira landu eta normalizatu hainbat estruktura sintaktiko, halako moduan ze horixe baita, alde handiz, aurreneko erronka zein euskarak izan an hurrengo mendea.

Zeren, azken buruan, sintaxi buruazkenak dirá komunikatiboki ondo gutxiago funtzionalak (eraginkorrak) respektu sintaxi burulehenak, nola frogatu ahal den, adibidez, an edozein artikulu periodistiko (gehiago kostata, kalitate gutxiago), eta arazo hori datzá an zentroa e realitate linguistikoa zein bizi garen egunero, dá klavea afin ondo ulertu arazoa, eta ondorioz proposatu ahal izan konponbide egokiak, modu sozialki orekatuan. [⇶]

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen?

Idazten du Jon O. Urain kazetariak gaur (ikus "Etorkizunerako gidaliburua" an Berria) buruz diagnostikoak eta proposamenak zein Eusko Ikaskuntzak landu dituen an esparru sozial ezberdinak, adibidez an esparrua e euskara:

Euskara ardatz
Mikel Irizar Topaguneko lehendakari ohi eta Gipuzkoako Euskara zuzendari ohiak xehatu zituen euskararen aurrerabidea helburu garatutako ideiak. Euskarak izan beharreko «zentraltasuna» nabarmendu zuen: «Identitate partekatua euskararen eta euskal kulturaren inguruan eraiki behar dela uste dugu. Ditugun sistema guztiak bideratu behar ditugu helburu horretara». Irizarren hitzetan, «prestigioa, kontzientzia eta araua» behar ditu euskarak: «Prestigioaren bidez, erakartzeko; kontzientziaren bidez, militantzia sortzeko; arauaren bidez, beharrezko bihurtzeko». Besteak beste, xedetzat jarri dituzte «ulermen unibertsala lortzeko estrategia» garatzea, euskaraz egiteko gaitasuna hobetzea, euskarazko sorkuntzaren eta kontsumoaren babes publikoa areagotzea eta estrategia digital «berritzailea» ezartzea. [Jon O. Urain an "Etorkizunerako gidaliburua", laburbilduz eta jasoz Mikel Irizar-ren hitzak, Berria, 2018-11-24]

"Prestigioa, kontzientzia eta araua"? Eta ez dago batere referentziarik ki hizkuntzaren arazo estruktural konparatiboak zeinekin hizkuntza bera baitá (zehazki bere sintaxi buruazkena) oro har ondo gutxiago eraginkorra eze gaztelania eta frantsesa burulehenak? Eusko Ikaskuntzari ez al zaio interesatzen analisi serio eta riguroso bat? Itxura hutsetan gelditzen da? Itxura hutsetan gelditu nahi du? Azaleko diagnostikoetan? Proposamen sozialki latzetan? Soilik bururatzen al zaio "prestigioa, kontzientzia eta araua"? Ez al du beldur pixkat ematen? [⇶]

Antton Elosegi: "...lehio bat irekitzen zitzaion euskarari...mundu berri batean sartzen zen euskara..."

Ondorengo hitz esanguratsuekin mintzo da Antton Elosegi (erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008) burúz itzulpen ondo aberasgarriak zein, azken mendearen erdialdera, irakurtzen zituén an aldizkariá Egan, editatua azpi zuzendaritza nagusia e Koldo Mitxelena, zeinekin batera itzaliko baitzen aldizkaria bera ere an 1987:

[Egan aldizkariko] Itzulpenetan leiho bat irekitzen zitzaion euskarari. Itzulpen haietan, mundu berri batean sartzen zen euskara, eta hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen hasten zen. Mailegatzearen beldurra alde batera utzi, eta klasikoen egitura “latinzaleak” berpizten zituen diskurtso berri harekin oso pozik sentitzen nintzen. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Agerikoa da talka bortitza artén eredu garatzailea zein Elosegik aipatu hor, non berpizten ari ziren klasikoen egitura "latinzaleak", eta eredu esoteriko garbizalea, hain iluna nola antzua, zein Elosegik zuen kritikatzen an azken sarrera, mintzatuz gáin euskara juridikoa.

Halako ikuskera-talka batez ari zen Koldo Zuazo noiz zioskun ze (ikus hemen):

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Bistan denez, ezbidea ez da soilik gertatu an esparru juridikoa. [⇶]

Koldo Zuazo: "..., antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren"

An ber deklarazioak non Koldo Zuazok zehazten zigun zéin den oinarri dialektala e euskara batua:

 «Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...» (...) Oinarri zehatz bat du euskara batuak: gipuzkera, Beterri ingurukoa, Donostiatik Tolosara doan eremukoa.  [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

diosku ze:

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

¿Oso baztertua dagoela nahia ki berpiztu hainbat egitura zein erabiltzen ziren naturaltasun osoz an literatura zaharra?

¿Ulertu behar al dugu ze Koldo Zuazok aldezten du baztertzea hainbat egitura zein bádiren euskararenak eta zein diren gaur egun ezin beharrezkoagoak ki aberastu euskara kin, adibidez, estruktura sintaktiko burulehen potenteak?

Hori gaindituta dagoela?

Hor dugu, berriro ere, desbidea.  [⇶]

Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea!

Justuki publikatu berri genuelarik atzoko sarrera, zeinen atzeneko bi hitzak dirén gutxiago potentea, hara non ikusten dugún Luis Lauzirikaren ondorengo komentarioa (hemen):

Possible izango da inoiz honelakoak erabiltzea euskaraz:

- gutiegi effizientea.
- oso guti radiactivoa.
- gutiago zuria, gehiago zuria. [Luis Lauzirika]

Eta gauza da ze posible, posible... báda, izan ere Euskaltzaindiaren gramatikak (EGLUk), behin esán ze:

Arazoa, hortaz, aditzondo baten edo izenondo baten mailaz ari garenean sortzen da. Hemen desberdintasuna gehiagotasunezkoa dela besterik ezin esan daiteke. Horrela, *etxe bat bestea baino gutxiago garestia dela esatea debekatua badago, ... [Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V, 274. or.]

eta ikusiz nóla idazle zaharrek erabili izan dituztén molde horiek, dú amaitzen esanez, aski desgogara, eze:

Dena dela, arazo honen aurrean gomendioren bat eman behar balitz, hau izango litzateke: modu guztiz mugatuan erabiltzea horrelako esamoldeak, zehaztasuna beste bideren batetik ezin salba badaiteke. [Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V, 275. or.]

Eta nire galdera da: zergatik ebaki horrela hegoak ki estruktura sintaktiko bat zein, eurek diotenez, behar dugun? Ez al litzake egokiagoa hegaldi librean uztea estruktura beharrezko hori afinda hiztunek erabaki dezatén, modu askoz askeagoan, nólatan eta zénbat alditan erabili? Zein irizpide komunikatibo ari dira erabiltzen hor afin horrela mugatu erabilera hori? Zergatik ibili beharko ginake gu, edo beste edozein, murriztuz gure erabilera e-estruktura bat zein iruditzen baitzaigu hain beharrezkoa nola ondo ekarria?

Horrela, estruktura geldituko dá ondo ez-normalizatua lehenda ailega zedin ki normalizatu, nola akaso gertatuko zen jarraitúz bidea e-Orotariko Euskal Hiztegia, non estruktura hori bázen normaltasunez jasoa, justuki ber normaltasunez nola jasotzen baitzen Azkueren iritzi personala buruz erabilera hori: lo considera barbarismo:...:

- (Con adj. o part.). Espiritua izanen duzu idekiago, gutiago nahasia eta freskoago. Phil 92. Beste hortz batzü gütiago xuriak. "Moins blanches". Arch Gram 144. Gutiago gizon bihurtu naiz. SP Imit I 20, 2.

- (En oraciones negativas, con adj. o predicado). No es menos. Azkue, que cita el ejemplo de He Phil, lo considera barbarismo. Ez naiz hargatik gutiago iustu. Ch III 30, 5. Bertze bat ez gutiago ederra. He Phil 60. Neglijatzia ezta gutiago bekatu mortal. CatLan 4. Handia balinbazaitzu ere, ez da gutiago egia. Dv Lab 361 (v. tbn. ezta gutiago egia en Hb Egia 117, Jnn SBi 89, HU Zez 76s, JE Ber 66). v. tbn. Gutiago: Mih 105. Dh 112. JesBih 21s. Elsb Fram 176. Arb Igand 104.

- (Precediendo al sust.). Gutiago bazka emanik ere, garbitik emanez. Dv Lab 119. Aita hemen baginu, gutiago oinhaze ginuke! Laph 200.

Euskaltzaindiaren Hiztegi (arautzaile) berrian aldiz, ikusi dugunez, Orotarikoaren hiru erabilera horietatik soilik utzi digute hórixe zein Azkuek zuen konsideratzen barbarismo (ezezko esaldietakoa), kendu dituztelarik beste biak:

- (Ezezko esaldietan, izenondoaren ezkerrean). Beste bat, ez gutxiago ederra.

Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea! [⇶]

Sintaxigintza berria: ezinbestekoa

Berirakurri berri dut a-mezua titulatzén "Aurka" ganik itzultzaile Dionisio Amundarain (hemen gogoratzen genuena) hala nola ere haren osteko komentario-erantzunak, eta hona ekarri nahi izan dut nire komentario hau:

Sintaxigintza berria: ezinbestekoa
2004-06-09 / 12:12 / Jesus Rubio

Lehengo batean (BERRIAn, 2003-X-14ean) idatzi nuen kontra mediokritate zientifikoa on horiek ikertzaile linguistikoak ze ez zuten (eta ez duten) onartu nahi ebidentzia ezen gaurko egunean euskal hiztunak pairatzen dituztela estuasun komunikatibo nabarmenak respektu euren kide gaztelaniadunak, maila jasoan nabarmen-nabarmena delarik arazoa (bide batez: ergatibo plurala desagertu da Euskal Herriaren parte handienean, menturaz alde sasieuskaldunenean).

Gutun hartan idatzi nuen halaber kontra arduragabekeria itzela on horiek guztiak ze, izanik ardura zientifikoak gain euskal esparru linguistiko-sintaktikoa, jarraitzen zuten (eta duten) oztopatzen euskararen garapen diskurtsibo nimiñoena ere, perspektiba-falta ikaragarriaz (eurak baidaudela gaztelaniaren mendean, euskararen ardiari ur-tantarik ere eskaintzen ez baitiote, kalkoz jantzitako otso beltzaren beldur beti-ere). Funtzionalidadea ez da izaten gure lokaztatzaile profesionelen arazoa, eurena lokatza da, eta oso bereziki lokatz sintaktikoa, zeinetan sentitzen baitira jaun eta jabe. Kalkoa berez anatemizatuko dute, batere konturatu gabe ezen progresoa kalkoz hedatzen dela gehienetan (ezer gutxi aportatzen duten kalkoak ere badaude, nola adibidez "kontra" pospositiboa respektu "aurka" pospositiboa; baina bikote hori ez da gaurko gaia).

Edonola ere, galdera klabea hauxe da: "aurka" prepositiboak abantailarik ote dakar respektu "aurka" pospositiboak? Zerbait aportatzen al du "aurka" prepositibo horrek? Eta erantzuna da: Jakina baietz! Preposizio guztiak bezala, honek ere aportatzen du zerbait hain inportantea nola artikulazioa, artikulazio lineala on informazioa, metaketa efizientea on karga informatiboa, zeinen zuzeneko emaitza baita kalitatezko potentzialidade diskurtsiboa.

Amaitze aldera, bi puntu zeharo garrantzizko:

i) baliabide prepositiboak elkarren osagarriak dira, eta batzuak ezer gutxi dira gabe besteak, esan nahi baita euren artean existitzen direla sinergiak ze biderkatzen baitute euren guztien eraginkortasun komunikatiboa;

ii) euskararen egoeran Herri anonimoak sortutako harribitxi sintaktikoak landu behar dira ("aurka" prepositiboa, kasu), baina hizkuntza-erantzule ezagunen aportazioa eta bultzada ezinbestekoa da.

Hemen lartxoa den bakarra da hizkuntzalari euskaldunen begietako benda. [⇶]