Amuriza (2012): "...sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea."

Jarraian doá orrialde oso bat ti liburua on Xabier Amuriza titúlatzen "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:173), non ikertzaile zornotzarra mintzo da gain "ezan" eta "e(g)in" aditz lagutzaileak:

Amuriza-k aztertzen dú euskal aditza ti ikuspuntu funtzionala, eta aurkitzen ditu diferentzia  nabarmenak artén "ezan" adizkiak respektu "egin"ekoak, zeinen formak izaten dirén ondo laburragoak, halako moldez non "egin"eko forma horiek normaltasun handiz erabiltzen dira an euren esparrua (hain normal nola "emon dogu"), bitárten besteak, "ezan"ekoak nekez entzuten diren inon ere.

Horrek berriro agerian uzten digu inportantziá on aspektu funtzionalak nola, kasu honetan, pisu fonikoa, noiz azáltzen erabilera, zein isaltu beharko litzakén an inportantziá on aspektu funtzional horiek noiz aukératzen forma batuak, izan ere:

Ez dirudi logika oso praktikoa forma batzuk guztiz ohiki eta naturalki darabiltzan euskaldungoaren erdia beharturik aurkitzea sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea. [Amuriza, 2012:273]

Ez, ez dirudi logika oso praktikoa. Areago, dirudi desbide itzela. [928] [>>>]

Navarro/Zabaleta ez al dira konturatzen?

Antza denez, Koro Navarro eta Josu Zabaleta ez dira konturatzen ze askoz errazagoa da sórtzea izen-sintagma efektiboak noiz erábili baliabide burulehenak. Ikus hortaz, adibidez, zér zioen Juan Garzia-k afin erakutsi zergátik nominalizazioa dén ondo arazotsua noiz erabili ordena buruazkena:

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). (Juan Garzia, "Kalko okerrak", 2005:86)

Nola genioen hemen: bistan da asimetria funtzionala artén preposizioen jokoa eta postposizioen jokoa noiz muntátzen izen-sintagmak. Eta orobat bistan da ze arazoa, benetako arazoa on sintagma nominalak, ez dela superfiziala, nola ondorioztatzen dutén Navarro-k eta Zabaletak, baizik estrukturala, sintaktikoa. Azkenik, bistan da soluziobidea: joatea irabazten gradualki aukera burulehenak. [840] [>>>]

Koro Navarro/Josu Zabaleta (2004): Teoria-lana

Josu Zabaleta-z mintzo denean, azpimarratu ohi da bere teoria-lana an esparrua on itzulpengintza (ikus adibidez Wikipedia), eta justuki horretaz mintzatu nahi genuke orain, gogoratuz ondorengo pasartea ganik Asier Larrinaga (EITBko Euskara-Zerbitzuko burua), zeintan autoreak gomendatzen dú osagaiak izenaren menpetik ateratzea afin gainditu arazo asko (an "Ez gara izenzaleak", 2004-11-26):

Eta gauza da ze Koro Navarro-k eta Josu Zabaleta-k honako komentario egin ziotén ki Asier Larrinaga (ikus ere an "Ez gara izenzaleak"):

Beraz, Navarro eta Zabaleta-ren analisian, arazoa gaztelaniaz, oro har, berbera da. Estrategia hori -izenaren ingurukoa- izango litzaké moda bat, okerreko joera bat, zein normalagoa egiten da gaztelaniaz zatio estatistika-kontu hutsa: gehiago irakurtzen/entzuten dugu gaztelaniaz. Estatistika-hutsa. Esan nahi baita, ohitura-kontu bat. Ezer ez estrukturalik.

Beraz, ikusten dute izenaren inguruko arazoa, zein izanen litzaken moda bat, baina gauza da ze sintaxi buruazkenean antzeko arazo funtzionalak sortzen dirá an edozein inguru, ingúrun izena, ingúrun aditza, ingúrun adposizioak, ingúrun konjunzioak, ingúrun edozer. Edo ez al dute ikusten batere diferentzia funtzionalik artén ordenamendu burulehena eta buruazkena noiz sórtzen eta konbínatzen sintagma nominalak, verbalak edo edonolakoak? Moda bat? Arazoa dá estrukturala.

Hóri da horí teoria-lana. [839] [>>>]

Gerrikagoitia (2005): "...egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz..."

Ondorengo textua idatzia dagó ganik Erramun Gerrikagoitia duela 15 urte, erantzunez ki sarrera hau, zein guk aipátu atzokoan ki erakutsi ze arazo sintaktikoak ez dira resolvitzen ezpada bilátuz eta erábiliz soluzioak, soluzio sintaktikoak, soluzio sintaktiko potente eta eraginkorrak, zein, ez-gutxitan, bertan dauden (nahiz baztertuak, iduri-eta ez direla existitzen), eta beste batzutan soilik behar dutén azken bulkadatxo sortzailea, garatzailea, erabiliz euskararen lehengai eta mekanismo sintaktikoak:

Harritzen naiz ezinago ikusirik kontinuoki evidentziak, zeinak agertzen dituzu irrefutableki. Baten batek behar du egin lan hori hon agertu eta denunziatu publikora daukagun nivela (desnivel versus negativo entropikoa?) an itzulpengintza desastrosoa euskaraz.

Ikusi ez banitu exenplu komparableok ez nuen sinetsiko zenik hainbesteraino gure itzultzaileon inefikazia. ¿Nola da possible ematea saririk holako itzulpenei? ¿Nortzuk dira responsable emateaz halako sariak (diru,...) tik funts publikoak?

Naiz harritu eta naiz harritzen ere, zeren ez nuen uste zenik horrenbestekoa gure desphasea an itzulpen mundua, zenbateraino non ezin dira ulertu mezuak neke handiekin ere. ¿Zergatik ez du reaktionatzen nehork? ¿Ote da hori soilki inkapazitate problemea hon itzultzaileak zeren bait dira txarrak ala aitzitik dauka relatio determinante eta fatidikoa struktura linguistikoak hon euskara?

Gero esan daroe -egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz- ez dago problemarik eta antza ez da bide berririk ireki behar hobeto redaktatzen ikasteko an euskal prosa modernoa.

Mutu dagoz, bai, mutu, nahiz izán erantzule. [838] [>>>]

Duela 15 urte...

Duela 15 urte genioén hau (ikus hemen):

Adibidez, Josu Zabaleta-k 2003-an itzuli zuen "Sei pertsonaia autore bila", zeintan, Pirandellok idatzitako sarreran, irakur dezakegu honako hau:

Eta zergatik ez dut antzezten, bere irudimenean bizirik jaio zaizkion bere pertsonaietako batzuk biziarazi nahi ez dituen autorearen kasu berri-berri hau, eta behin bizitza eman zaielarik, artearen mundutik kanporaturik egoten etsitzen ez duten pertsonaien kasua? (149 or.)

zein Esther Benítez-en bertsioan bihurtzen den hau:

¿Por qué -me dije- no represento ese novísimo caso de un autor que se niega a dar vida a algunos de sus personajes, nacidos vivos en su fantasía, y el caso de esos personajes que, una vez infundida en ellos la vida, no se resignan a quedar excluidos del mundo del arte? (63 or.)

Bistan denez, diferentzia siderala da. [...] Eta diferentzia sideral hori datza an kalitate eta botere diskursibo diferentziala zein aportatzen baitute rekurso eta estruktura prepositiboek (head-first) respektu pospositiboek (head-last). Estruktura eta rekurso horietatik zenbat eta hurbilago, eta arazo gutxiago.

Ikus ere hau eta hau: sinpleki, desolagarria. [837] [>>>]

Josu Zabaleta heltzen da ki hiperortodoxia on kéndu originaleko "amatxi" hitza an "El guardián invisible" (zein den agertzen an gaztelaniazko originala), jarriz "amona".

Atzokoan irakurtzen genuén, akaso atsekabetuta, nóla Josu Zabaleta-ri ematen zitzaion Espainiako Itzulpengintza Sari Nazioala zatio sórtu eta garátu hizkuntza literarioak eta poetikoak. Eta gauza da ze hala sortu nola garatu dirá bi hitz eder eta handi, bi aditz ikaragarri eder eta ikaragarri handi, zeinen erabilera egon beharko litzakén ezin-hobeto justifikatua.

Ez dugu aurkitu horren justifikaziorik. Aldiz, zér ikusten dugu etengabe ere? Horrá hiru zertzelada, bat sintaktikoa, ondo oinarrizkoa, eta beste biak lexikoak, ondo erakusgarriak:

• Arlo sintaktikoan, ikusten dugu itzultzaile bat zek gordetzen du galdegaiaren legea nola bailitzan ha basamendua on zivilizazioa, noiz lege hori justuki dén ha avangoardia aúrka hizkuntza literario eta poetiko potentea,.. 

• Arlo lexikoan ikusten genuen ze, 2013an, ematen zigún "zentzurik gabeko" noiz originalak erábiltzen duén "absurdo", zein den hitz horietako bat zein, noiz agértu, respetatu beharko litzake.

• Arlo lexikoan ere, kentzen digu originaleko "amatxi" hitza:
  

  -Amatxi, -susurró. [Dolores Redondo, 43. kapitulua]

  emánez "amona":
  

  -Amona, -xuxurlatu zuen. [Josu Zabaletaren itzulpena, 43. kapitulua]

Gure ustez, Josu Zabaleta-k (2013) gainditzen ditú marka guztiak on "ortodoxia linguistikoa" noiz ordézkatu originaleko "amatxi" euskal hitza, akaso lokalegitzat joa:

 Ez da, ez, marka txarra. [836] [>>>]

Juan Garzia: "...Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean,..."

Atzo mintzatzen ginen buruzki bi aukera nagusiak zein diren existitzen afin egín zerbait kontra inkoherentzia diskursiboá ti sintaxi buruazkena: bata zén benetako soluziobidea, bitárten bestea desbidea, zeintatik desbideratzen faren ti benetako soluzioa. Eta, finean, bi bide horiek aipatzen ditu Juan Garzia-k an beste kontextu bat noiz mintzo buruzki erábili (edo ez) azentu gravea an perpaus erlatibo buruazken anbiguoak:

... halakoetan, bada zenbait aukera:
1) Ezer gertatuko ez balitz bezala jokatu, eta hor konpon, hor ere, irakurlea.
2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua arrazoi jatorrik gabe xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren.
3) Modan egon zen moduan, "ehiztariak hil zueneko oreina" moldera jo, lekuz kanpo erabiliz atzizkia.
4) Marka bat erabili, ahozkoan ongi bereizten dena idatzian berdin bereiz dadin. [Juan Garzia, 2011-2-16]

Hortaz, nagusiki:

• Diskursoa "moldatu", xinpletu, pobretu.

• Marka bat erabili.

Justuki ber bi bideak zein nagusiki existitu an esparru sintaktikoa ere, non markak dirén sintaktikoak (baliabide burulehenak). [632] [>>>]

garatu vs debekatu

Juan Garzia-k dio hemen:

...jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake,... [Juan Garzia, 2016]

eta gauza da ze askoz hobe izango litzake baldin Juan Garzia-k pensatuko balu gehiago an terminuak nola "garatu", eta gutxiago an terminuak nola "debekatu", nahiz eta, bistan denez, justuki "debekatzea" da lehenengo gauza zein bururatzen zaion noiz bilatzen soluzioak ki arazo sintaktikoak (horiek ez dira soluzioak, baizik adabaki antikomunikatibo pobretzaileak).

Eta bera da eragile eraginkorrenetako bat an gaur egungo euskara estandarra. [562] [>>>]

Ez genuke eginen baizik segitu bidea zein zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek

Azken sarreran aldezten genuén hóri aukera sintaktikoa ki ez gehitu "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile edo sintetiko subordinatuak. Horretarako arrazoi nagusia zén arintasuna; izan ere, alde batetik usantza horrek askotan kenduko dio silaba bat ki aditz subordinatua (zein ez den batere gauza txarra), eta bestetik hiztunari kenduko dio hóri tensio diskursiboa on gehitu marka redundante bat gain aditz subordinatua, zein egon liteken perpausaren finalean. Bázen, gainera, bigarren arrazoi bat: argitasuna; zeren "-(e)n" hori dá halaber marka erlatiboa, eta diodanez batzuetan, sor daitezke interferentziak.

Azken sarrera horretan, komentario batean, Erramun Gerrikagoitia-k zioén:

...ondo legoque ikustea exempluren batzuc, eguin ahal izaiteco comparationeac hobequi arten bi auquerac.

Adibide modura, har dezagun ondoko pasartea zein ahal den irakurri an azkenaurreko sarrera:

Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen dira diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Hor ditugu bi perpaus subordinatu zeinen aditzak ez daramate subordinazio-markarik. Lehenengoa dá hau:

... halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

Hor, baldin járri:

...halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten baitituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

gehitu egin dugu silaba bat, "bait-" redundantea, zein, aukeran, akaso ez genuen gehituko, hola sinplifikatuz eta arinduz estruktura subordinatu hori. Bestalde, baldin járri:

...halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzten perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

zilegizko duda diskursiboa izan genezake ea gorritutako zati hori ba ote den berezko perpaus erlatiboa (independentea respektu "non"). Jakina, duda hori diskursoan aurrerago askatuko litzake baina soilik behin sorturik interferentzia guztiz evitable bat (ez gehituz "-(e)n" anbiguoa).

Gauza da ze aditzaren "-(e)n" subordinatibo horrek ez du sortzen interferentziarik noiz aditza izán finala, baina justuki aditzaren ostean haren osagarria doalarik (nola goiko adibidean), interferentzia gertatuko da, areago justifikatuz aukerako sinplifikazioa on subordinazio-marka hori, berez redundantea.

Hala eginez, ez genuke eginen baizik segitu bidea eze zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek. [400]  [>>>]

Mikel Irizar: "Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak"

Mikel Irizar-ek, 2004an, behin parte harturik an lehen kongresua gain euskarazko kazetaritza, egin zuen haren valorazio orokor bat an artikulua deitzen "Kazetaritza kongresutik bueltan" (Sustatu, 2004-11-15), zeinen barruan zihoazén ondorengo hitzak gain maila komunikatiboa on parte-hartzaileak, zein, ez dezagun ahaztu, izanen diren gaurko eta biharko komunikatzaileak:

Komunikazio-Inkomunikazio
Harrigarria egin zait ikustea gaitasun komunikatibo txikia komunikazioa langai dutenen artean ere. Txostengile zenbait etorri da etxeko lanak egin gabe. Denbora eta gaia emanda, etxean egin beharrekoa da norberak dakienetik ideia nagusia atera, honen azalpena prestatu eta ispilu aurrean entsaiatu. Bai, entsaiatu ea zenbat denbora hartzen duen prestatutakoaren azalpenak. Baina batzuen jakinduria hain da itzela, ezin dutela sintesirik egin. Nik behintzat argi daukat: edukazio txarra ez da luzatzen ari denari hitza kentzea, edukazio txarra da ordu erdi izan eta ordu bete hartu nahi izatea, eta izorra daitezela atzetik datozenak.

Apala izan da, era berean, bataz bestekoa azalpenen estiloan. Asko hobetu daiteke Powerpoint-en erabileran, hitz jarioan, erregistro aukeraketan… Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak [Mikel Irizar, "Kazetaritza kongresutik bueltan", Sustatu, 2004-11-15].

Hor, Mikel Irizar-ek, apárte argi utzi kongresuko komunikatzaileen maila komunikatibo eskasa (gaitasun komunikatiboan, hitz-jarioan, registro-aukeraketan...), ondo dio ze behar da euskara komunikatiboa, eta baita euskaldun komunikatiboak ere. Bai, hala da, baina aurrena euskara komunikatiboa.

Eta euskara komunikatiboa esatea dá esatea askoz euskara burulehenagoa, progresiboagoa, jarraituagoa, potenteagoa... eta horretarako behar dirá landu eta normalizatu hainbat estruktura sintaktiko, halako moduan ze horixe baita, alde handiz, aurreneko erronka zein euskarak izán an hurrengo mendea.

Zeren, azken buruan, sintaxi buruazkenak dirá komunikatiboki ondo gutxiago funtzionalak (eraginkorrak) respektu sintaxi burulehenak, nola frogatu ahal den, adibidez, an edozein artikulu periodistiko (gehiago kostata, kalitate gutxiago), eta arazo hori datzá an zentroa on realitate linguistikoa zein bizi garen egunero, dá klavea afin ondo ulertu arazoa, eta ondorioz proposatu ahal izán konponbide egokiak, modu sozialki orekatuan. [395] [>>>]

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen?

Idazten dú Jon O. Urain kazetariak gaur (ikus "Etorkizunerako gidaliburua" an Berria) burúz diagnostikoak eta proposamenak zein Eusko Ikaskuntza-k landu dituen an esparru sozial ezberdinak, adibidez an esparrua on euskara:

Euskara ardatz
Mikel Irizar Topaguneko lehendakari ohi eta Gipuzkoako Euskara zuzendari ohiak xehatu zituen euskararen aurrerabidea helburu garatutako ideiak. Euskarak izan beharreko «zentraltasuna» nabarmendu zuen: «Identitate partekatua euskararen eta euskal kulturaren inguruan eraiki behar dela uste dugu. Ditugun sistema guztiak bideratu behar ditugu helburu horretara». Irizarren hitzetan, «prestigioa, kontzientzia eta araua» behar ditu euskarak: «Prestigioaren bidez, erakartzeko; kontzientziaren bidez, militantzia sortzeko; arauaren bidez, beharrezko bihurtzeko». Besteak beste, xedetzat jarri dituzte «ulermen unibertsala lortzeko estrategia» garatzea, euskaraz egiteko gaitasuna hobetzea, euskarazko sorkuntzaren eta kontsumoaren babes publikoa areagotzea eta estrategia digital «berritzailea» ezartzea. [Jon O. Urain an "Etorkizunerako gidaliburua", laburbilduz eta jasoz Mikel Irizar-ren hitzak, Berria, 2018-11-24]

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Eta ez dago batere referentziarik ki hizkuntzaren arazo estruktural konparatiboak zeinekin hizkuntza bera baitá (zehazki bere sintaxi buruazkena) orohar ondo gutxiago eraginkorra zein gaztelania eta frantsesa burulehenak? Eusko Ikaskuntza-ri ez al zaio interesatzen analisi serio eta riguroso bat? Itxura hutsetan gelditzen da? Itxura hutsetan gelditu nahi du? Azaleko diagnostikoetan? Proposamen sozialki latzetan? Soilik bururatzen al zaio prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen? [394] [>>>]

Antton Elosegi: "... lehio bat irekitzen zitzaion euskarari... mundu berri batean sartzen zen euskara..."

Ondorengo hitz esanguratsuekin mintzo da Antton Elosegi (erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008) burúz itzulpen ondo aberasgarriak zein, azken mendearen erdialdera, irakurtzen zituén an aldizkariá Egan, editatua azpi zuzendaritza nagusia on Koldo Mitxelena, zeinekin batera itzaliko baitzen aldizkaria bera ere an 1987:

[Egan aldizkariko] Itzulpenetan leiho bat irekitzen zitzaion euskarari. Itzulpen haietan, mundu berri batean sartzen zen euskara, eta hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen hasten zen. Mailegatzearen beldurra alde batera utzi, eta klasikoen egitura “latinzaleak” berpizten zituen diskurtso berri harekin oso pozik sentitzen nintzen. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Agerikoa da talka bortitza artén eredu garatzailea zein Elosegik aipátu hor, non berpizten ari ziren klasikoen egitura latinzaleak, eta eredu esoteriko garbizalea, hain iluna nola antzua, zein Elosegik zuen kritikatzen an gure azken sarrera, mintzatuz gáin euskara juridikoa.

Halako ikuskera-talka batez ari zen Koldo Zuazo noiz zioskun ze (ikus hemen):

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak", Berria, 2018-9-30]

Bistan denez, ezbidea ez da soilik gertatu an esparru juridikoa. [391] [>>>]

Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea!

Justuki publikatu berri genuelarik atzoko sarrera, zeinen atzeneko bi hitzak dirén gutxiago potentea, hara non ikusten dugún Luis Lauzirikaren ondorengo komentarioa (hemen):

Possible izango da inoiz honelakoak erabiltzea euskaraz:

- gutiegi effizientea.
- oso guti radiactivoa.
- gutiago zuria, gehiago zuria. [Luis Lauzirika]

Eta gauza da ze posible, posible... báda, izan ere Euskaltzaindia-ren gramatikak (EGLU-k), behin esan duen ze:

Arazoa, hortaz, aditzondo baten edo izenondo baten mailaz ari garenean sortzen da. Hemen desberdintasuna gehiagotasunezkoa dela besterik ezin esan daiteke. Horrela, *etxe bat bestea baino gutxiago garestia dela esatea debekatua badago, ... [Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V, 274. or.]

eta ikusiz nóla idazle zaharrek erabili izan dituztén molde horiek, amaitzen dú esanez, aski desgogara, eze:

Dena dela, arazo honen aurrean gomendioren bat eman behar balitz, hau izango litzateke: modu guztiz mugatuan erabiltzea horrelako esamoldeak, zehaztasuna beste bideren batetik ezin salba badaiteke. [Euskaltzaindia, "Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V", 275. or.]

Eta gure galdera da: zergátik ebaki horrela hegoak ki estruktura sintaktiko bat zein, eurek diotenez, behar dugun? Ez al litzake egokiagoa hegaldi librean uztea estruktura beharrezko hori afinda hiztunek erabaki dezatén, modu askoz askeagoan, nólatan eta zénbat alditan erabili? Zéin irizpide komunikatibo ari dira erabiltzen hor afin horrela mugatu erabilera hori? Zergátik ibili beharko ginake gu, edo beste edozein, murriztuz gure erabilerá on estruktura bat zein iruditzen baitzaigu hain beharrezkoa nola ondo ekarria?

Horrela, estruktura geldituko dá ondo ez-normalizatua lehenda ailega dadin ki normalizatu, nola akaso gertatuko zen jarraitúz bidea on "Orotariko Euskal Hiztegia", non estruktura hori normaltasunez jasotzen baitzen, justuki ber normaltasunez nola jasotzen baitzen Azkueren iritzi personala burúz erabilera hori: lo considera barbarismo:...:

- (Con adj. o part.). Espiritua izanen duzu idekiago, gutiago nahasia eta freskoago. Phil 92. Beste hortz batzü gütiago xuriak. "Moins blanches". Arch Gram 144. Gutiago gizon bihurtu naiz. SP Imit I 20, 2.

- (En oraciones negativas, con adj. o predicado). No es menos. Azkue, que cita el ejemplo de He Phil, lo considera barbarismo. Ez naiz hargatik gutiago iustu. Ch III 30, 5. Bertze bat ez gutiago ederra. He Phil 60. Neglijatzia ezta gutiago bekatu mortal. CatLan 4. Handia balinbazaitzu ere, ez da gutiago egia. Dv Lab 361 (v. tbn. ezta gutiago egia en Hb Egia 117, Jnn SBi 89, HU Zez 76s, JE Ber 66). v. tbn. Gutiago: Mih 105. Dh 112. JesBih 21s. Elsb Fram 176. Arb Igand 104.

- (Precediendo al sust.). Gutiago bazka emanik ere, garbitik emanez. Dv Lab 119. Aita hemen baginu, gutiago oinhaze ginuke! Laph 200.

"Euskaltzaindiaren Hiztegi" (arautzaile) berrian aldiz, ikusi dugunez, "Orotarikoa"-ren hiru erabilera horietatik soilik utzi digute horixe zein Azkuek konsideratzen zuén barbarismo (ezezko esaldietakoa), kendu dituztelarik beste biak:

- (Ezezko esaldietan, izenondoaren ezkerrean). Beste bat, ez gutxiago ederra.

Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea! [359] [>>>]

Sintaxigintza berria: ezinbestekoa

Berirakurri berri dut hóri mezua titulatzén "Aurka" ganik itzultzaile Dionisio Amundarain (hemen gogoratzen genuena) hala nola ere haren osteko komentario-erantzunak, eta hona ekarri nahi izan dut nire komentario hau:

Sintaxigintza berria: ezinbestekoa
2004-06-09 / 12:12 / Jesus Rubio

Lehengo batean (BERRIAn, 2003-X-14ean) idatzi nuen kontra mediokritate zientifikoa on horiek ikertzaile linguistikoak ze ez zuten (eta ez duten) onartu nahi ebidentzia ezen gaurko egunean euskal hiztunak pairatzen dituztela estuasun komunikatibo nabarmenak respektu euren kide gaztelaniadunak, maila jasoan nabarmen-nabarmena delarik arazoa (bide batez: ergatibo plurala desagertu da Euskal Herriaren parte handienean, menturaz alde sasieuskaldunenean).

Gutun hartan idatzi nuen halaber kontra arduragabekeria itzela on horiek guztiak ze, izanik ardura zientifikoak gain euskal esparru linguistiko-sintaktikoa, jarraitzen zuten (eta duten) oztopatzen euskararen garapen diskurtsibo nimiñoena ere, perspektiba-falta ikaragarriaz (eurak baidaudela gaztelaniaren mendean, euskararen ardiari ur-tantarik ere eskaintzen ez baitiote, kalkoz jantzitako otso beltzaren beldur beti-ere). Funtzionalidadea ez da izaten gure lokaztatzaile profesionelen arazoa, eurena lokatza da, eta oso bereziki lokatz sintaktikoa, zeinetan sentitzen baitira jaun eta jabe. Kalkoa berez anatemizatuko dute, batere konturatu gabe ezen progresoa kalkoz hedatzen dela gehienetan (ezer gutxi aportatzen duten kalkoak ere badaude, nola adibidez "kontra" pospositiboa respektu "aurka" pospositiboa; baina bikote hori ez da gaurko gaia).

Edonola ere, galdera klabea hauxe da: "aurka" prepositiboak abantailarik ote dakar respektu "aurka" pospositiboak? Zerbait aportatzen al du "aurka" prepositibo horrek? Eta erantzuna da: Jakina baietz! Preposizio guztiak bezala, honek ere aportatzen du zerbait hain inportantea nola artikulazioa, artikulazio lineala on informazioa, metaketa efizientea on karga informatiboa, zeinen zuzeneko emaitza baita kalitatezko potentzialidade diskurtsiboa.

Amaitze aldera, bi puntu zeharo garrantzizko:

i) baliabide prepositiboak elkarren osagarriak dira, eta batzuak ezer gutxi dira gabe besteak, esan nahi baita euren artean existitzen direla sinergiak ze biderkatzen baitute euren guztien eraginkortasun komunikatiboa;

ii) euskararen egoeran Herri anonimoak sortutako harribitxi sintaktikoak landu behar dira ("aurka" prepositiboa, kasu), baina hizkuntza-erantzule ezagunen aportazioa eta bultzada ezinbestekoa da.

Hemen lartxoa den bakarra da hizkuntzalari euskaldunen begietako benda.

[322] [>>>]

Juan Garziaren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina

Behinda, aurreko sarreran, Juan Garziak berak erákutsí nolako ondorio onak segi litezken baldin, galdegai-legea ahaztuta, askatasunez erabiliko bagenitu galdegai postverbalak (eta, jakina, preverbalak ere), galdera da: zergátik erabili beharko genuke eredu sintaktiko bat zek anputatzen duén aukera aberasgarri eta potente hori (ezen ez gogaikarri)? Zergátik autolesionatu horrela? Zer dela-ta halako pobrezia sintaktiko-komunikatibo antzu bezain autoinposatua?

Ikus Juan Garziaren hitzetan bere ereduaren ezintasun autoinposatu hori [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214]: 

Esan beharra dago, aurrekoaren hizpidetik, lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan. [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214 (nabarmendu gorriak nireak)]

Beraz, Juan Garziak diosku ze galdegai-enfasia ezin dugu hor kokatu (baieztapenezko esaldietan).

Lastimagarria dela hori? Ez, lastimagarria da hori-eredua zek inpósatu halako ezintasun nabarmenki pobretzaile hori, hala nola filosofia sintaktikoá nondik den elikatzen eredu sintaktiko kaltegarri hori, zein baita, konprobatzen denez, adibide ezin hobea on ezintasuna, ekinez-egina. [291] [>>>]

Juan Garzia: "...aditzaurreko galdegai gogaikarriok, ..."

Juan Garziak dio an bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (2014):

Azkenean, (...), galdegai-enfasi guztiak amaieran emango bagenitu, oso ondo etorriko litzaieke hori (esperientziaz diotsuet) muntaia elebidunak egiten dituzten antzezleei, erdarazko eta euskarazko esaldi guztiek intonazio-soslai bera bailukete, eta hor amaituko bailirateke orain arteko euskarazko aditzaurreko galdegai gogaikarriok, ... [Juan Garzia, 2014:41-42]

Beraz, esperientziaz diosku Juan Garziak eze, antzerki-muntaia elebidunetan (non ezin evitatu konparazioak), gogaikarri gertatzen direla aditzaurreko galdegaiak respektu aditzostekoak, eta ez alderantziz. Zer esanik ez, horrek berekin ekarriko du euskarazko muntaiaren eraginkortasun konparatibo apalagoa. Eta zergatia, azken zergatia, izanen da linguistiko estrukturala.

Jakina, diferentzia (muga, arazo konparatibo) horiek berdin ere agertuko dira an bikoizketá on pelikulak edota an beste edozein manifestazio linguistiko non exigentzia informatiboa edo expresiboa dén minimoki handia. Zenbat eta komunikatiboki exigenteagoa izan manifestazio linguistiko bat, hainbat beharrezkoagoa izanen da koherentzia sintaktiko-interpretatiboa afin lortu eraginkortasun handiagoa.

Azken buruan, gauza da ze galdegai postverbalak (berdin nola, oro har, sintaxi burulehen osoa) dirá sintaktiko-intepretatiboki koherenteagoak ze euren kide preverbalak. Eta, askotan arrazoitu dugunez, koherentzia sintaktiko-interpretatibo horrek berekin ekartzen du hala argitasun-erraztasun informatiboa (potentzia informatibo gehiago), nola aukera expresibo moldagarriagoa (errazten dituelarik expresio molde ñabartuagoak eta neutralagoak ere). [290] [>>>]

Juan Garziaren eredu sintaktikoa ezin liteke izan etorkizuneko eredua

Erramun Gerrikagoitiak, aurreko sarrerako komentario batean, dú galdetzen zergátik ez den sortzen foro tekniko bat non debátitu luze eta sakon problematika sintaktikoa, esan nahi baita, ondo aztertuz arazo guztiak, zintzoki eta modu lasai eta jarraitu batean, eta proposatuz soluziobideak, norabideak zeinetan bultzatu nola edo hala. Nik ere galdera hori berbera egiten diot nire bururari, zeren arazoa dá zentrala, bai zientifikoki eta baita areago ere sozialki.

Debate horretan atera litezkeen reflexioak eta ondorioak ez dira soilik beharrezkoak, baizik-ere ezinbestekoak afin euskararen bihurguneak egon daitezén ondo iluminatuak eta debatituak. Bestela, debate tekniko ireki eta zintzorik ezean, praktikan sendotzen ari dirá ideiak nola horiek on Juan Garzia, zeinen eredu sintaktikoa (pobrezia sintaktiko-komunikatibo antzu bezain autoinposatua) ezin litekeen izan etorkizuneko eredua. [288] [>>>]

Bide bakarra (ITZUL-1)

Irakur ere an Itzul posta-zerrenda (2016-12-14).
_________________________________

Kaixo guztioi:

Ikusirik oso debate interesgarria piztu dela, zerbait esan nahi nuke afin komentatu zenbait puntu.

Dio Juan Garziak (hemen):

“-Aldaketa bat proposatzen denean, kontuan hartu behar da, zerbaitetan dakarkeen onura ez ezik, bestela eta guztira dituen ondorioak (adibidez: sistematikoki aditza aurreratuko lukeen joskeratik postposiziozko menderakuntzara etortzeko mekanismoa aplikatzeko zailtasunak areagotu litezkeela, lehenaz gainera; jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake, edo, erradikalago, preposizio bihurtu guztiak, edo... edo...); luzea, baina adibidetxo bat baino ez zen, ez ahaztu, parentesikoa.” (Juan Garzia)

Beraz, Juan Garziak diosku ze aditza nahierara aurreratzeak areagotuko lituzke menderakuntza postpositiboaren berezko zailtasunak (besteak beste), eta hori arazo erantsi bat dela. Baina hori betiko ezbidea da: menderakuntza postpositiboak berezko arazoa izanik, arazo horrentzako soluzio egokia bilatu beharko da, ezta? Soluzio ona, ez adabakia.  Eta soluzio hori soilik pasa daiteke ti erabiltzea menderatzaileak zein ahal diren kokatzen aurre euren esaldi menperatuak (beti egonen dira hor menderatzaile postpositiboak, besteak beste). Bide hori egin behar da gradualki, inteligentziaz eta zentzuz, baina, azken buruan, euskararen erabiltzaileari eskainiz tresneria eraginkorra.

Aditzak aurreratzea da lehenengo pausua (Sarasolaren liburuak izugarrizko bultzada ematen die aditz progresiboei, eta horregatik euskararen erabiltzaileek gure eskerrik beroenak eman behar dizkiogu), baina bigarren pausua da menderakuntza prepositibo osoa aukeran izatea, ez soilik menderakuntza erlatibo ez-murriztatzailea (berriro ere diot, hemen ere Sarasolaren bultzada guztiz zorionekoa dela, eta oso inportantea eta lagungarria afin euskararen erabiltzaileek izan ditzagun aukera potente ez-marginalizatuak).

Kontua da ze menderatzaile erlatibo ez-murriztaileak ezin inportanteagoak izanik ere, ez direla gutxiago inportanteak erlatibo prepositibo murriztaileak edota beste menderatzaile guztien bertsio prepositiboak. Horrela konponduko lirateke Juanek aipatutako arazo horiek guztiak behin betikoz eta era egoki batean. Bide horretan klasikoek jakin zuten erabiltzen hainbat baliabide progresibo zein berriro hasi beharko liratekeen normaltasunez erabiltzen. Eta, jakina, erabil litezke euskararen mekanismo sortzaileak afin sortu edo moldatu beste baliabide menderatzaileak ere.

Baina arazoak ez dira amaitzen noiz garatu menderatzaile guztien bertsio prepositiboak. Badira beste baliabide postpositibo asko zeinen bertsio prepositiboak arazorik gabe lortu litezkeen eta zein komunikatiboki oso onuragarriak izanen liratekeen (-ri buruz, -n artean, …). Eta, duda izpirik gabe, bide osagarri horretatik zenbat eta aurrerago ailegatu, eta askoz hobeto. Kontua da, gorago esan bezala, gradualki egitea, kritikoki baina aurrera bidean, oker egindakoak kritikatuz, baina ondo egindakoak sostengatuz eta landuz. Horretarako behar da giro egokia, eta hor berriro sartzen da Sarasolaren lanaren garrantzia handia.

Hori guztia ez da munstrokeria, baizik guztiz zentzuzkoa, eta posiblea, eta gainera, da bide bakarra.

Jesus Rubio

[245] [⇶]

Hitz-ordenaren malgutasuna? Juan Garzia oker dabil

Dio Juan Garzia-k an bere Kalko fraseologikoak eta ideologikoak:

Pasibozko aldaeran —Los ladrones han sido detenidos por la policía— desberdin dena aktante­ak agertzeko ordena da —La policía ha detenido a los ladrones—, eta, horrekin batera, informazioaren antolaera (abiapuntuko hizpidea zein den). Euskaraz, jakina, ez da pasiboaren beharrik horretarako (aukeretariko bi baino ez ditut emango, amaieran utziz aditza):

Poliziak lapurrak atxilotu (egin) ditu.
Lapurrak poliziak atxilotu (egin) ditu.

       Horrenbestez, bi ondorio atera ditzakegu:

a) Euskaraz ez da, berez, egitura pasibo ablativo agentedun horren beharrik, erdaraz ablativo agente horrek betetzen duen funtzioa ederki betetzen baitu ergatiboak, hitz-ordenaren malgutasunarekin konbinaturik. Alegia, hura gabe legokeen arazo edo hutsune bat konpontzera dator egitura berezi hori ERDARAZ (eta guk EZ dugu arazo zein hutsune hori).

b) Hala ere, mimetismoz, interferentziaz, kalkoz, nahi izan dugu egitura hori ere geuretu, eta temati saiatuko gara horretan.

Baina, non dago arazoa edo hutsunea? Ikus dezagun:

Konsidera dezagun honako esaldi hau:

Lapurrak poliziak atxilotu ditu.

(hots, pasibo-antzeko esaldia non poliziak dán sujetu eta galdegaia), edo hobeto:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Izan ere,  interpretatzen badugu poliziak nola sujetua (anbiguoa baita), orduan oso ordena markatua dugu hor (OSV), eta hortaz irakurketa estandarrean, sujetu hori beharko genuke interpretatu nola galdegaia, eta lapurrak nola mintzagai hanpatua. Gainera, euren artean koma jarrita evitatuko genuke interpretazio hori non lapurrak dán sujetua (azken hori semantikoki bitxia izanik ere). Edozein kasutan, har dezagun honako versio hau:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Gaztelaniaz ere eman daiteke goiko pasibo-antzeko hori:  

A los ladrones, la policía les ha detenido.

Esaldi hori posible da gaztelaniaz, baina erabiltzen da soilik an kontextu oso markatuak, zeren ... apárte ordenamendu hori, existitzen dira beste batzuk ere, neutroagoak, zein ez diran existitzen an euskara garziarra:

A los ladrones les ha detenido la policía. 

Ordenamendu horretan sujetu-galdegaia bilakatu dá postverbal (ezin an euskara garziarra), horrela ahalbidetuz transizio jarraituagoa arten tema (A los ladrones) eta elementu rhematikoena (la policía). Gainera báda aukera pasiboa ere, zein ez dan (hau ere ez) existitzen an euskara garziarra:

Los ladrones han sido detenidos por la policía.

Gainera, transizio jarraituago horiek dira jarraikorragoak ere, irekiagoak. Izan ere, transizio horiek dira zuzeneko emaitza ti estruktura eta baliabide progresiboak, zein diran irekiak, eta horregatik askeagoak: esan nahi baita ze estruktura eta baliabide progresiboek dúte hobeki ametitzen konplementazioa an bukaerako elementu rhematikoa (la policía), erraztuz horren konbinazioa kin osagarri sinple edo konplexuak, an aposizioa edo ez. Adibidez:

Los ladrones han sido detenidos por la policía especial creada recientemente por el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...) 

A los ladrones les ha detenido la policía especial que ha creado (que ha sido creada) recientemente (por) el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...)  

Nón dago malgutasuna an hitz-ordena? Nón dago arazoa? Nón dago hutsunea? [170] [>>>]

Pobrezia materiala vs. pobrezia komunikatiboa

Sarrera honetan aipatutako ikastaro hartan, irakasle Juan Garzia Garmendia etengabe aritu zen egiten apologia on "txirotasun frantziskotarra" aplikatua tu euskararen sintaxia: berdin nola San Frantziskok zún aukeratu pobretasun materiala, guk ere beharko genuke estimatu txirotasun sintaktikoa, eta horri lotu alegeraki: euskaran, bistan da; gaztelanian ez.

Baina San Frantziskok muzin egin zion aberastasun materialari, justuki afin landu bere arima, bere gogoa, bere barreneko aberastasuna, afin-eta loriatu gizakia, eta hala eginez, loriatú Jainkoa. Aitzitik, txirotasun sintaktikoan ez diegu izkin egiten kanpoko ondasunei, ez: hor muzin egiten diogu tu jarraitzea lantzen gure komunikazioa, gure geutasuna, gure barreneko aberastasuna, gure kultura; eta hala eginez ez dugu gizakia loriatuko, ezta Jainkoa ere.

Ez ditzagun nahas, mesedez, bi pobrezia horiek. [23] [⇶]