Bichakjian ikertzaile nederlandarraren hitzak dira hauek:
The shift from the head-last (zelangoa baita euskararen ordena) to the head-first (zelangoa baita frantsesa eta gaztelaniaren ordena) order constitutes an important step in the expression of thought and thence in thinking itself.
[Bichakjian, Bernard H., Language Evolution and the Complexity
Criterion, Psycoloquy: 10,#33 Language Complexity (1), 1999. Mesedez, irakur artikulu osoa hemen]
Horixe da sakoneko mezua hon nire saioa deitzen Euskararen garabideak,
non, besteak beste, aritu nintzen buruz kontzeptuak nola logika
komunikatibo unibertsala, garapen linguistikoa edo/eta garapen
humanoa; eta non aldarrikatu nuen ezen sintaxi
diskurtsibo-prepositibo-garatua dela aurrerapen humano zoragarria
respektu estadio sintaktiko-komunikatibo azpigaratuagoak
(ahalkeagoak), adibidez respektu sintaxi pospositibo-regresiboa.
Zin-zinez, munta handiko okerra
egiten dute hizkuntzalariek noiz ekiparatzen baitituzte sintaxi
diskurtsibo-prepositibo-progresiboa (edo, teknikoki, buru-lehena edo
head-first, zeinetan jartzen baitira erreferenteak edo buruak lehenago
ezi erreferentziak) eta sintaxi adierazkor-pospositibo-regresiboa
(edo, teknikoki, buru-azkena edo head-last, zeinetan jartzen baitira
erreferenteak atzerago ezi erreferentziak).
- Jarraitua, pausatua, irekia
Sintaxi
buru-lehenari egokitzen zaio pentsabide-mintzabide diskurtsiboa; eta
sintaxi buru-azkenari dagokio pentsabide/mintzabide ez-diskurtsiboa.
Pentsabide/mintzabide
diskurtsibo paradigmatikoan buruak (hots: aditza, preposizioa, izena,
...) beti doaz lehenago ezi euren osagarriak, eta horrexegatik hitz
bakoitza ongi itsasten da, ongi txertatzen da an diskurtsoa, metatuz
bere informazioa koherenteki (nahiz informazio partziala izan,
perfektuki enkajatzen da, esan nahi baita ezen informazio horren
zentzua ulertzeko ez dela inongo bukaerara itxaron behar, ez dela egon
bear inongo buruaren zain), halatan non mezua progresatzen baita
unidirekzionalki, aurrera, hitzetik hitzera, atzerakargarik gabe,
kizkurrik gabe; eta horregatik ongi korritzen du, ongi diskurritzen du,
atzetik seguru eta aurrera iragarriz bidea, prestatuz bidea, eta,
finean, gozatuz bidea.
Beste
hitzetan: pentsabide/mintzabide diskurtsiboan hitza da
informazio-unitate itsaskorra, hitzetik hitzera doa, eta zentzu
horretan pentsabide/mintzabide hori jarraitua da. Jarraitua izanik, pentsabide/mintzabide diskurtsiboan pausatuki
progresa dezakegu, hainbateraino non egin baitezakegu pausa an
birtualki edozein hitz, arazorik gabe (mezuaren adreilu bakoitza
linealki eta koherenteki itsasten baita). Pentsabide/mintzabide
diskurtsiboa, azkenik, irekia
da, zeren aurrera garatzen delarik, ematen baitigu aukera on
jarraitzea osatuz gure osagarriak, suabeki gidatuz gure ideiak gain
bide seguruak, kalitatez, kantitatez.
Pentsabide/mintzabide
ez-diskurtsibo paradigmatikoan hitz-multzoka joaten gara, jauzika,
informazio-unitate itsaskor erlatiboki askoz lodiagoetan (respektu
diskurtsiboan), zeinen zentzua ez den ikusten harik-eta hitz-multzoaren
burura ailegatu arte (hots, akaso aski atzeratutako burura, head-era:
aditz pospositibora, posposiziora, atzizki deklinatibora, ...), eta
gauza da ezen informazio-unitate bat ezin dela koherenteki itsatsi
harik-eta bere zentzua, bere burua (bere head hori) erakutsi
arte (hau da, soilik itsatsi ditzakegu koherenteki horiek hitzak zein
doazen an ordena komunikatiboa: buruetatik osagarrietara,
azpiburuetatik azpiosagarrietara).
Baldin-eta
nahi baditugu itzuli serie informatibo-diskurtsiboak tu molde
adierazkorra, tipikoki sortuko dira bukle edo kizkur antiinformatiboak
zeinen metaketak biziki zailduko baitu progresoa hon kodifikazioa edo
deskodifikazioa zein ari garen egiten. Teknologia adierazkorraren
arazo konparatibo biziki larriak ez dira nabaritzen mezu edo esaldi
oso sinpleetan (hizkuntza guztien hasieran esaldi guztiak izanen bide
ziren sinple-sinpleak, zuzen-zuzenak, bat-batekoak,
adierazkor-adierazkorrak), baina ber momentutik non mezu edo esaldiak
hasten baitira luzatzen edo konplexutzen, hortxe ageriko zaizkigu
oztopo horiek zeinek, esan bezala, kritikoki baldintzatuko duten gure
pentsabide/mintzabidea, zein baita asko esatea.
Hau guztia hain da frogagarria,
hain da esperimentagarria, hain da logikoki aztergarria, hain
logikoki ulergarria nola beste edozein teknologiaren funtzionamendua,
eta hain da argia nola eguzki beteko argia bera. Eta hala da edozein
diskurtsotan, edozein testutan, eta baita edozein hizkuntzatan ere
(hau garrantzi handiko detailea da, zeren horrek ahalbideratzen baitu
konparazioa inter hizkuntzak).
- Diskurtsibitate-neurri bat
Orain proposatu nahi dut neurri bat zein erabil daitekeen afin baloratu zenbateko diskurtsibitatea duen diskurtso batek.
Hartara,
hartuko ditugu diskurtsoaren esaldiak (puntutik puntura doazen
diskurtso-unitateak) eta esaldi bakoitzean kontatuko ditugu zenbat hitz dauden inter esaldiko hitz bakoitza eta hitz horri dagokion buru atzeratuena (head atzeratuena). Gero batuketa eginez lortuko dugu hitz-kopuru bat, zeini deituko diogu indize antiinformatiboa. Esaldi guztien indize antiinformatiboen batezbeskoa eginez lortuko dugu batezbesteko indize antiinformatibo absolutua, zeinek neurtuko baitigu diskurtsoaren kalitatea an modu absolutua.
Goiko txostena hasi eta berehala agertzen da asterisko bat, zeinetan azaltzen baita honakoa, besteak beste:
Euskararen
Aholku Batzordea hizkuntza-normalkuntzan diharduten erakunde publiko
nahiz pribatuen ahaleginak eta ekintzak aztertzeko, bideratzeko eta
koordinatzeko harreman-organoa da.
Esaldi horren indize antiinformatiboa oso altua da. Hain zuzen (13+12+11+10+9+8+7+6+5+4+3+2+1 =) 91
da indize hori (kontsideratu ditut izen propioak eta hitz konposatuak
nola “Euskararen Aholku Batzordea” edo “hizkuntza-normalkuntza” nola
bailiran hitz sinpleak). Egin dezagun honakoa desdoblamendua:
Euskararen
Aholku Batzordea da hizkuntza-normalkuntzan diharduten erakunde
publiko nahiz pribatuen ahaleginak eta ekintzak aztertzeko,
bideratzeko eta koordinatzeko harreman-organoa.
Indizea jaitsi da tu 78 (=12+11+10+9+8+7+6+5+4+3+2+1), baina oso altua da oraindik. Jarrai dezagun desdoblatzen:
Euskararen
Aholku Batzordea da harreman-organo bat hizkuntza-normalkuntzan
diharduten erakunde publiko nahiz pribatuen ahaleginak eta ekintzak
aztertzeko, bideratzeko eta koordinatzeko. Indizea jaitsi da tu 36 (hartu ditut azkeneko hiru aditzak nola bailiran bat). Jarrai dezagun:
Euskararen
Aholku Batzordea da harreman-organo bat afin aztertu, bideratu eta
koordinatu hizkuntza-normalkuntzan diharduten erakunde publiko nahiz
pribatuen ahaleginak eta ekintzak.
Indizea jaitsi da tu 13. Askoz baxuagoa, baina oraindik ere altua:
Euskararen
Aholku Batzordea da harreman-organo bat afin aztertu, bideratu eta
koordinatu ahaleginak eta ekintzak zein egiten dituzten erakunde
publiko nahiz pribatuek zein aritzen diren hizkuntza-normalkuntzan.
Indizea jaitsi da tu 0. Hori da ordena diskurtsiboa (esan bezala, izendapen propioak hitz modura kontsideratuz, bsteak beste).
Halaber
pentsa genezake nola kalkulatu indize antiinformatibo erlatiboa, non
izanen genuke kontuan esaldien luzera (hitzetan): ez baita berdin
batezbesteko indize absolutu altua noiz esaldiak motzak diren edo noiz
esaldiak luzeak diren. Hori beste baterako utziko dut.
Ohartu,
bestalde, ezen goiko desdoblamendu horretan ez dudala erabili batere
baliabide berezirik). Hauxe lehenengo fasea hon hizkuntza baten
garapena.
Ikus
honetaz guztiaz ze konklusiotara ailegatu den gaztelaniaren ikerlari
den Ángel López García buruz gaztelaniaren sorrera (agertzen diren
ñabardura lodiak neureak direla):
CONCLUSIONES
Las conclusiones del presente trabajo pueden resumirse en los siguientes puntos:
1) La conversión del latín en español se produjo primero en el componente sintáctico, ya por el siglo IV d. C., y sólo mucho después, hacia el siglo XI d. C., en el componente morfológico.
2) Ambos procesos tuvieron lugar en muy poco tiempo y de forma bastante repentina, aunque no de la misma manera.
3) La sintaxis protorrománica surge como consecuencia del nuevo modelo tipológico representado por el latín de la Vulgata.
Como los textos anteriores se sentían latinos y los posteriores,
también, habría que hablar de un punto de infexión en la evolución del
latín, pero no de una catástrofe.
4) En cambio, el surgimiento del romance en el siglo XI representa una remorfologización de dicha sintaxis textual,
la cual venía alargando su existencia varios siglos atrás. Al
presentar una apariencia diferente, los hablantes apreciaron una
discontinuidad brusca entre los textos “latinos” anteriores y los nuevos
textos “romances”, por lo que técnicamente puede hablarse de
catástrofe.
5) Este proceso fue inducido externamente
por ciertos atractores entre los que se cuentan: la reforma
cluniacense, que conduciría al llamado “latín medieval”; la imitación
de los textos franceses y provenzales en romance; y, en un primer
momento (siglos X y XI), la influencia del vasco.
6)
No obstante, es muy posible que dicho proceso de independización del
latín se hubiera producido de todas maneras, pues la tensión
entre una sintaxis rectiva y una morfología propia de una lengua de
construcción se iba haciendo cada vez más insoportable conforme
crecían las necesidades textuales derivadas de la expansión económica
europea del siglo XII.
[López
García, Angel, (2000), Cómo surgió el español. Introducción a la
sintaxis histórica del español antiguo, Gredos, Madrid.]
Beraz, bi estadio nagusi nabarmendu daitezke an garapen-bidea on latina tu gaztelania:
- Sintaktikoa
(inflexio-puntua): non esaldi-osagaiak berrordenatzen diren,
baina morfologia ukitu gabe; alegia, aditza osagarriaren aurrera
eramaten da, edo/eta osagarri-buruak osagarrien aurrera, baina
lekuaz gain ez da besterik aldatzen. Pausu inportantea izanik,
aski normalak izaten dira bazilazioak inter ordena
komunikatiboagoak eta ordena antikomunikatiboagoak.
- Morfologikoa
(katastrofea): non ordena sintaktiko berriak eskertzen dituen
baliabideak garatzen baitira: besteak beste, etapa horretan
baliabide posposizionaletatik baliabide preposizionaletara
pasatzen da.
- Kalitatezko baliabideak dira koxka
Edonola
ere, pentsabide/mintzabide retrogresiboa da kantitatez mugatua,
estua; eta kalitatez ongi eskasagoa ezi beste estadio garatuagoa, non
sistematikoki betetzen baita komunikazioaren urrezko legea: aurrena burua, gero osagarria.
Dio Hidalgok:
Dirudi prozesamendua, ahoz edo irakurriz, gehienera 10 (15?) silaba bitarteko informazio unitateetan egin ohi dela. (EKAIA, 2002, 16. zkia.)
Gehienera,
beraz: tope modura 10-15 silaba. Pentsabide/mintzabide pospositiboan
informazio-unitateen topeak inportanteak dira, zeren,
barne-antolamendu antiinformatiboa izanik, hortxe dira guztiz
operatiboak tope horiek, zeinek markatzen baitute justuki hizkuntzaren
estuasunen neurri kuantitatiboa (multzoaren burua ezagutzeke,
komunikatiboki kostutsua da tope horretatik aurrera segi). Bestalde,
tope horien barnean ere ez da berdin ordena komunikatiboa ezi
ez-komunikatiboa, jakina.
Modu
diskurtsiboan tope horrek ez du funtzionatzen, zeren kasu horretan
informazioaren adreilu koherenteak eta zentzudunak (informazio-unitate
itsaskorrak) izaten dira hitzak (burua beti aurretik doalarik,
hitz-multzoa informatiboki garatzen delarik, informaziogai gehigarri
bakoitza, hitz bakoitza itsasgarria baita), zeinen metaketa
informatiboak ez duen muga argirik. Modu adierazkorrean, aldiz,
mehatxu konstante bat da tope hori (metaketa antiinformatiboak
eragindakoa), Damokles-en ezpata bat zein, edozein momentutan, erori
baitaiteke gain gure osagarri bat, gain gure perpaus bat, gain gure
esaldi bat.
Bittor
Hidalgok edo Asier Larrinagak diote ezen 7 edo 10 edo inkluso 15
silabatako zatietan ez duela inporta non jartzen dugun preposizioa edo
posposizioa, non jartzen dugun izena edo ezizena, baina hori ez da
horrela. Jakina inporta duela, eta asko gainera; zeren,
informazio-unitate itsaskor luzeen barneko ordena antiinformatiboak
oztopatzen baitu unitate horien aurrerako kateazioa (ez ordea,
atzerakoa: baina atzera kateatzeak sakonduko luke gure arazo
komunikatiboa). Esan nahi baita ezen informazio-unitate itsaskor luzeen
barneko ordena antiinformatiboak zeharo baldintzatzen duela
informazio-unitate horiek aurrera kateatzeko aukera, baldintzatzen duela
mezuaren korritzea, baldintzatzen du mezua bera.
Larrinagak aipatzen duen Juan Garziak honakoa dio:
Izan
ere oso gauza desberdina da ISaren gune nagusia eman (determinazioa
eta izena) eta gero haren muina den izena zehazten segitzea (erdaraz
gertatu ohi den moduan), eta (hori baita kasua) zehaztapen hori airean
-erreferenterik gabe- egitea eta gero halako batean, guztiaren
buruan, erreferente nagusi hori ematea. Garbi dago hor ere kizkur
horietako bat egitera behartuko genuekeela berehala irakurlea (hots,
behin luze-konplexutasun
gradu batera orduko). Kasu honetan, gainera, kontutan har bedi lan
hori guztia esaldi orokorraren zatitxo txertatu batean egiteko
eskatzen diogula. (Joskera, lantegi, 368 or.)
Hidalgoren
azken bertsioen arabera 7, 8 edo 10 bat silaba da topea nondik
aurrera agertuko zaigun kizkur nabaria, edo, nahiago bada, atzerakarga
(IU bat da topea):
Badirudi
guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun
zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez
ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea"
deitzen dena.(ARGIA, 2003ko azaroaren 23ko alea)
Hori
da topea, informazio-unitate itsaskorren tamaina maximoa; baina
diskurtsoa unitate itsasgarri oso txikietan progresatzen bada, ez da
batere arazorik agertuko (modu diskurtsiboan hala da). Esanda dago:
tamaina hori dependitzen da krutziaki hon ze nolako hitz-hurrenkera
erabiltzen ari garen; eta zenbat eta informazio-unitate itsaskor
laburragoak erabili, orduan eta jarraikortasun gehiago gozatuko dugu,
bai-eta, beraz, arazo gutxiago diskurritzeko.
Modu
adierazkorrean, bizitza konplikatuagoa da, zeren IU baten topea
(hots, 10 silaba horiek) oso tope txikia baita, adibididez,
izen-sintagma (IS) batentzako, non, ahal izanez gero, erabiliko
baititugu osagarrien kate luze samarrak, erlatibozko osagarri
kateatuak barne. Irakur, adibidez, Juan Garzia beraren beste zita hau:
Oinarri-oinarrizko
arazo bat dago, beraz, erdarazko erlatibo-perpausak euskaraz emateko:
erdarazko egitura irekia da, muga garbirik gabe luzagarria;
euskarazkoa, berriz, itxia eta oso mugatua. (Joskera, lantegi, 368 or.)
Begibistan
da sakoneko diferentzia funtzionala inter hizkuntza estadio
adierazkor oztopoz-betea eta estadio diskurtsibo jarraitua. Irakur
honako hau (non-eta Larrinagak aholkatzen digun Garziarenean):
Hortik
ere (...), bistan da, gure sintaxiak eskatzen duen zatikakotasun
erlatiboa, erdararen jarraikortasunaren aldean. Ez da, hala ere,
berez, dena desabantaila, gehiegikeriarako bideak ixten baitizkigu
horrek. (Joskera, lantegi, 369 or.)
A
ze kontsolamendua! Eta, esan gabe doa: jatorrizko euskarazko
testuetan ez da arazoa desagertuko, baizik-eta soilik hobeto
ezkutatuko.
Hizkuntza diskurtsibo (head-first) batetik hizkuntza ez-diskurtsibo (head-last)
batera itzuliz gero, makroarazo sintaktiko zailak nonahi izanen
ditugu (ezin besterik espero, ez behintzat baliabide mugatuagoekin,
itxiagoekin, zatikakotasun handiago sortzen dutenekin, edo hitz
batean, antiinformatiboekin); itzulpena ez-diskurtsibotik
diskurtsibora eginez gero, soilik topatuko ditugu mikroarazo aise
konpongarriak, eta, orokorrean, emaitza izanen da hobeagoa ezi
jatorrizkoa, hau da: ulergarriagoa, diskurtsiboagoa
(diskurtsibitate-indizea jaitsiko da). Paradoja horren azalpena datza an
faktoa ezen baliabide pospositiboak dira ahaltsuagoak ... ezi euren
kide prepositiboak. Kalitatezko baliabideen bidez sortzen dira
kalitatezko diskurtsoak, eta kalitate gabeko baliabideekin sor
daitekeen bakarra da kalitate baldintzatua, kalitate mugatuagoa,
baxuagoa (ikusi nahi duenarentzat, bistakoa da hau; ikusi nahi ez
duenak, berak jakingo du zergatik ez duen ikusi nahi).
Horra hor beste froga bat hon euskararen azpigarapen sintaktikoa, zeinen eragina gain kalitatea ezin baita saihestu.
(JESUS RUBIO PEÑA da doktore in Ekonomia) |