Mounole (2024): "Thierry Biscaryk..., ez beste nehork"

Atzokoan komentatzen genuén Celine Mounole euskal gramatikariak emandako adibide bat, eta gaur aipatu nahi genuke haren bigarren adibide hau, eta bere ondorengo interpretazioa:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditu Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak. (Ordena horrek agerian ematen du Thierry Biscaryk emanen dituela poeta horien kantuak, ez beste nehork. [Mounole, 2024:131]

Adibide horretan dauzkagú bi sintagma thematiko inesibo (marko-jartzaile) an esaldi-hasiera:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditu Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

eta gero hasten da SVO ordenako esaldi normal bat, non, kontexturik ezean, demagun titular normal batean, naturaltasunez interpretatuko genuke ze informazio zehatzena ematen zaigú an objetua, objetu postverbala:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditu Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

Esaldi hori titular modura irakurriko bagenu, ez genuke izan behar inolako arazorik ki interpretatu ze esaldiko informazio rhematikoena dá objetu postverbal hori (zerrenda hori), non kokatuko litzakén esaldiko azentu nagusia, zein (hemen ere, defektuz) espero genukén neutroa (nahikoa da neutroa izatea). Argiago adierazi nahiko balitz defektuzko estruktura informatibo hori (kontextu berezirik ezean), jar liteke azentu laguntzaile (diskursibo) bat:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditú Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

Objetuko azentu nagusi hori enfatikoa ere izan liteke, arazogabe.

Baina Mounole-k esaten digu ze esaldi horretako sujetua izan behar dá derrigor foku markatua (osagai preverbala) eta areago, esaten digu ze foku enfatiko hori izan behar dá exhaustiboa:

Ordena horrek agerian ematen du Thierry Biscaryk emanen dituela poeta horien kantuak, ez beste nehork. [Mounole, 2024:131]

Thierry Biscaryk eta ez beste nehork. [2682]

Interpretazio neutroa izan behar dá defektuzko interpretazioa

Amaitzen genuén atzoko sarrera emánez adibide hau:

Horrela, ondoko titularra ikusita:

Thierry Biscary kantariak proposatzen du oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

soilik interpreta geinke ze “Thierri Biscary kantariak” izan behar dá foku markatua (enfatikoa), eta justuki bera, eta ez beste inork (izan behar da exhaustiboa ere, dirudienez), proposatu duela “oren bat eterdiko musika ibilaldi bat”, noiz eta oso argi iruditzen zaigun ze halako titular (neutro) batean, goragoko informazio postverbala (objetua: "oren bat eterdiko musika ibilaldi bat") izanen dá tipikoki rhematikoena (ez zaigu iruditzen zentzu handirik duenik “Thierri Biscary kantariak” fokua izatea: horretarako beharko genituzke oso baldintza informatibo bereziak zein ez diren gertatzen an titular bat). Edonola ere, duda balego, aski da jartzea azentu diskursibo bat gain aditza:

Thierry Biscary kantariak proposatzen dú oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

horrela guztiz argi utziz norántza begiratu behar dugún bilatuz informazio rhematikoena (aurrerantz), adieraziz ze sujetua ez da enfatikoa ezta ere esaldiko osagai rhematikoena. Aukera horrek (aukerako azentu diskursibo horrek) ikaragarrizko onura ekarriko lioke ki euskal prosa/diskursoa, zeintan SVO neutroa eta enfatikoa (berdin nola SOV ere) bihurtuko zirén eskubide osoko aukera estandarrak.

Esan nahi baita ze adibide horretan sujetua izan behar dá foku markatua (galdegaia) eta exahustiboa (Thierry Biskary-k eta soilik Thierry Biscary-k). Adibide hori ez da nirea, da Celine Mounole-na an bere "Iparrorratza. Kalko eta huts ohikoenen saihesteko bidelaguna", publikatua oso berriki, an 2024 (gogora daigun ze Mounole dá Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordeko kidea, eta beraz oso ahots autorizatua ki azaldu versio ofiziala). Ikus:

Thierry Biscary kantariak proposatzen du oren bat eterdiko musika ibilaldi bat. (Ordena horrek agerian ematen du Thierry Biscaryk proposatzen duela delako ibilaldia; ez, eman dezagun, Niko Etxartek. [Mounole, 2024:131]

Beraz, ezin da egin beste interpretaziorik, eztaere interpretazio normalena, zein izango litzakén interpretazio neutroa, non informazio guztia dén berria, rhematikoa, eta non ez dagoen galdegairik, baizik-eta esaldi osoko foku zabal bat an SVO hitz-ordena neutroa, non azentu nagusia aurkitzen dén an informazio gehien rhematikoa (tipikoki, finena) zein aski logikoki izanen litzakén objetuko informazio oso preziso hori; "oren bat eterdiko musika ibilaldi bat". Horrekin ez kontent, gure gramatikariek inposatzen digute foku exahustibo bat, zein ez den inondik inora derrigorrezko interpretazioa (sujetua foku enfatikoa izanda ere, enfasi hori eman liteke zergatio arrazoi ezberdinak eta ez derrigor zatio arrazoi exhaustiboa).

Kontextu barik jasoko bagenu esaldi hori interpretazio neutroa izan beharko litzaké normalena, eta soilik azpi baldintza kontextual oso bereziak (zein ez diren gertatzen an titular bat) interpretatu ahalko genuke foku markatu exhaustiboa an sujetua. Interpretazio neutroa izan behar dá defektuzko interpretazioa. [2681] [>>>]

Euskararen bigarren ordena neutroa: SVO

Atzoko sarreraren haritik, honako hau idatzi dut burúz euskararen SVO hitz-ordena kin esaldiko azentu nagusia (neutroa edo enfatikoa) an objetua (klikatu gain ondorengo esteka):

Euskararen bigarren ordena neutroa: SVO

Hor doa irudia (klikatu gain irudia ki irakurri hobeki):

Eta horrá textua.

Euskararen bigarren ordena neutroa: SVO

Jesus Rubio (UPV/EHU)

Duela 15 urte aurkeztu nuén nire master-lana an “Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia” programa (UPV/EHU), aztertuz “Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak” (2010). Han erakusten zén ze hitzaldietako euskaran guztiz normala da SVO ordena (hots, Sujetua-Aditza-Objetua) kin esaldiko azentu nagusia an objetua (edo aditz osteko beste osagarriren bat), eta hortaz, non esaldiko parte informatiboena (rhematikoena, finena, akaso sorpresiboena) dén objetua (O). Era berean, aurkitu genituén esaldiak non indar prosodiko nagusia kokatzen zén an posizio preverbala (SOV).

Esaldiko indar prosodiko nagusi hori izan ahal dá gutxi markatua (neutroa) edo ondo markatua (enfatikoa), halan ze askotan ez da erraza ezberdintzea artén SVO ordena neutroa eta SVO ordena non foku estu/markatu bat aurkitzen dén an objetua, nahiz kontextuak ederki laguntzen duen. Gauza bera gertatzen da an SOV ordena, izan ere askotan ez baita erraza zehaztea non amaitzen dén neutralitatea eta nón hasi enfasia, nahizta hemen ere, kontextuak ederki lagundu.

Zergátik aukeratu hurrenkera bat edo bestea? Hori, hiztunaren esku galditzen da aráuz bere helburu komunikatiboak. Esango genuke ze, orohar, zenbat eta kontextualagoa (familarragoa, ezagunagoa,…) izán objetua (markatua edo ez), hainbat errazago kokatuko da preverbalki (neutralki edo enfatikoki beraz), eta bide beretik, zenbat eta akontextualagoa (ezustekoagoa, ezezagunagoa,…) izan, hainbat errazago aurkituko da postverbalki, nahiz denetariko interes komunikatiboak ager daitezke. Adibidez, zerbait zehaztu nahi denean (demagun galdera explizitu bati erantzunez edo galderarik batere gabe), báda tendentzia ki eman objetu zehaztua (edo objetu zehaztuen zerrenda) postverbalki (hórrela zentratu ahal gara an zehaztutako informazio hori).

Euskara idatzian ere, hasieratik bertatik, erabili da SVO ordena neutroa edo enfatikoa, hala an perpaus printzipalak nola an subordinatuak: adibidez perpaus erlatiboetan, tipikoki, izenorde erlatiboaren atzean kokatu ohi zén aditza eta gero gainerako osagarriak harik XIX. mendea. Hala ere, gaur egun arau estandarrean erabat nagusitu zaigú SOV neutroa eta enfatikoa, halatan non esan litekén ze SVO neutroa eta enfatikoa ez direla ia existitzen an euskara idatzia. Horrela, ondoko titularra ikusita:

Thierry Biscary kantariak proposatzen du oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

soilik interpreta geinke ze “Thierri Biscary kantariak” izan behar dá foku markatua (enfatikoa), eta justuki bera, eta ez beste inork (izan behar da exhaustiboa ere, dirudienez), proposatu duela “oren bat eterdiko musika ibilaldi bat”, noiz eta oso argi iruditzen zaigun ze halako titular (neutro) batean, goragoko informazio postverbala (objetua: "oren bat eterdiko musika ibilaldi bat") izanen dá tipikoki rhematikoena (ez zaigu iruditzen zentzu handirik duenik “Thierri Biscary kantariak” fokua izatea: horretarako beharko genituzke oso baldintza informatibo bereziak zein ez diren gertatzen an titular bat). Edonola ere, duda balego, aski da jartzea azentu diskursibo bat gain aditza:

Thierry Biscary kantariak proposatzen dú oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

horrela guztiz argi utziz norántza begiratu behar dugún bilatuz informazio rhematikoena (aurrerantz), adieraziz ze sujetua ez da enfatikoa ezta ere esaldiko osagai rhematikoena. Aukera horrek (aukerako azentu diskursibo horrek) ikaragarrizko onura ekarriko lioke ki euskal prosa/diskursoa, zeintan SVO neutroa eta enfatikoa (berdin nola SOV ere) bihurtuko zirén eskubide osoko aukera estandarrak.

[2680] [>>>]

Eta itzulpen automatikoa:

"Kontraesan horretan biltzen da gure arazo sintaktiko larrienetako bat,..."

Atzo irakurtzen genuen ondoko sarrera an bloga on Erramun Gerrikagotia:

• Lagunaren gogoetea eta reflexioa 

Nire lagun batec iracurriric hau titularra (Gara, domequea 30 martxoa 2025, 16 or)

Martxoko azken ostiralak "Puzzlea bete arte" maiatzeko ekimena iragarri du

galdetu dit ea nic nola ipinico -redactatuco- nuquen titular hori. Hauxe diot erantzun 

Martxoko azken ostiralak iragarri du "Puzzlea bete arte" maiatzeko ekimena

Orduan diost lagunac ondocoa an whatsapp

Halan da be, hor dago beti, baztarrak endredetan, galdegaiaren kontua, esan nahi baita, ulertzen badozu/badogu aditzaren aurrean doana galdegaia dala (fokua edo elementu indartua), orduan esaldia desorekatu egiten da eta galdera honen erantzuna bihurtzen da: "Nork du iragarri maiatzeko ekimena?" Baina guk ez dogu nahi "martxoko azken ostirala" galdegai izaterik, ordea aditzaren aurrean dagoenez galdegai bihurtzen da automotikoki (Hegoaldean). 

Kontraesan horretan biltzen da gure arazo sintaktiko larrienetako bat, diskurso neutro eta progresivo bat eraikitzeko oztopo gogaikarrienetako bat. 

Badakigu zer konponbide proposatzen daben Jesusek [Jesus Rubio] arazo horrentzat?

Saiatuko gara erantzuten an hurrengo sarrerak. [2679] [>>>]

Hor agertzen zaigú "arren" baliabide finala, orriotan askotan erabilia

Atzokoan aipatzen genuén ondoko adibidea, zeinen amaieran agertzen zaigún perpaus subordinatu final interesgarri bat kin baliabide bat zein askotan erabili dugún orriotan: "arren..." prepositiboa:

"( . .. ) gure salbatzailleak ordenatu du eukaristia guziz sainduaren guzien gaineko sakramendu hura, zeinak baitaduka egiazki haren haragia era odola, arren hura iaten duena sekulakotz bizi dadin" (SP Phil)

Honako aldaeretan ere erabili ahal dá "arren" tresna, denak ere sortuak erábiliz euskararen mekanismo propioak:

• [456] "... egin dezagun arren" = "arren-eta... egin dezagun" = "arren... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."

Jada aipatua dugu desdoblamendua (bikoizpena) on "arren" final postpositiboa, sortaraziz "arren-eta..." prepositiboa, edo laburrago, "arren..." soila. Esan nahi baita:

"...egin dezagun arren" = "arren-eta... egin dezagun" = "arren... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."

Ikus daigun "arren-eta" sarrera an hiztegi historikoa déitzen Orotariko Euskal Hiztegia (OEH):

ARREN ETA (...) b) (Dv). Para que. Cf. Lf Gram 748: "Parfois ce subjonctif final est annoncé par arren-eta [...], 'afin que'". Bidali zion mezua arren-eta hurbil zadin. J. Etcheb. [ES?] ap. Dv. Eskola nausi yarri, arren eta haurrak, / Orotan gehienik arthatu beharrak, / Etziten itsu geldi, eskeko bidean. Hb Esk 134. 

eta ikus ere bere versio final burulehen soildua, "arren...":

ARREN 5. (Dv). (Con oración subordinada final, normalmente al comienzo de frase). Para que, a fin de que. v. ARREN ETA; cf. infra (II). Tr. Exclusivamente septentrional; no hay testimonios del s. XX. Othoiztuko duzu Iainkoaren maiestatea, arren agrada dakion zure eginza hau. Harb 45. Hargatik erne egon behar da eta othoitz egin arren denbora eztoan alferrik. SP Imit I 10, 2 (Ch denbora alferrik ez doazuntzat). Itzulgaitzatzu zure gana arren eskerdun, humil eta debozionetsu gerta gaitezin zure aldera. "Convertenos ad te, ut simus grati, humiles & devoti". SP Imit III 8, 3. Egiozu ofrenda zure bihotzaz, arren iar dadin haren gainean iaun, iabe eta nausi. SP Phil 523. Gure salbatzailleak utzi dio bere Elizari Penitenziazko eta Konfesioneko Sakramendua, arren hartan garbi gaitezin gure bekhatu guziez. Ib. 154 (He 156 garbitzeko). Egin dezatela horrentzat othoitz [...], arren [...] merezi dezan sartzea Zeruko glorian. Brtc 271. Tiranoek gatiboak gatez eta burdinez / Kargatzen ohi dituzte, arren hekin ordenez / Trufaturik ez daitezen bere gisa goberna! Monho 48. Beilla bat egina nuen, / Arren zu senda ziñtezen. Gy 76. Aiphatu lekhura bera da gan nahi, / Ez dadintzat arren trunpatua geldi. Ib. 96. Eskaldun guzia da egun gonbidatzen / Has dadin izpirituz zerbeiten moldatzen, / Yakin dezaten arren gure ondokoek / Nolako gaiak zuzten hekin arbasoek. Hb Esk 6. Nik dakidan bezala guziek arren / Yakin dezaten. Elzb Po 190.

non, antzeko kasuetan bezala, eskura egon beharko litzakén aditz-aukera ez-jokatua ere: "arren egin..." kin zentzu finala.

Aukera horiek guztiak sortzen dirá erabiliz euskararen mekanismo propialak, hala nola adibidez postposizioaren  desdoblamendua (bidéz dislokazio prepositiboa), "-eta" partikula indartzailea jartzea edo kentzea aráuz hiztunaren interes komunikatiboa, aditz jokatua aurreratzea (emanez "arren + aditza + beste osagarriak"), edota aurreratzea soilik partizipioa edo aditz-erroa. Denak ere aukerakoak.

Bai, denak ere euskararen mekanismo propioak, euskara hutsa. [2678] [>>>]

"( . .. ) gure salbatzailleak ordenatu du eukaristia guziz sainduaren guzien gaineko sakramendu hura, zeinak baitaduka egiazki haren haragia eta odola,..." (SP Phil)

Atzoko adibidean bázen oin-ohar bat (ondoko 27. oharra) non Alberdi-García-k (1998) aportatzen dutén beste adibide hau:

27 Guztiarekin ere, orobat aurki daitezke erlatibo-esaldia azken-azken gunean ez dagoen adibideak. Horrelakoetan, esaldi nagusiari dagokion mendeko esaldiren batek hartzen du kokagune hori:

"( . .. ) gure salbatzailleak ordenatu du eukaristia guziz sainduaren guzien gaineko sakramendu hura, zeinak baitaduka egiazki haren haragia eta odola, arren hura iaten duena sekulakotz bizi dadin" (SP Phil)

zeintan aurkitzen dugún SVO neutroa hala an perpaus printzipala nola an perpaus erlatiboa, alegia "SVO zein VO", biak ere neutroak:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

kin berezitasuna ezen, kasu honetan, esaldiak jarraitzen dú kin beste perpaus subordinatu bat (finala), zeintaz saiatuko garen mintzatzen biharkoan. [2677] [>>>]

"..., ofritzen darozkitzut aphezaren eskuz, egiazko jainko bizi eternala, ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute..." (Baraziart, 1784)

Irakurri genuén herenegun beheragoko pasartea (Alberdi-García, 1998), nondik ateratzen genuén honako hitz-ordena nagusi orokorra an perpaus printzipalak kin perpaus erlatiboak kin "zein":

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Atzokoan komentatu genuén pasarteko lehen adibidea, eta gaur mintzatuko gara burúz bigarrena (ganik Andre Baraziart, 1784), alegia:

Kreatura hilkor, eta bekhatuz kargatu bat baizen ez naizen arren, ofritzen darozkitzut aphezaren eskuz, egiazko jainko bizi eternala, ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute ganbiatuak zure seme Jesus Kristoren gorphutzerat eta odolerat. [Baraziart, 1784]

non, ikusten dugunez, perpaus printzipalaren aditza eta objetua doazén an VO ordena:

..., ofritzen darozkitzut aphearen eskuz, egiazko jainko bizi eternala,...

eta jarraian, objetu hori zehazten da bidéz reformulazio bat ("ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute...") non autoreak erabiltzen duén perpaus erlatibo bat (gure ikuspegitik murriztailea, nahiz eta komaz idatzita):

..., ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute ganbiatuak zure seme Jesus Kristoren gorphutzerat eta odolerat.

zeintan aurkitzen dugún gorago aipatutako ordena nagusi neutro hori:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Horixe. [2676] [>>>]

Progresio informatiboa an ordena guztiz neutroa: "...; aireak ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke." (Duvoisin, 1858)

Atzokoan genioén ze gaur ikusiko genuén adibideren bat, eta hor doá Alberdi-García-k emandako lehen adibide hori (ikus atzoko irudia), zeintan zuzentzen ditugún pare bat errata jarráiki Duvoisin-en originala ("Laborantzako liburua", 1858) eta zehazkiago bere 1892ko reinpresioa:

Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten dute airearen gozoa; aireak ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke. [Duvoisin, 1858]

Hortxe ikusten dugú atzoko patroi nagusia;

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

non ez dagoen "gainerako osagairik", alegia:

... aireak + ematen diote + hazkurri bat + zeina gabe + hil bailitazke

Hor, "aireak" dá sujetu thematikoa (aipatu berri da) eta beste guztia dá predikatu rhematikoa ("ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke"). Zati rhematikoan, aditz nagusia ("ematen diote") litzaké zati gutxien rhematikoa, eta perpaus erlatiboa izanen litzaké rhematikoena. Argiki nabari dugú progresio informatiboa an ordena guztiz neutroa (SVO neutroa an perpaus nagusia). Bihar beste adibide bat. [2675] [>>>]

Tipikoki: ...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Atzokoan galdetzen genuén:

Eta, nón kokatu ohi dá erlatiboaren aurrekaria (referentea) respektu aditz printzipala? Eta orohar, nón kokatu ohi dirá perpaus nagusiko osagarriak respektu aditz printzipala? Zehaztu ahal dugu gehiago? Bihar saiatuko gara.

Alberdi-García (1998) dúte aztertzen puntu hori, atéreaz honako hurrenkera nagusia:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + erlatiboa [Alberdi-García, 1998:249]

non, bukaerako perpaus erlatibo horretan, ordena nagusia dén hau (ikus adibidez [2669] eta [2672]):

zein + adizkia + gainerako osagaiak [Alberdi-García, 1998:246]

horrela geldítuz honako ordena nagusi orokorra:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Hortaz, tipikoki:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Bihar, adibideren bat. [2674] [>>>]

Eta zéin ote da perpaus printzipaleko ordena nagusia noiz agertzen dén "zein" motako erlatibo bat?

Aurreko sarreretan egon gara aztertzen zéin den hitz-ordena nagusia an "zein" motako perpaus erlatiboak, aurkituz nagusiki ondoko ordena hau harik XIX. mendea (jarráiki Alberdi-García, 1998):

zein + adizkia + gainerako osagaiak

non informazio rhematikoena aurkitzen dén an posizio postverbala. Hori, berez, oso interesgarria izanki, ez da gutxio interesgarria aztertzea zéin izaten den hitz-ordena tartén aditz printzipala eta "zein" formako perpaus erlatiboa. Hor ere jarraituko dugú Alberdi-García (1998), non, hasiera batean, ezberdintzen dirén bi ordena orokor hauek:

... eta bi kokapen bereizi ditugu: adizki nagusiaren aurrekoa (erlatibo-perpausa + perpaus nagusiko adizkia) eta adizki nagusiaren atzekoa (perpaus nagusiko adizkia + erlatibo-perpausa).

eta non bigarren ordena hori gailentzen dén gain lehenengoa:

Bigarren ordenari dagokionez (adizki nagusia + erlatibo-perpausa), nagusia dela esan daiteke; izan ere, ordena horretan ageri dira perpausik gehienak, bai eta erlatibo-perpausa mendeko beste perpaus bati dagokionean ere. [1998:249-250]

Beraz, gehienetan perpaus erlatiboa kokatzen dá ondóren-ze perpaus printzipaleko aditza:

adizki nagusia + erlatibo-perpausa

Eta, nón kokatu ohi dá erlatiboaren aurrekaria (referentea) respektu aditz printzipala? Eta orohar, nón kokatu ohi dirá perpaus nagusiko osagarriak respektu aditz printzipala? Zehaztu ahal dugu gehiago? Bihar saiatuko gara. [2673]

"zein" motako erlatiboetan, informazio rhematikoena (finena, informatiboena) kokatzen dá an posizio postverbala, naturaltasun osoz, neutrotasun osoz

Azken egunotan ari gara mintzatzen burúz hitz-ordena nagusia an perpaus erlatibo prepositiboak kin "zein", alegia:

zein + adizkia + gainerako osagaiak

zein dén guztiz koherentea kin perpaus horien jatorri galdetzailea (ikus atzokoa). Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze, ordena horretan, perpaus erlatiboko aditza eta geroko osagarriak izaten dirá tipikoki informazio berria (izaten dirá rhematikoak), hala nola ere ze informazio rhematikoena (finena, informatiboena) kokatzen dá an posizio postverbala, naturaltasun osoz, neutrotasun osoz. [2672]

Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: galdera indirektoak erantzun bihurtuak (eta hortaz, jatorriz: "zein + adizkia + gainerako osagaiak", murriztaileak, mugagabeak eta erámanez "-n" subordinazio-marka)

Atzo eta herenegun ikusi dugú ze "zein" moduko perpaus erlatiboetan ordena nagusia izaten dén hau:

(1 ORDENA) zein + adizkia + gainerako osagaiak
( ... ) kontritioneaz bertze dolore molde bat, parabisurako loriaren galtzeko, edo ifernuko
penetara ioaiteko beldurtasunetik heldu dena, zein deitzen baita: Arritio, Acrizionea.
(Axular: Gero, 1643)

[Alberdi-García, 1998:246-247]

non aditza kokatzen dén justu atzén anaforiko erlatiboa ("zein"), eta aditzaren ondoren beste osagai guztiak.

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondorengo bi sarrera hauek non justifikatzen genituen halako perpausen zenbait ezaugarri ("zein + adizkia + gainerako osagaiak", murriztaileak, mugagabeak eta "-n" subordinazio-marka) an euren jatorri galdetzaile, eta zehazkiago an euren jatorri galdetzaile indirektoa:

• [409] Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak tik galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak emanen zien euren jatorrizko izaera murriztailea ere (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren garatuz erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren garátuz erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justu atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta lehenago ze perpauseko beste osagarriak, nola izan ahal dén objetua (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamendu batzuk ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak izan ahal dira soilik azaltzaile-mugatu-OV, halan-ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VO-a.

Bide beretik, ondorengo sarreran gehitzen genuén "-n" subordinazio-marka ki aurreko hiru jatorrizko ezaugarri horiek:

• [410] "zein" erlatiboak: aukeran murriztaile, mugagabe, VO eta... gabén subordinazio-marka

Azken sarreran aipatzen genituén zenbait mota on "zein" erlatiboak (mota murriztailea, mota mugagabea, VO ordena an perpaus erlatiboa), zein, izanik ere ondo sustraituak (tik sorrera bera on erlatibo horiek) eta izanik ere ondo interesgarriak diskursiboki, ez diren gaur egun gomendatzen (an instantzia ofizialak), baizik, gehiago, desgomentatzen:

Ikus: "Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aldiz, eta nola komentatzen genuen hemen, báda erlatibo horien laugarren jatorrizko ezaugarri bat zein, aitzitik, aldezten den. Ari naiz burúz beharra ki erabili "-n" subordinazio-marka an perpaus erlatiboak, zein ez litzakén baizik zeharkako galderetako "-n" bera.

Dakigunez, zenbait autoreren lumetan, jatorrizko erabilera hori zabalduko zén ki erabilera arinagoak non ez zen itsasten halako marka subordinatiboa:

Ikus: Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile subordinatuak
edo:  Ez genuke eginen baizik segitu bidea zein zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek 

Sarrera horietan genioenez, aukerako "-n" subordinazio-marka erlatiboa dá beste aukera sinplifikatzaile interesgarri bat zein ez litzaken galdu behar.

Nolabait esanda, jatorri galdetzaileko perpaus erlatibo horiek izanen liraké  galdera indirektoak erantzun bihurtuak (eta hortaz, jatorriz: "zein + adizkia + gainerako osagaiak", murriztaileak, mugagabeak eta erámanez "-n" subordinazio-marka). [2671] [>>>]

Alberdi-García (1998): "Datu hauetatik ageri denez,... autoreek ["zein" erlatiboetan] adizkia izenordainaren atzean bertan kokatzeko joera agertzen dute."

Atzoko sarreran ikusten genuen ze euskararen tradizioan perpaus subordinatu erlatiboak erabili dirá ondo nagusiki an ordena hau:

(1 ORDENA) zein + adizkia + gainerako osagaiak
( ... ) kontritioneaz bertze dolore molde bat, parabisurako loriaren galtzeko, edo ifernuko penetara ioaiteko beldurtasunetik heldu dena, zein deitzen baita: Arritio, Acrizionea.
(Axular: Gero, 1643)

[Alberdi-García, 1998:246-247]

non aditza kokatzen dén justu atzén anaforiko erlatiboa ("zein"), eta aditzaren ondoren beste osagai guztiak. Gaurkoan nabarmendu nahi genuke ze ordena horren nagusitasuna joan zén areagotzen mendez-mende harik XIX. mendea, non hurrenkera horrek lortu zuén bere kota maximoa, alegia %60 respektu erlatibo prepositibo guztiak, nola ikusi ahal dugun an ondorengo datuak on Alberdi eta García:

Autoreek konkluitzen dutenez:

Datu hauetatik ageri denez, ordena nagusia lehenengoa da, hau da, autoreek adizkia izenordainaren atzean bertan kokatzeko joera agertzen dute.[Alberdi-García, 1998:246-247]

hau da: zein + adizkia + gainerako osagaiak. [2670]

Xabier Alberdi-k eta Julio García-k (1998) aztertzen dute nolákoa izan den hitz-ordena barnén perpaus subordinatu prepositibo oinarrizkoenak ("zein" erlatiboak): nagusiki "zein + adizkia + gainerako osagaiak"

Amaitzen genuen atzo esánez ze:

Baina kontua da ze, euskara idatziaren hasieratik bertatik, existitzen dira perpaus subordinatu prepositiboak ere, non objetua normaltasun eta neutrotasun osoz kokatu ohi dén atzén bere aditza, antzera nola an anitz perpaus printzipal.

Horren harira, azter daigun nóla osatu ohi dirén an euskal tradizioa perpaus subordinatu akaso oinarrizkoenak eta inportanteenak (gure ikuspuntutuk, perpaus erlatiboak), jarráiki lana on Xabier Alberdi eta Julio García titulatuá "'Zein (...) bait- / -n' erlatiboa: Literatura-Tradizioa" (1998), non aurkitzen dugún ze "zein" moduko perpaus erlatibo horietanen barne-ordena hagitez maizkoena dén hau:

(1 ORDENA) zein + adizkia + gainerako osagaiak
( ... ) kontritioneaz bertze dolore molde bat, parabisurako loriaren galtzeko, edo ifernuko penetara ioaiteko beldurtasunetik heldu dena, zein deitzen baita: Arritio, Acrizionea.
(Axular: Gero, 1643)

[Alberdi-García, 1998:246-247]

Alegia: zein + adizkia + gainerako osagaiak. [2669] [>>>]

Zértan oinarritzen da Juan Garzia ki arautu ordena neutro bakar zurrun hori?

Zértan oinarritzen da Juan Garzia ki arautu ordena neutro bakar zurrun hori? Juan Garzia oinarritzen da an hitz-ordena on perpaus subordinatu postpositiboak (non objetua kokatzen dén lehenago ze bere aditza):

Euskaraz, esate baterako, eman ditugun aldaera horietatik guztietatik, garbi dago zein baliatuko genukeen, kanonikoki,  honelako egitura batean: 

[perpausa] + -( e )NEZ GERO → 

[subjektua + objektua + aditza] + -(e)NEZ GERO

[Garzia, 2014:27]

Baina kontua da ze, euskara idatziaren hasieratik bertatik, existitzen dira perpaus subordinatu prepositiboak ere, non objetua normaltasun eta neutrotasun osoz kokatu ohi dén atzén bere aditza, antzera nola an anitz perpaus printzipal. [2668] [>>>]

Horrá Juan Garzia-ren ereduko ordena transitibo neutro bakarra: Sujetua-Zirkunstantzialak-Datiboa-Objetua-Aditza

Esaten eta galdetzen genuén atzo:

Hor nahiko genuké informazio gehiago burúz nóla ordenatzen dirén gainerako osagai horiek tartén sujetua eta aditza. Eta, momentu honetan, bereziki interesatzen zaigú nón kokatzen den objetua an esaldi transitibo neutroak. Bihar saiatuko gara erantzuten ki galdera hori.

eta joaz ki Mounole-ren referentzia nagusia, zein dén Juan Garzia-ren "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako." (2014), aurkitzen dugú honako erantzuna, erakutsiz zéin den Garzia-ren ereduko ordena transitibo neutro bakarra: 

Sujetua (erg.) - Zirkunstantzialak - Datiboa - Objetua - Aditza

Eta erántzunez ki gure bigarren galdera, eta jarráiki Garzia (2014), esaldi transitibo neutroetan objetua kokatzen dá justu aurrén aditza. Horixe. [2667] [>>>]

Mounole (2024): "Euskarazko oinarrizko perpausa subjektuarekin hasi eta aditzarekin bukatzen da."

Hortaz, joan gaitezen ki mamia. Nolákoa da euskararen ordena neutroa (edo oinarrizkoa) aráuz Mounole hizkuntzalaria eta Gramatika Batzordeko euskaltzaina?

Euskarazko oinarrizko perpausa subjektuarekin hasi eta aditzarekin bukatzen da (229). Haien artean kokatzen dira gainerako osagaiak (predikatu osagarria, objektua, datibozko objektua...). [Mounole, 2024:129]

Beraz, euskararen hitz-ordena neutroa ofizialki "... aditzarekin bukatzen da". Gainera:

Haien artean kokatzen dira gainerako osagaiak (predikatu osagarria, objektua, datibozko objektua...). [Mounole, 2024:129] 

Hor nahiko genuké informazio gehiago burúz nóla ordenatzen dirén gainerako osagai horiek tartén sujetua eta aditza. Eta, momentu honetan, bereziki interesatzen zaigú nón kokatzen den objetua an esaldi transitibo neutroak. Bihar saiatuko gara erantzuten ki galdera hori. [2666] [>>>]

Celine Mounole hizkuntzalari eta euskaltzainak (Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordekoa) eskaintzen digú aukera ezin hobea ki gogoratu euskararen hitz-ordena ofiziala

Herenegun genioén ze:

Tipikoki, holako desoreka informatiboak gertatzen dira zeren Berria-n (jarráiki basikoki Juan Garzia-ren eredua, nola izaten den ohikoa an euskararen instituzio publiko guztiak) inposatu da eredu linguistiko bat zein dén pozoi hutsa ganá euskal diskurso neutroa berdin nola ganá euskal diskurso expresiboa. Errepikatzen dugú: pozoi hutsa.

eta akaso komeniko litzake gogoratzea gaur egun guztiz nagusi dabilen euskara-eredu formala, aprovetxatuz ze Celine Mounole hizkuntzalari eta euskaltzainak (Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordekoa) eskaintzen digú aukera ezin hobea bidéz bere "Iparrorratza. Kalko eta huts ohikoenen saihesteko bidelaguna", publikatua oso berriki, an 2024. Horrá azala:

Liburu horretan aurkitzen dugú kapitulu bat dedikatua ki huts sintaktiko ohikoenak, zeinen barruan autorea mintzo dén burúz hitz-ordena an sekzio berezi bat:

Ikusi ahal dugunez, lehenengo momentutik, referentzia nagusia dá Juan Garzia (2014, "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako.", UPV/EHUko Argitalpen-Zerbitzua). Jarraitukó. [2665] [>>>]