Baina, era berean, "poner cara de cartón" izan ahal dá sinpleki expresio ondo efektibo bat, ondo adierazgarria, eta ondo expresiboa ere

Genioén atzo:

... halako esapideak gehiago indartu nahi badira, eman ahal dira an modu analitikoagoa:

• alde batetik ondo prestatuz eztanda finala (cara de...), 

• eta bestetik ondo isolatuz elementu rhematikoena an  posizio final hori (... cartóoooon),
  

xedé eman deiogún expresibitaterik egokituena:

• cara de... cartooooón, cara de... anchoooooa, cara de.. mieeeeeerda,...

guztiz indartsu, hala nahi bada. Gakoa: bukaera potentea, ondo prestatua + vokalismo irekia (ikus [2528]).

Eta gauza da ze halako esapideek izaten duté euren expresio idiomatiko kidea:

• poner cara de cartón

• ser un capullito de alelí

• ser un alma de cántaro

• ser un caradura

• tener la cara muy dura

• tener la cara más dura que el hormigón
  

• tener la cara como el culo

• salir algo como el culo

• ...  

Ikus daigun nóla hasten dén ondorengo egunkari-artikulua (idatzia ganik Antonio Lucas kazetaria an EL Mundo egunkaria, 2015), titulatuá justuki "Cara de cartón":

Hor kazetariak erabiltzen ditú zenbait expresio, akaso kin intentzio ofensiboa, nola dirén:

• ... dueño de unos biorritmos de ameba... 

edo

... cráneo vacío.

zein amaitzen dirén oso egoki (era berean, "caracartón/cara de cartón/cara de cartóoooon" izan ahal dira ofensiboak). Baina, artikuluko "(pon) cara de cartón" hori ez da ofensiboa, baizik sinpleki expresio (idiomatiko) ondo efektibo bat, ondo adierazgarria, eta ondo expresiboa ere. [2534]

cara de... cartóoooon, cara de... anchoooooa, cara de.. mieeeeeerda,... (Gakoa: bukaera potentea, ondo prestatua + vokalismo irekia)

Genioén atzokoan ze:

... sail horretan ("izena + izena") agertzen zaigú serie oso emankor eta efektibo bat, zein deskribatu ahal dén nola:

• caracartón, caranchoa, carachorra, carapito, caramierda, caracandado,...
  

hau dá:

• cara + edozer txistoso edo ofensiboa

Halakoak ere (nola "aditza + objetua", an [2526]) izan ahal dirá oso kontrastiboak, divertigarriak edo ofensiboak, eta berriro azpimarratu behar dugu ze euren emankortasun eta efektibitate handia oinarritzen dá an euren hitz-ordena, zeinen azkenean ematen dén elementu rhematikoena, ezustekoena, sorpresiboena, kontrastiboena, komikoena edo ofensiboena, behinda hasieran argi utzí ze mintzo gara burúz "cara" bat.

Bai, eta halako esapideak gehiago indartu nahi badira, eman ahal dira an modu analitikoagoa:

• alde batetik ondo prestatuz eztanda finala (cara de...), 

• eta bestetik ondo isolatuz elementu rhematikoena an  posizio final hori (... cartóoooon),
  

xedé eman deiogún expresibitaterik egokituena:

• cara de... cartooooón, cara de... anchoooooa, cara de.. mieeeeeerda,...

guztiz indartsu, hala nahi bada. Gakoa: bukaera potentea, ondo prestatua + vokalismo irekia (ikus [2528]). [2533] [>>>]

caracartón, caranchoa, carachorra, carapito, caramierda, caracandado,...

Duela egun batzuk (ikus [2526]), Borja Odriozola-k  ematen zituén adibideak on esapide konposatu divertigarri-ofensiboak (aráuz kontextua), gehienak kin "aditza an 3. persona + objetua" nola "pintamonas" edo "meapilas", baina horiekin batera agertzen dirá beste pare bat non dugún "izena + izena" nola "bocachancla" edo "perroflauta". Bigarren sail horretan ("izena + izena") agertzen zaigú serie oso emankor eta efektibo bat, zein deskribatu ahal dén nola:

• caracartón, caranchoa, carachorra, carapito, caramierda, caracandado,...
  

hau dá:

• cara + edozer txistoso edo ofensiboa

Halakoak ere (nola "aditza + objetua", an [2526]) izan ahal dirá oso kontrastiboak, divertigarriak edo ofensiboak, eta berriro azpimarratu behar dugu ze euren emankortasun eta efektibitate handia oinarritzen dá an euren hitz-ordena, zeinen azkenean ematen dén elementu rhematikoena, ezustekoena, sorpresiboena, kontrastiboena, komikoena edo ofensiboena, behinda hasieran argi utzí ze mintzo gara burúz "cara" bat.

Bestela, indar expresibo gehiena galtzen da an hasiera inkoherente bat (expresiboki eta informatiboki inkoherentea) zein ez dugún ondo interpretatzen harik jáso esapidearen elementu thematikoa, zein dén justuki "cara-...". Aldiz, "cara-..." aurretik esanda/entzunda prest gaude ki expresatu edo deskodifikatu nolákoa den "cara" hori kin aukerako expresibitate koherentea (askotan handia), lortuz formula emankor eta efektibo bat. [2532] [>>>]

Eta hor dugú romantze nafarra ere, Nafarroan sortua, barnén continuum dialektal romantze bat

Herenegun mintzo ginen burúz romantze errioxarra, testigatua an Kukullagako glosak, bitárten atzokoan mintzo ginén gain gaztelania bera, zeinen lehenengo testigantzak konsideratzen dírén Valpuestako Kartularioak:

Gaur egun, gaztelaniaren beraren lehenengo testigantzak konsideratzen dirá Valpuestako kartularioak, zeintaz mintzo dén EHUko Emiliana Ramos an bere "Sobre la lengua romance patrimonial En Álava (siglos V al XI): La aportación de la arqueología" (2017):

De ahí que la excepcionalidad de los cartularios de Valpuesta, vinculados al área alavesa occidental, haya puesto en valor esa zona geográfica para la historia de la lengua española y haya establecido como irrefutable la continuidad latino-romance en esa franja conectada con el extremo occidental de Vizcaya, con el este de la actual provincia de Cantabria y con las Merindades burgalesas. [Ramos, 2017:306]

Mintzo gara burúz irrefutabilitatea on gaztelaniaren sorrera (ez soilik existentzia, baizik sorrera bera) barnén mugak on gaur egungo Euskal Herria ere. Errepikatzen dut, mintzo gara burúz gaztelaniaren sorrera bera.

Eta gaur aipatu nahi genuké beste romantze bat, romantze nafarra, zeintaz mintzatu ginén an:

• [1611] Inés Fernández-Ordóñez (2004): "... hasta el castellano oriental de Alava, La Rioja y Soria, de rasgos lingüísticos de estirpe navarra. En el reino de Navarra, aparte de vascuence, también se hablaba una modalidad lingüística navarro-aragonesa, ..."

Jasotzen genuén, hemen, ondorengo textua ganik Inés Fernández-Ordóñez an "Alfonso X el Sabio en la historia del español" (2004, klikatu gain irudia ki irakurri hobeki):

En la época de Teobaldo I (1234-1253), todos los documentos regios están en romance desde 1244, ...

Esan nahi bata ze XIII. mendean Nafarroako Erreinua izan zén are aintzindaria ("o incluso adelantada") an erabilerá on romantzea an bere dokumentazio idatzia. Mende horretan, romantzea zén continuum dialektal bat non sailkatu ahal dirén zenbait aldaera. Eta zéin ziren aldaera horiek? Inés Fernández-Ordóñez-ek diosku an bere "Alfonso X el Sabio en la historia del español" (2004):

... hasta el castellano oriental de Alava, La Rioja y Soria, de rasgos lingüísticos de estirpe navarra. En el reino de Navarra, aparte de vascuence, también se hablaba una modalidad lingüística navarro-aragonesa, ... [Inés Fernández-Ordóñez, 2004]

Esan nahi baita ze, XIII. mendearen hasieran, continuum romantze horrek bázuén ekialdeko aldaera bat an (zonaldeak on) Araba, Errioxa eta Soria (de estirpe navarra), eta orobat bázen modalitate linguistiko navarro-aragonesa bat.

Beraz, hor dugú romantze nafarra ere, Nafarroan ere sortua, eta...

... el castellano oriental de Alava, La Rioja y Soria, de rasgos lingüísticos de estirpe navarra. [Inés Fernández-Ordóñez, 2004]

eta non:

En realidad, todas estas variedades constituían al norte un continuum dialectal,... [Inés Fernández-Ordóñez, 2004]

Continuum dialektal romantze bat. [2531] [>>>]

Emiliana Ramos (2017): "... los cartularios de Valpuesta, vinculados al área alavesa occidental,... haya establecido como irrefutable la continuidad latino-romance en esa franja conectada con el extremo occidental de Vizcaya, con el este de la actual provincia de Cantabria y con las Merindades burgalesas."

Galdetzen genuen an atzoko sarreraren bukaera:

Bestalde, galdetzen dugu: zéin konsideratzen dira gaur egun, gaztelaniaren lehenengo testigantzak? Nón daude?

Gaur egun, gaztelaniaren beraren lehenengo testigantzak konsideratzen dirá Valpuestako kartularioak, zeintaz mintzo dén EHUko Emiliana Ramos an bere "Sobre la lengua romance patrimonial En Álava (siglos V al XI): La aportación de la arqueología" (2017):

De ahí que la excepcionalidad de los cartularios de Valpuesta, vinculados al área alavesa occidental, haya puesto en valor esa zona geográfica para la historia de la lengua española y haya establecido como irrefutable la continuidad latino-romance en esa franja conectada con el extremo occidental de Vizcaya, con el este de la actual provincia de Cantabria y con las Merindades burgalesas. [Ramos, 2017:306]

Mintzo gara burúz irrefutabilitatea on gaztelaniaren sorrera (ez soilik existentzia, baizik sorrera bera) barnén mugak on gaur egungo Euskal Herria ere. Errepikatzen dut, mintzo gara burúz gaztelaniaren sorrera bera. [2530]

García Turza eta Muro (1992): "... del romance riojano primitivo y, más exactamente, del habla altorriojana, embrión o ingrediente básico del complejo dialectal que conformará el castellano,..."

Atzokoan aipatzen genuén euskararen eragin posiblea gain gaztelania an bere vokalismoa (hau ere askotan aipatua):

Gaztelanian asko erabiltzen dira vokalak an silaba aski sinpleak, errazak, lauak, irekiak eta oso argiak. Biraoetan ere, edota umorean edota edozertan mantentzen dá halako sonoritatea, oinarritua an bere vokalismo irekia eta maizkoa (basikoki euskararen vokalismo berdina, nondik seguruena heredatuko zuén zerbait baino gehiago). 

Eta nola gustatzen zaigún justifikatzea zeina (adieraziz "lo que") esaten dugún, aipatu nahi genuke konexio bat artén gaztelania eta euskara: dialekto romantze errioxarra, zeinen hiztun asko izanen zirén euskaldunak ere, eta zein, dirudienez, izan zitekén osagaietako bat an sorrera on gaztelania, aráuz Claudio García Turza (gaztelaniaren akademikoa eta ikerlaria on gaztelaniaren historia) eta Miguel Ángel Muro:

7. En conclusión, la lengua de las Glosas, manifestación notable del romance riojano primitivo y, más exactamente, del habla altorriojana, embrión o ingrediente básico del complejo dialectal que conformará el castellano, revela la confluencia de formas que representan diversos estados de evolución; el texto, como hemos visto, refleja la existencia de una contienda entre posibilidades diferentes: diptongación uá /ué grados distintos de desinencias del perfecto, presencia / ausencia de -e final, etc. Sin embargo, frente a esa impresión de anarquía formal (que viene reforzada, a nuestro juicio, por la potente reacción culta latinizante ejercida por el sistema escrito) hay una transparente tendencia a uniformarse en torno a una norma; una norma elaborada y profundamente enraizada en tierras riojanas y que en muchos aspectos coincidía con la que por los mismos años estaba modelando y caracterizando a los dialectos navarro y aragonés. [García Turza eta Muro, "Glosas Emilianenses", 1992]

Egonen litzake, beraz, euskararen eragin indirekto bat gain gaztelania, bidéz dialekto romantze errioxarra, zeinen hiztunak izanen zirén elebidunak (euskaldunak). Honela azaltzen du puntu hori J. Javier Mangado Martínez doktoreak, zeinen tesi-zuzendaria izan zén goragoko García Turza akademikoa bera:

En aquella época se hablaba euskera en parte de la Rioja, en la zona de San Millán, sin duda. [Mangado Martínez, "El nacimiento del castellano", Biblioteca Gonzalo de Berceo]

Beraz, hor izanen genuke konexio bat, alde batetik direktoa (gain dialekto errioxarra) eta bestetik indirektoa (gain gaztelania), artén euskara eta gaztelania bidéz dialekto errioxarra, zein, antza denez, aspektu askotan bat etorriko zen kin dialekto romantze nafarra ere. 

Bestalde, galdetzen dugu: zéin konsideratzen dira gaur egun, gaztelaniaren lehenengo testigantzak? Nón daude? Bihar saiatuko gara. [2529] [>>>]

Navarro Tomás burúz sonoritatea on gaztelania (1985): "EI fundamento... se halla, sin duda, en el carácter de las vocales españolas y, sobre todo, en el de los tipos de esas mismas vocales que la lengua usa con mayor frecuencia."

Mintza gaitezen gaur apur bat burúz sonoritatea, zein den beste kualitate bat zein Odriozola-k aipatzen duén an bere herenegungo hitzak (ikus ere atzoko [2527]):

Insultos compuestos

Ahora hablemos de cómo crear grandes insultos. Y una gran manera de insultar es uniendo dos palabras. Sí, en español hay un gran número de insultos compuestos. Son muy efectivos porque combinan ideas diferentes, a veces un poco absurdas y que crean contrastes. Además suelen ser muy sonoros, y puedes inventar nuevos tú también. [Odriozola an bere Borjaprofe webgunea, 2021]

Baina, zér da sonoritatea?, zéri referitzen zaión sonoritatea? galdeiogun ki RAE:

sonoro, ra

2. adj. Que suena bien, o que suena mucho y agradablemente. Voz, palabra sonora. Instrumento, verso, período sonoro.

Beraz, sonoritatea, noiz mintzátu gain hitzak, referitzen da ki euren soinua, esan nahi baitá euren soinuaren kalitatea, zein dagoen estuki lotua kin soinu horren kualitateak. Printzipioz, dirudi oso gai subjetiboa, eta justuki horregatik komeni dá azter daigun zértan konkretatu ahal den sonoritate hori an terminu objetiboak, aztergarriak, razonagarriak, ulergarriak eta... kuantifikagarriak. Eta horretarako honatuko ditugú ondorengo hitzak ganik Navarro Tomás espezialista handia (1985), zein jada aipatu genuén adibidez an [1200]. Navarro Tomás-ek oinarritzen dú gaztelaniaren sonoritate hori (askotan goraipatua) an bere vokalak, bere vokalen kualitate sonoroak, eta vokal horien maiztasunak:

EI fundamento de esta cualidad [sonoritatea] se halla, sin duda, en el carácter de las vocales españolas y, sobre todo, en el de los tipos de esas mismas vocales que la lengua usa con mayor frecuencia. ... 

Entre las vocales latinas el español se inclinó con señalada preferencia por las más abiertas y de mayor perceptibilidad, y además simplificó y estabilizó el sonido de cada vocal concentrándolo en su forma mas pura. La a es el más frecuente de los sonidos españoles, tanto vocales como consonantes. A la a siguen, sucesivamente, la e y la o. Estas tres vocales, las de mayor alcance sonoro, son los tres sonidos básicos de la fonologia española. [Navarro Tomás, "El acento castellano", 1985:18-20]

Gaztelanian asko erabiltzen dira vokalak an silaba aski sinpleak, errazak, lauak, irekiak eta oso argiak. Biraoetan ere, edota umorean edota edozertan mantentzen dá halako sonoritatea, oinarritua an bere vokalismo irekia eta maizkoa (basikoki euskararen vokalismo berdina, nondik seguruena heredatuko zuén zerbait baino gehiago). 

Horri, gehitu behar diogú gaztelaniaren hitz-ordena, sistematikoki progresiboa, nahiz flexiblea ere, zeinekin orohar lortzen den kokátzea elementu rhematikoenak eta indartsuenak an esaldi-bukaera, non jaso ahal dutén indar eta expresibitate egokituena (handiena edo neutroena ere) an modu efizienteena, diogunez sistematikoki, etengabe. [2528] [>>>]

Bai, orohar dira oso efektiboak zeren ematen dute esapideko elementu rhematikoena, sorpresiboena, esanguratsuena eta kontrastiboena an bukaera

Atzokoan irakurtzen genituén ondoko hitzak on Borja Odriozola (2021):

Son muy efectivos porque combinan ideas diferentes, a veces un poco absurdas y que crean contrastes. [Odriozola an bere Borjaprofe webgunea, 2021]

Bai, orohar oso efektiboak dira zeren ematen dute esapideko elementu rhematikoena, sorpresiboena, esanguratsuena eta kontrastiboena an bukaera, non ondo ulertzen den bere zentzua (kontrastibo-komiko-ofensiboa, edo nahiko balitz deskriptiboa ere), eta non eman ahal zaion indar eta expresio egokitua ki interes komunikatiboa on hiztuna (kontrastibo-komiko-ofensiboa, edo nahiko balitz deskriptiboa ere, bukaeran expresio hori oso moldagarria baita). 

Gauza da ze orohar hasierako aditza izaten dela gutxio rhematikoa zein bere osteko objetua, halan ze behin esapidea aurkeztuta bidéz aditz hori (zein dén aurkezle sintaktiko-interpretazionala), entzulea jarraian aurkitzen da kin objetu bat zein izan ahal dén ondo ezustekoa eta kontrastiboa, nahiz posizio horretan jada izanen dén osoki interpretagarria sintaktikoki eta interpretazionalki, sortuz kontraste efektiboa, tipikoki umoretsua, divertigarria:

• come... MIERDA

• cierra...  BARES

• sopla... POLLAS

Demagun alderantziz kokatzen ditugula elementu horiek

• MIERDAcome

• BAREScierra

• POLLASsopla

Hor, elementu tipikoki rhematikoena (esanguratsuena), hasieran bestegabe emanda, ez da ondo ulertzen zéin den bere papera an esapidea harik entzún... aditza (aditzeko hitza), zein, justuki horrexegatik, segituan presaka eman beharko den, eta ez esaerari berebiziko indarra emateko, baizik sinpleki esaerari zentzu minimo bat emateko: lehengo esapide analitikoa bihurtu dá sintetikoa. 

Eta gauza da ze lehenengo parteari zentzu osoa heltzen zaionean, osagai rhematiko hori jada esanda dago, zapuztuz bere aukera expresibo maximoa, eta horrela tipikoki bilákatuz ia deskriptiboa (zenbat eta luzeagoa, deskriptiboagoa), askoz indar gutxiagokoa, askoz gutxio efektiboa.

Kontraste indartsuaren misterioa aurkitzen da an hitz-ordena eta an hitz-ordena horrek ahalbidetzen duen expresio indartsua, zeintan volkatzen baita expresibitate kontrastibo guztia an esapideko elementu rhematikoena, zein datorren jada ondo aurkeztua (sintaktikoki eta interpretazionalki) ganik aditz askoz gutxio rhematikoa. Báda misteriorik! (ikus [2512]) [2527] [>>>]

Borja Odriozola (2021): "... divertidos y originales... un gran número... muy efectivos... muy sonoros... y puedes inventar nuevos tú también."

Borja Odriozola irakasle plentziarra (Borjaprofe) mintzo dá (an bere webgunea) burúz:

non:

Insultos compuestos

Ahora hablemos de cómo crear grandes insultos. Y una gran manera de insultar es uniendo dos palabras. Sí, en español hay un gran número de insultos compuestos. Son muy efectivos porque combinan ideas diferentes, a veces un poco absurdas y que crean contrastes. Además suelen ser muy sonoros, y puedes inventar nuevos tú también. [Odriozola an bere Borjaprofe webgunea, 2021]

Bai, oso expresiboak, efektiboak, eta ia... infinifuak:

• cagaprisas, vendehumos, cierrabares,...

eta bai, oso divertigarriak, sonoroak, eta sortu ahal dirá nahitara:

• comechurros, subecuestas, levantafrascos,...

Esango genuke ze, gehien-gehienak, gehiago dirá umoretsuak zeinda ofensiboak. [2526] [>>>]

Eta "cantamañanas" ere

Atzokoan aipatzen genuén ondoko pasartea ganik J. Campmany artikulugilea:

Este Simancas no sólo tiene la rara habilidad de ablandar las brevas. Además de ablandabrevas es majagranzas, pelahuevos, correlindes, cascaciruelas, soplagaitas, media cuchara, parapoco, cagapoquito, pinchauvas, rascatripas, sacabuche, cantamañanas, espantanublados, tiracantos, zampatortas, y gilimursi... [Campmany, 2003, aipatua ganik Herrero, 2014:312-313]

non ez genuen horiztatu cantamañanas, zeren ez genuen argi ikusten konposizio hori an gure eredua (alegia: "aditz jokatua an 3 persona + objetua"), nahiz, dirudienez, ondo sartu ahal dén hitz hori ere zeren hauxe litzake bere istoriotxoa aráuz José Carlos Fernández Otero an La Región (2007) :

Si se le pedía a alguien hacer algo que rehusaba hacer, reaccionaba diciendo: “¡Mañana!, mañana harélo". Entonces se le respondía: “¡Ya cantó ‘mañana’!”, con el significado de "siempre dejándolo para mañana". [Fernández Otero, La Región, 2007]

Horren arabera, beraz, bai, hori ere izanen litzaké "aditz jokatua an 3 persona + objetua". Axular-ek bázekien zerbait burúz halako cantamañanas noiz idatzi zuén bere "Gero". [2525] [>>>]

Herrero (2014): "Los compuestos humorísticos de verbo + complemento directo"

Genioén atzo ze, gaztelaniaz, trasladatuz VO estruktura ki hitz-konposizioa...

...naturalitate osoz, zuzen-zuzenean, sortzen dira honelako izendapen zatarrak edota unoretsuak ere:

• soplapollas, comemierda, lameculos, robaperas, pagafantas,...

Mekanismo sortzaile hori bereziki laua da, gehienetan oso hurbilekoa eta oso egokia ki sórtu expresio umoretsuak,...

Konposizio-mekanismo emankor eta efektibo hori berdin erabiltzen da bilátuz hitz neutroak nola:

• portafolios, guardaespaldas, sacacorchos, quitamanchas, rompehielos...

zeinek, neutroak izanda ere (eta hitzak izanda ere, hitz konposatuak, baina finean hitzak), eskertuko dutén eramatea euren parte rhematikoena an esaldi-bukaera, ostén aditz gutxio rhematikoa. 

Baina gaurko azpimarra da nóla askotan gertatzen den ze hala osatutako hitzak bihurtu ahal dirén komikoak berez:

• abrazafarolas, cascaciruelas, espantanublados, alborotapueblos, correlindes...

denak ere sortuak arartez aditz jokatu bat an 3 persona gehi objetu bat. 

Hain zuzen ere, estruktura sortzaile horretaz mintzo dá José Luis Herrero (Universidad de Salamanca) an bere "Humor en los diccionarios: la marca festivo/humorístico en los compuestos de verbo más complemento directo" (2014), non, titulutik bertatik, lotzen dirén los compuestos de verbo más complemento directo eta la marca festivo/humorístico, oso interesgarriki. Honela hasten da artikulu horretako 3. atala:

3. LOS COMPUESTOS HUMORÍSTICOS DE VERBO + COMPLEMENTO DIRECTO

nondik entresakatzen dugún a pasartea ganik J. Campmany kazetaria:

Este Simancas no sólo tiene la rara habilidad de ablandar las brevas. Además de ablandabrevas es majagranzas, pelahuevos, correlindes, cascaciruelas, soplagaitas, media cuchara, parapoco, cagapoquito, pinchauvas, rascatripas, sacabuche, cantamañanas, espantanublados, tiracantos, zampatortas, y gilimursi... [Campmany, 2003, aipatua ganik Herrero, 2014:312-313]

Horren ostean, Campmany seguruena geldituko zén aski lasai. [2524] [>>>]

soplapollas, comemierda, lameculos, robaperas, pagafantas,... → "aditz jokatua an 3. persona + objetua" (VO estruktura kin objetua an bukaera)

Genioen atzo ze saiatuko ginela aztertzen ea bázeuden arrazoi sintaktikoak zeinekin azaldu zergátik gaztelania izan litekén aberatsagoa eta sortzaileagoa zein inglesa bera an esparrua on hizkera zatarra edota bereziki expresiboa. Eta kontua da ze, esana dugunez, halako hizkeraren gako nagusia izaten dá kargatu ahal izatea indar expresibo guztia edo gehiena an azken hitza, zein izanen litzakén hitz esanguratsuena (hizkera guztietan bukaera oso inportantea da, eta jarraiera irekia ere, baina hizkera bereziki expresiboetan, bihurtzen dá erabakiorra). Hortaz, jarraian saiatu beharko ginake aztertzen zé erraztasunak eskaintzen diren an sintaxi horietako bakoitza (inglesa vs gaztelania) xedé lortu justuki hori: eraman ahal izatea gako-hitza (akaso ondo aurreprestatua) ki azken posizioa on esapide zatarra edo bereziki expresiboa.

Horrelakoxe posizioa lortzen da adibidez an VO hitz-ordena, non elementu rhematikoena ematen dén behinda ondo prestátu bere etorrera bidéz aditza, gutxio rhematikoa. Halako VO ordena potentea zuzenean trasladatu ahalko balitz ki hitz-konposizioa an modu erosoa, horrek seguruena emanen lituzké fruitu onak baldin bestelako arazorik ez balego, eta horixe gertatzen da an gaztelania non báden hitzak sortzeko mekanismo bat non aurrena kokatzen dén aditz jokatu bat an 3. persona (V) eta gero objetu bat (O) zein tipikoki izanen dén esaeraren parte rhematikoena eta egokiena ki bukatu esaera, halan ze naturalitate osoz, zuzen-zuzenean, sortzen dira honelako izendapen zatarrak edota unoretsuak ere:

• soplapollas, comemierda, lameculos, robaperas, pagafantas,...

Mekanismo sortzaile hori bereziki laua da, gehienetan oso hurbilekoa eta oso egokia ki sórtu expresio umoretsuak, izanki arras produktiboa an gaztelania zeren dén oso erraza, zuzena, laua, arina, expresiboa eta efektiboa (eta are afektiboa), kokátuz objetu tipikoki rhematikoena eta esanguratsuena an sintagma-bukaera eta hola lortuz efektu zatar edo umoretsu handia (maximoa ere).

Esan nahi baita ze hor zuzen-zuzenean trasladatzen ari dá esaldiko VO estruktura ki izen-konposizioa, erraztuz halako izen konposatuen formazioa an norabide progresiboa, eta eskáiniz sorrera erraz-erraza eta guztiz efektiboa ki lortu oso hitz zatar edo umoretsuak nahitara, horrela bilakatuz oso mekanismo emankorra an gaztelania. Bihar saiatuko gara ikusten beste zeozer. [2523] [>>>]

James Rhodes (2019): "Los tacos en español son obras de arte"

Atzokoan irakurtzen genituen ondoko azalpenak referituak ki swearing edo inglesezko hizkera zatarra (an Bookey webguneko deskripzio bat on liburua ganik Emma Byrne titulatuá "Swearing is good for you", 2017):

... our most colourful expresions. [Bookey webgunea, 2023]

edo 

... a powerful tool for self expresion. [Bookey webgunea, 2023]

eta beherago, irakurri ahal dugú:

Today, swear words are not just tools for expressing anger or frustration; they have also become integral to humor, emphasis, and even camaraderie in certain contexts. [Bookey webgunea, 2023]

Diogunez, hori dena (zein ez den gutxi, baizik asko) referitzen da ki hizkuntza inglesa, baina zér gertatzen da adibidez an gaztelania konparaturik kin inglesa?

Ba, gauza da ze, dirudienez, gaztelanian hizkera zatarra izanen litzaké are aberatsagoa eta are sortzaileagoa zein inglesean, nola adibidez apimarratzen duén James Rhodes musikagile inglesak an modu oso argia (egunkari-artikulu hori egina da ganik Miguel Lonrenci kazetaria an 2019):

                                        ...

                                        ...

Horretan, bi kontu:

• Alde batetik, artikulu horretan erlazionatzen dirá expresiones malsonantes eta giros coloquiales, zein kokatuko lirakén aski hurbila an continuum expresiboa, biak ere kin expresibitate handia. 

• Bestetik, inglesezko swearing izánki oso oso powerful tool for self expresion, nondik sortzen dirén our most colourful expresions, gaztelanian arlo expresibo hori izanen litzaké are aberatsagoa eta an modu are sortzaileagoa.
  

Horretaz ere mintzo zén Julia Fernández an El Correo (ikus [2517] edo [2518]), aipátuz zenbait ikerketa gain puntu hori:

Hortaz, gustatuko litzaiguke apur bat aztertzea ea egon ahal den arrazoi sintantikorik afin gertátu diferentziarik artén hizkera zatarra an inglesa eta gaztelania. Bihar saiatuko gara esáten zeozer. [2522] [>>>]

[swearing] ... a powerful tool for self expresion. ("Bookey" webgunea, 2019, mintzatuz burúz "Swearing is good for you", Emma Byrne, 2017)

Atzoko sarreran, momentu batean, lotzen genituén hizkera zatarra eta umorea:

... hizkera zatarra izan ahal da expresio gogorra, agresiboa baina berdin integratu ahal da an expresio umoristikoa, bilakatuz divertigarria.

Eta atzo ere aipatzen genuén Emma Byrne-k idatzitako "Swearing is good for you" (2017), zeinen deskripzio hau topatzen dugu an Bookey webgunea (hasiera):

Deskripzio horretan, mintzo dira burúz swearing nola:

... our most colourful expresions. [Bookey webgunea, 2023]

edo 

... a powerful tool for self expresion. [Bookey webgunea, 2023]

eta beherago, irakurri ahal dugú:

Today, swear words are not just tools for expressing anger or frustration; they have also become integral to humor, emphasis, and even camaraderie in certain contexts. [Bookey webgunea, 2023]

Bai, hor ere agertzen da a lotura artén hizkera zatarra eta umorea, bi arlo oso expresibo. [2521] [>>>]

Hitz-ordenak ez du soilik baldintzatzen mezuaren ulermen informatiboa, baizik ere bere expresibitatea

Atzokoan komentario batek azpimarratzen zuén biraoen efektu katartikoa:

Nik uste ze biraoak jartzen gaituzte harremanetan kin sentimenduak. Baldin naiz hasarre, ez da nahiko esatea zertaz naiz hasarre, "Zeren dute suspenditu ni ba (bat) azterketa ta nuen merezi ba bikain". Oso ongi, primeran, ze geyo? Ba sumendia zein dut barruan, dut nahi kanporatu eta kin deskripzioa ez da nahikoa, behar dut bota ba birao gogorra ki barruak hustu, ki in (egin) ba katarsi.

Hor da gakoa, sentimenduak, haratago ze informazio hutsa.  

Bai, biraoak eta orohar hizkera zatarra aurkitzen dira an mutur hiperexpresiboa on hizkera kolokiala, eta hiperexpresiboa izanki, euren efektibitatea eta indarra agertzen da oso lotua kin hitz-ordena (noiz dirén minimoki konplexuak), zeren hitz-ordenak ez du soilik baldintzatzen mezuaren ulermen informatiboa, baizik ere bere expresibitatea; alegia, baldintzatzen du mezuaren efektibitate informatiboa eta expresiboa (báda atzerakarga informatiboa, eta atzerakarga expresiboa ere).

Bestalde, hiperexpresibitate askatu horrek izan ahal ditú efektu katartikoak gain egoera fisiko eta emozionala on mezu-emailea, liberatuz hiztunaren barneko tensioak hala an gorputza nola an arima. Hala esanen luké, adibidez, Emma Byrne-k an bere "Swearing is god for you", aráuz ondoko referentzia aterea ti Gazteberri aldizkaria (2019):

[biraoak esatea] ... gorputzerako zein arimarako onuragarri ere izan daiteke. [Gazteberri, 2019]

Alde horretatik, esango genuke ze komunikazio efizientea eta efektiboa izanen litzaké gorputzerako zein arimarako onuragarri orokorrean, eta biraoak eta hizkera zatarra ez lirake baizik komunikazio orokor horren manifestazio berezi bat, non kolpe batez, dramatikoki eta supituki gertatuko litzakén efektu katartiko moduko bat kin efektu bereziki intensoak eta diferentzialak (intentzioa eta beharra diferentea da).

Gure aldetik ez gara sartzen an efektuak zein komunikazio-modu konkretu batek izan ahal dituén gain hiztunaren ongizate fisiko edo animikoa, ez da gure helburua: izan ere, guretzat nahikoa baita esan ahal izatea ze hizkera-modu horrek ahalbidetzen dú komunikazio hobeagoa eta adaptatuagoa ki intentzio komunikatiboak eta expresiboak on erabiltzailea an modu gutxio baldintzatua, eta zentzu horretan askeagoa, hobeagoa. Eta komunikazio hobea berez da helburu bat, helburu humano oinarrizkoenetakoa gainera.

Gainera, hizkera zatarra izan ahal da modu askotakoa, izan ahal da berez informatiboagoa edo gutxio informatiboa (informazioa ere eman ahal da bidéz hizkera ondo zatarra), sortzaileagoa edo gutxio sortzailea, konplexuagoa edo gutxio konplexua, transversalagoa edo berezituagoa, kariñosoagoa edo gutxio kariñosoa, katartikoagoa edo gutxio katartikoa, adaptatuagoa ki egoera konkretu bakoitza edo gutxio adaptatua, hizkera zatarra izan ahal da expresio gogorra, baina berdin integratu ahal den an expresio umoristikoa, bilakatuz divertigarria. 

Azken buruan, hizkera zatarra konsideratu ahal da beste registro komunikatibo bat, zeinekin kontatu ahal dirén txisteak kin informazio sinple edo konplexua ere, zeinekin rapeatu ahal den (akaso emánez informazio konplexua), zeinekin oihukatu ahal diren mezu expresiboak, zeinekin gatzozpindu ahal dén berdin lan-batzar bat nola ere lagunartekoa, baldin hala nahi bada (eta, jakina, registro hori existitzen bada). 

Personalki, egoerarik ezustekoenetan ere entzun dugu nóla erabiltzen den hizkera zatarra kin normalitate osoa bilátuz sinpleki expresibitate berezi bat an textuinguru ez bereziki katartikoak, baizik sinpleki expresiboak, non informazio bat eman nahi den baina ondo atondua kin hizkera transversal bat, akaso oso lotua kin umorea ere (hau ere transversala eta ondo atondua eta are elikatua kin elementu ondo expresiboak, zein izan ahal diren zatarrak edo ez). 

Hari hiperexpresibo horren kontrako muturrean izanen genuké hizkera informatibo hiperneutroa, zeinen exponente nagusia izanen litzakén hizkera periodistiko neutroena, eta dakigunez, hor ere, hitz-ordenak guztiz baldintzatzen dú diskursoa. [2520] [>>>]

Florentino Paredes (2016): "... el hablante recurre a ellos [a los tacos] porque considera que son el modo más eficaz en un determinado momento para transmitir esa intención."

Florentino Paredes dá UAHko irakaslea (Universidad de Alcalá de Henares) eta, justu beherago irakurtzen dugunez, aditua an dialektologia, soziolinguistika eta lexikologia:

Eta erántzunez ki ondoko galdera:

-¿Por qué las usamos tanto [palabrotas, tacos,...] en el lenguaje coloquial, a veces incluso con tintes positivos?

Paredes-ek eskaintzen digú pasarte hau, zein iruditzen zaigún perfektua:

El lenguaje está al servicio de las intenciones comunicativas del hablante, que en cada caso selecciona entre las posibilidades lingüísticas aquella o aquellas que considera más efectivas. Las palabrotas o los tacos son un recurso lingüístico para poner de manifiesto una intención determinada (ira, enfado, irritación, desprecio… pero también cercanía, cariño, afecto o complicidad), y el hablante recurre a ellos porque considera que son el modo más eficaz en un determinado momento para transmitir esa intención. [Paredes, Portal de comunicación, UAH]

Bai, halaxe da. Baina, arazoak hasten dira noiz inguru elebidun batean, hizkuntza batean existitzen dirén posibilitate potenteak, aberatsak eta efektiboak, non gainera hiztunak aisa sortu ahal dituén versio personalizatuak ere, eta beste batean ez den existitzen ez halako aukerarik eztare teknologia sortzaile potenterik. Hor arazoa nabarmena egiten da, eta bere oinarria dá teknologikoa. Báda misteriorik (ikus [2512]).

Goragoko tituluagatik, gainera, bádirudi ze gerota gehiago erabiltzen dira halako tresna expresiboak, gaztelaniaz bederen. Ceteris paribus (beste guztia berdin izanda), zenbat eta efektiboagoak izan tresna batzuk, erlatiboki gehiago erabiliko dira (ikus ere [2518]). [2519] [>>>]

Pilar Uca (2024): "... aquellas palabras que expresen de la manera más correcta y clara el mensaje que desea transmitir con un código que ambos intervinientes conocen."

Genioén atzo ze...

... hizkera zatarra dá edo izan ahal dá komunikazio-molde bat, registro oso bat, oso expresiboa, zeinen existentzia, efektibitatea, aberastasuna, sormen-aukerak,... ez diren huskeria bat. Dá beste azpisistema linguistiko bat, nola izan ahal dén, beste esfera guztiz ezberdin batean, azpisistema numerikoa, zeinen existentzia, efektibitatea, aberastasuna, sormen-aukerak,... ez dirén (bista-bistakoa denez) huskeria bat.

Bai, hizkera zatarra dá komunikazio-molde hiperexpresibo bat (beste azpisistema edo azpikode linguistiko bat), eta finean beste aukera bat zeinekin hobeki adaptatu gure komunikazioa ki gure helburu prezisoak, erabiliz aquellas palabras que expresen de la manera mas correcta y clara el mensaje que desea transmitir:

Cuestión de código

La profesora de la Universidad Pontificia Comillas, Pilar Uca, también lo cree: "Sin entrar en matices, conocer una amplia terminologia 'ad hoc' permite al emisor garantizar la cualidad de persona culta porque sabrá en qué contexto y con qué receptores usar o no aquellas palabras que expresen de la manera más correcta y clara el mensaje que desea transmitir con un código que ambos intervinientes conocen." [Julia Fernández-ek jasotzen ditú horiek hitzák on Pilar Uca, El Correo, 2024]

Bai, erabiliz aquellas palabras que expresen de la manera mas correcta y clara el mensaje que desea transmitir. [2518] [>>>]

Julia Fernández (2024). "... las palabrotas se han convertido en una manera de comunicación de la que ya no podemos prescindir..."

Ari ginelarik (an gure azken sarrerak) mintzatzen burúz hizkera zatarra, topatu gara gaur kin artikulu bat an El Correo, zein den titulatzen "Radiografía de las palabrotas en España", non Julia Fernández kazetaria mintzo dén justuki gain komunikazio-molde hori (alegia, hizkera zatarra) eta bere efektuak. Autoreak dioskú:

... las palabrotas se han convertido en una manera de comunicación de la que ya no podemos prescindir... [Fernández, El Correo, 2024]

Bai, hizkera zatarra dá edo izan ahal dá komunikazio-molde bat, registro oso bat, oso expresiboa, zeinen existentzia, efektibitatea, aberastasuna, sormen-aukerak,... ez diren huskeria bat. Dá beste azpisistema linguistiko bat, nola izan ahal dén, beste esfera guztiz ezberdin batean, azpisistema numerikoa, zeinen existentzia, efektibitatea, aberastasuna, sormen-aukerak,... ez dirén (bista-bistakoa denez) huskeria bat. [2517] [>>>]

Burúz kokaera eta maiztasuna on "fucking" indartzaile prepositiboa: "fucking bitch's son": 79 versus "fucking son of a bitch": 16.700 versus "son of a fucking bitch": 1.070.000

Jarraituz apur bat gehiago kin analisia on hizkera zatarra, nabarmendu nahi dugú ze, apárte bukaerako elementu indartsuak, existitzen dira ere indartzaile prepositibo modukoak eze ("eze" forma beti erabiliko dugú nola erlatibo restriktiboa: ikus [98]) balio dute ki aurremarkatu eta aurreindartu euren osteko materiala, zein izan ahal den zabalagoa edo ez hain zabala. Inglesez existitzen dá adibidez "fucking..." ezaguna, zeinen erabilera (kokaera eta maiztasuna) izan ahal dén ondo argigarria an gure analisia on efektibitatea an mezu expresiboak zein dirén minimoki-konplexu-aberatsak. Ikustagun zenbait komentario orokor burúz erabilera horien maiztasunak, eta beherago maiztasun zehatzago batzuk, gure ustez ondo esanguratsuak:

... are askoz gehiagotan fu... son of a bitch aukera burulehena (non hasieratik bertatik indartu egiten den son of a bitch eraginkorragoa), eta are gehiagotan ere aurkitu dut aldaera hori ezen indartzen du soilik bukaerako gailur espresiboa (bitch): son of a fu... bitch, halatan areagotuz haren berezko indarra. ["Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak", 2019:315-316]

Eta respektu maiztasun konkretuagoak, honako hauek aipatzen genituén an gure [192]:

• fucking bitch's son: 79 (agerraldi an Google)

• fucking son of a bitch: 16.700
  

• son of a fucking bitch: 1.070.000

Argi dago nón irabazten den efektibitatea. Ikus detaile gehiago burúz adjetibo indartzaileak nola "fucking...":

• [192] Adjetibo indartzaileak: you are a son of a fucking bitch!

...

Inglesez esan ahal dá "bitch's son" ere, zein den erabiltzen erlatiboki oso gutxi ("bitch's son": 11.300 emaitza an Google) justuki zeren den askoz gutxiago expresiboa, askoz gutxiago moldagarria expresiboki. Gainera batzutan doa integraturik an expresioak nola:

"son of a bitch's son"

eta inkluso aurkitu dugú:

"son of a bitch's son of a bitch" 

Gero, aparte, dauzkagu adjetibo indartzaileak (ez baitira zértan izan kalifikatiboak), nola "fucking" edo "la grandisima", zein, horiek bai, hobe doazén aurré izena zein nahi duten indartu: kasu horietan iraina ez dá, izatekotan, hori adjetibo indartzailea, baizik geroko izen indartua (adjektiboa eta izena emanen dira gabén pausa, osatuz unitate interpretatibo bat, aski modu sintetikoan) .

Alegia, oso ezberdinak dirá "fucking son" ("bloody son", "damn son") eta "son of a bitch", eta biak ere batera eman daitezke:

you are a fu... son of a bitch! ("fucking son of a bitch": 16.700 emaitza an Google)

eta orobat indartu daiteké "bitch's son" (zein dan gehiago nola etiketa edo denominazio sintetiko bat):

you are a fu... bitch's son! ("fucking bitch's son": 79 emaitza an Google)

baina, iraintzekotan, askoz indartsuagoa izanen da baldin indártu "bitch" an amaiera:

you are a son of a fu... bitch!  ("son of a fucking bitch": 1.070.000 emaitza an Google)

Bestalde, oso ezberdinak dira "putain de fils" eta "fils de putain" edo "fils de pute". Eta biak ere batera esan daitezke:

tu es un putain de fils de pute!

Oso ezberdinak dira "fottuto figlio" eta "figlio de puttana".  Eta biak ere batera esan daitezke:

sei un fottuto figlio de puttana!

Gaztelaniaz ere, ez da berdin: "puto hijo" eta "hijo de puta". Eta biak ere elkarrekin eman daitezke:

eres un puto hijo de puta!

Baina, askoz indartsuagoa da hau:

eres un hijo de la grandísi... puta!

non "grandisima" dén indartzaile horietako bat. Eta are gehiago beste hau:

eres un puto hijo de la grandísi... puta!

non erabili dirén bi indartzaileak batera.

Ez da esan beharrik ze esamolde progresibo horietako bakoitza luza liteké nahitara, géhituz erlatiboak, genitiboak eta era guztietako konplementuak harik osoki lasaitu hiztunaren gogo tribulatua. [2516] [>>>]