Horrá emaitzak on 2011ko experimentua ganik Pellegrino et alter

Tituluko emaitza horiek ematen genituén adibidez an [660]:

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla hizkuntza ezberdinek erakusten dituztén silaba-densitate eta silaba-abiadura ezberdinak, eta bádela tendentzia orokor bat aldén konpensazioa, nahiz orobat exístitu kasu interlinguistiko interesgarriak non ez den gertatzen halako konpensaziorik: zehazki, aipatutako experimentuan, alemanak izanen lituzké bai silaba gehiago eta baita silaba-abiadura txikiagoa zein inglesak.

Harago, Pellegrinok eta bestek aztertu nahi izan dituzté bi efektu horiek (densitatea eta abiadura) an neurri bakar osoago bat, zeini deitukó Information Rate (IR):

Consequently, it is worth examining the overall quantity of information conveyed by each language per unit of time (and not per syllable). This so-called INFORMATION RATE (IR) encompasses both the strategy of linguistic encoding and the speech settings for each language L. [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Neurri bateratu horretan, finean, autoreek neurtuko dituzté denborak zein irakurleek erábilí an textu bakoitza; kalkúlatuz, ondoren, denbora horien proportzioak respektu batezbesteko irakur-denbora on ber textua an vietnamera (hartua nola referentzia an proportzioaren zenbakitzailea); gero konputatuko duté irakurle bakoitzaren batezbesteko proportzioa an bere textu guztiak; eta azkenik, hizkuntza bakoitzaren irakurle guztien batezbesteko proportzioa, zein baita euren neurria: Information Rate (IR):

Ideia argiago bat izan daigun buruzki zértara datorren informazio-tasa hori (goragoko koadro gorrian), har daigun inglesa, zeinen 0,91 densitate horrek adierazten digu ze, noiz vietnamerak egin dituén 91 silaba, inglesak egin ditú 100 afinda eman ber informazioa, eta hortaz inglesa izanen litzaké (100/91 = 170,98 = 1,0989) %9,89 gutxiago densoa zein vietnamera, erabilíz %9,89 silaba gehiago zein vietnamera. Baina, bestalde, inglesak ematen ditú bere silabak arinago, hain zuzen %18,58 arinago zein vietnamerak (6,19/5,22 = 1,1858), halatan-ze bi efektu horiek doáz an kontrako norabidea.

Aipatutako bi efektu horien emaitza neurtzeko, Pellegrinok eta bestek kalkulatuko diguté euren IR (Information Rate), zeinen interpretazio sinplifikatu bat eginen dugún hemen, justuki suposatuz ze hizkuntza bakoitzeko irakurle guztiek irakurri dituzté euren textuak an ber denbora (hizkuntza ezberdinetakoak an denbora diferenteak, noski), halan ze baldin referentziazko vietnameran irakurle guztiek eman badituzté 100 segundu an euren irakurketa guztiak, japonieraren irakurle guztiek eman beharko zituztén 135 an euren irakurketa guztiak afinda emaitza izan zedin ondoko IR an japoniera:

• 100 segundu / 135 segundu = 0,74 = IRjaponiera
  

Esan nahi baita ze, eginez aipatutako interpretazio sinplifikatua, japonieraren irakurketa-denbora hori izanen litzaké %35 luzeagoa zein vietnameraren irakurketa-denbora. Eta horrela eginez an goragoko beste hizkuntzak, hauxe genuke (erábiliz aipatutako interpretazio sinplifikatua):

INTERPRETAZIO SINPLIFIKATUA (suposatuz ez dagoela aldakortasun intralinguistikorik) 

• Japoniera: 100 / 135 (= 0,74) → %35 denbora gehiago zein v.

• Alemaniera: 100 / 111 (= 0,90) → %11 debora gehiago zein v.

• Txinera: 100 / 106 (= 0,94) → %6 debora gehiago zein v.

• Italiera: 100 / 104 (= 0,96) → %4 debora gehiago zein v

• Gaztelania: 100 / 102 (= 0,98) → %2 debora gehiago zein v.

• Frantsesa: 100 / 101 (= 0,99) → %1 debora gehiago zein v.

• Vietnamera: 100 / 100 (= 1) → Referentzia

• Inglesa: 100 / 92 (= 1,08) → %8 debora gutxiago zein v.

Ikusiz IR horiek, Pellegrinok eta bestek (2011) ondorioztatuko duté ze:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

Emaitza horien argitara, ezin esan ze informazio-densitateak eta silaba-abiadurak eragiten duté efektu bateratu interlinguistikoki berdina.

Baita gogoratu behar dugu ze suposatzen ari gara ze denborak hartu zirén an lehenengo irakurraldia, noiz irakurleeak ez diren familiarizatu kin textuak, zeren bestela, eta gure helburuetarako (prozesamendu-kontuak), emaitza horiek ez lukete interes berezirik (haratago tikan indizio indirektoak). [2606]

Pello Esnal (1997): "Anduk bere liburutegira jo behar, erdal testuaren bila. Platonen testua aurkitu, irakurri eta orduan ulertu."

Irakurtzen genuén atzo:

Da realitatea ze jendeari kostatzen zaio asko irakurtzea euskaraz. Naiz irakasle ta noiz ikasleak behar dute leitu an euskara, ritmoa da motela ta irregular; ta gainera, egiten dira akats ugari. Orokorrean, nuke esango ze ez da gozatzen kin irakurketa. Ez dut daturik baina behaketa hutsez ahal da egiaztatu. Ez dut esango ze dutela leitzen ongi an gaztelera, baina zalantza gabe da beste gauza.

Ikus daigun realitate horren beste alde bat, gogoratuz ondoko sarrera:

•  [557] Zértan ari gara?

Jarraituz kin aipuak buruzki zailtasuna noiz irákurri euskal textuak, Pello Esnal-ek honela amaitzen zuen bere atzokoa:

Andu Lertxundirena da bigarrena. Alaba etorri zaio unibertsitatetik, Platonen testu baten iruzkina egiten lagunduko al dion esanez. Platonen testua euskaraz. Alabak ulertzen ez. Aitak ere ez. Anduk bere liburutegira jo behar, erdal testuaren bila. Platonen testua aurkitu, irakurri eta orduan ulertu. Eta alabari aditzera eman. Eta alabak orduan:“ Aita, zertan ari gara?”. [Pello Esnal, "Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997]

Eta esan behar dut ze iruditzen zait ezin galdera hobeagoa: Zértan ari gara?

Zinez galdera perfektua: zértan ari gara?

Ba, ari gara baztertzen hainbat tresna linguistiko zein jada existitzen diren an euskara eta zein behar diren. Eta, horrekin batera, ari gara mespretxatzen euskararen tradizio garatzailea noiz dén beharrezkoen. Labur esanda, ari gara barrén ezbidea ordezta joán barrén garabideak. [2605]

Yoon Mi Oh (2015): "This process of repeatedly reading the same text before each recording allowed speakers to familiarize themselves with the script..."

Galdetzen zén herenegun:

Egin ahal da esperimentu berdina an Euskera?

Aipatu behar ditugú bi lan:

Lehenik aipátu ze Yoon Mi Oh-k bere tesian ("Linguistic Complexity and Information: Quantitative Approaches", 2015) kalkulatu zuén euskararen IR-a (information rate) respektu vietnamiera erábiliz ber metodologia zein Pellegrino-k eta bestek (ikus [2601]) baina azpi baldintza explizitu hau:

In a first phase of recording, speakers were asked to read the 15 texts silently which... In a second stage, speakers read each text aloud twice before the actual recording. Each text was thus separately recorded one at a time in a random order after being read three times by the speaker, including the silent reading.This process of repeatedly reading the same text before each recording allowed speakers to familiarize themselves with the script... [Oh, 205:29]

nondik:

This process of repeatedly reading the same text before each recording allowed speakers to familiarize themselves with the script...  [Oh, 205:29]

esan nahi baita ze, nola genioén an [2600]:

..., textuekiko aurre-familiarizazio horrek (aurreko ulermen horrek) neutralizatuko lituzké prozesamendu-diferentziak, halan-ze, gure helburutarako, experimentuak ez luke interes berezirik, harago tikan diferentziak an gorputz fonikoa (soinuen luzera, konplexitatea, ahobetegarritasuna,...) zein ez diren gure interes nagusia.

Hala izanik ere, aurrerago aipatuko dugú experimentu hori. 

Eta bigarrenik esán ze báda beste experimentu bat non aztertu zén euskararen IR-a baina erabiliz beste metodologia bat, ez hain direktoa nola dirén abiaduren ratioa (Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino, 2019), eta zeintan halaber zehazten den nóla irakurleak familiarizatzen dirén kin textauk lehen-ze egin grabazioak, nola genioen an:

•  [671]: Experimentua dá foniko hutsa: "Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded,..."

2019ko artikuluan ikusten dugu ze:

Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded, so that they understand the described situation and minimize reading errors (...). [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino, 2019]

Hortaz, parte hartzaileek ez dute ezer sortu behar (ez dute diskursorik sortu behar) ezta ere ezer ulertu behar, jada ulertua baitute: gauza da zéinek tardatu gehiago edo gutxiago noiz irákurtzen textu jada landu bat. Zentzu horretan, esan ahal da ze experimentua litzaké foniko hutsa (horrek ez du esan nahi ze faktore sintaktikoek ezin dute izán efektu indirektorik gain emaitza foniko horiek: ikus sarrera hau).

Experimentu horretako emaitzak jasotzen dira an [670] bidéz grafiko bat, eta saiatuko gara horiek ere aipatzen aurrerago. [2604] [>>>]

Gure ikuspuntutik, nahikoa da interpretazio sinplifikatu hori arrén ongi eta aisa ikus daigun zértan diren diferentziak artén irakurketa-denbora interlinguistikoak

 Genioén atzo:

• [2602] Atzoko emaitzetan, interpretaziorako, eliminatuko bagenitu diferentzia intralinguistikoak (ez interlinguistikoak, noski), japonieraren 0,74 horrek adieraziko luke ze irakurle japoniar guztiek irakurri dituztela euren textuak emánez %35 denbora gehiago zein irakurle vietnamdarren denbora, zein dén referentzia

Gure ikuspuntutik, nahikoa da interpretazio sinplifikatu hori arrén ongi eta aisa ikus daigun zértan diren diferentziak artén irakurketa-denbora interlinguistikoak. Eta errepikatzen dugu ze sinplifikazio hori eginen genuké... (ikus [660])

... suposatuz ze hizkuntza bakoitzeko irakurle guztiek irakurri dituzté euren textuak an ber denbora (hizkuntza ezberdinetakoak an denbora diferenteak, noski), halan ze baldin referentziazko vietnameran irakurle guztiek eman badituzté 100 segundu an euren irakurketa guztiak, japonieraren irakurle guztiek eman beharko zituztén 135 an euren irakurketa guztiak afinda emaitza izan zedin ondoko IR an japoniera:

• 100 segundu / 135 segundu = 0,74 = IRjaponiera
  

Esan nahi baita ze, eginez aipatutako interpretazio sinplifikatua, japonieraren irakurketa-denbora hori izanen litzaké %35 luzeagoa zein vietnameraren irakurketa-denbora. Eta horrela eginez an goragoko beste hizkuntzak, hauxe genuke (erábiliz aipatutako interpretazio sinplifikatua):

INTERPRETAZIO SINPLIFIKATUA (suposatuz ez dagoela aldakortasun intralinguistikorik) 

• Japoniera: 100 / 135 (= 0,74) → %35 denbora gehiago zein v.

• Alemaniera: 100 / 111 (= 0,90) → %11 debora gehiago zein v.

• Txinera: 100 / 106 (= 0,94) → %6 debora gehiago zein v.

• Italiera: 100 / 104 (= 0,96) → %4 debora gehiago zein v

• Gaztelania: 100 / 102 (= 0,98) → %2 debora gehiago zein v.

• Frantsesa: 100 / 101 (= 0,99) → %1 debora gehiago zein v.

• Vietnamera: 100 / 100 (= 1) → Referentzia

• Inglesa: 100 / 92 (= 1,08) → %8 debora gutxiago zein v.

Horiek izanen liraké diferentziak. [2603] [>>>]

Atzoko emaitzetan, interpretaziorako, eliminatuko bagenitu diferentzia intralinguistikoak (ez interlinguistikoak, noski), japonieraren 0,74 horrek adieraziko luke ze irakurle japoniar guztiek irakurri dituztela euren textuak emánez %35 denbora gehiago zein irakurle vietnamdarren denbora, zein dén referentzia

Amaitzen genuén atzo:

Adibide sinplifikatu baina erakusgarri bat jartzearren, demagun ze hizkuntza bakoitzeko irakurle guztiek ematen duté ber denbora noiz irakurtzen euren textu guztiak (hizkuntza bakoitzean irakur-denbora ezberdinak dauzkagu, baina hizkuntzen barruan ez dago aldakortasunik). Harago, demagun ze adibidez japonieraren irakurle guztiek eman dituzté 135  segundu noiz irakurtzen textu bakoitza (denek eta denetan berdin), bitárten vietnameraren irakurle guztiek euren aldetik 100 segundu eman dituzten an textu bakoitza (denek eta denetan berdin, hauek ere). Kasu horretan, hauxe litzaké IRL = Japoniera:

IRL = Japoniera = 100/135 = 0.74

alegia, ber emaitza zein atera dén an experimentua ganik Pellegrino eta beste.

Hortaz, baldin, interpretaziorako, eliminatuko bagenitu diferentzia intralinguistikoak artén textuak eta artén irakurleak (suposatuz hizkuntza bateko irakurle guztiek egiten dituztela euren irakurketa guztiak an batezbesteko denborak), zein den oso supuesto argigarria, japonierak 0,74ko informazio-ratio (IR) hori izateak adieraziko luke ze irakurle japoniar guztiek irakurri dituztela euren textuak emánez %35 denbora gehiago zein irakurle vietnamdarren denbora, zein dén referentzia (referentziazko denbora). [2602] [>>>]

IR(L = Japoniera) = 100/135 = 0.74

Genioén atzo:

Baina, 2011ko experimentu horretan ez delarik ezer zehazten burúz aipatutako ulermen previo hori bidéz zenbait aurreirakurketa, suposa daigún ze, grabazioetan, parte-hartzaileak aurreneko aldiz irakurtzen irakurtzen ari zirela textuak, eta arian-arian ulertuz textu horien edukia (alegia, on-line eginez ulermena ere). Gauza da ze, esan dugunez, hala ez balitz, emaitza ez litzaiguke bereziki interesatuko, zeren obviatuko luké irakurketaren elementu fundamentala, oinarrizkoena, zein dén ulermena.

Saiatuko gara, hortaz, interpretatzen emaitzak azpi supuesto hori (ez dagoela ulermen previorik), eta neurtuz irakurketa-denbora erlatiboak bidéz IR ratioa (informazio-ratioa, information rate), zein honela deskribatzen genuén an [660]:

Neurri bateratu horretan (IR), finean, autoreek neurtuko dituzté denborak zein irakurleek erábilí an textu bakoitza; kalkúlatuz, ondoren, denbora horien proportzioak respektu batezbesteko irakur-denborak on vietnameraren parte-hartzaile guztiak noiz irakurtzen textu bokitza (hartua nola referentzia); gero konputatuko duté irakurle bakoitzaren batezbesteko proportzioa an bere textu guztiak; eta azkenik, hizkuntza bakoitzaren irakurle guztien batezbesteko proportzioa, zein baita euren neurria: Information Rate (IR)

Hau da, lehenik kalkulatzen dá irakurle batek (spkr) zénbat denbora ematen duén arrén irakurri k textua an L hizkuntza:

Bigarrenik, k textu horretan konputatuko da batezbesteko denbora zein vietnameraren irakurle guztiek ematen dutén arrén irakurri k textu hori bera (goragoko VI  hori dá vietnamera), eta gero euren batezbestekoa (batezbesteko irakur-denbora an vienamiera eta k textua). Batezbesteko hori horiztatu dugu an ondoko formula:

Gero kalkulatu ahal dugú k textuaren baztezbesteko ratioa artén L hizkuntzaren irakurle guztiak, eta gero hizkuntza horren textu guztien batezbesteko ratioa, nondik aterako zaigún IRL (alderantziz ere egin geinke: aurrena, irakurle baten textu guztien batezbesteko ratioa, eta gero irakurle guztien batezbestekoa). Beste modu batera esanda, L hizkuntzaren IRL-a izanen dá hizkuntza horren goragoko (4) ratio guztien batezbestekoa kontuan hártuz parte-hartzaile guztiak eta textu guztiak (guztira, N parte-hartzaile bidér K textu):

Adibide sinplifikatu baina erakusgarri bat jartzearren, demagun ze hizkuntza bakoitzeko irakurle guztiek ematen duté ber denbora noiz irakurtzen euren textu guztiak (hizkuntza bakoitzean irakur-denbora ezberdinak dauzkagu, baina hizkuntzen barruan ez dago aldakortasunik). Harago, demagun ze adibidez japonieraren irakurle guztiek eman dituzté 135  segundu noiz irakurtzen textu bakoitza (denek eta denetan berdin), bitárten vietnameraren irakurle guztiek euren aldetik 100 segundu eman dituzten an textu bakoitza (denek eta denetan berdin, hauek ere). Kasu horretan, hauxe litzaké IRL = Japoniera:

IRL = Japoniera = 100/135 = 0.74

alegia, ber emaitza zein atera dén an experimentua ganik Pellegrino eta beste. Bihar jarraitukó. [2601] [>>>]

Bai, textuekiko aurre-familiarizazio horrek (aurreko ulermen horrek) neutralizatuko lituzké prozesamendu-diferentziak, halan-ze, gure helburutarako, experimentuak ez luke interes berezirik zeren obviatuko luké irakurketaren elementu fundamentala, oinarrizkoena, zein dén ulermena

Atzokoan aipatzen genuén honako puntua zein iruditzen zaigún fundamentala arrén valoratu hango (atzoko) experimentuaren emaitzak:

6.: Ez da argi gelditzen ea parte-hartzaileek aurretik landu eta ulertu dituztén textuak, edo aitzitik, ea grabazioan lehenengo aldiz irakurtzen ari dirén textu horiek azpi kontrola on ikerlariak:

Several adult speakers (from six to ten, depending on the language) recorded the 20 texts at "normal" speech rates, without being asked to produce fast or careful speech. [Pellegrino, Coupé eta Marsico, 2011]

Duda hori areagotzen zaigú noiz an antzeko experimentu bat ganik, besteak beste, Pellegrino eta Coupé (2019), parte-hartzaileak familiarizatu egiten diren kin textuak lehénda grabatu euren irakurketa, hola neutralizatuz prozesamendu-diferentziak (ikus [671]):

Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded, so that they understand the described situation and minimize reading errors (...). [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino, 2019]

Bai, textuekiko aurre-familiarizazio horrek (aurreko ulermen horrek) neutralizatuko lituzké prozesamendu-diferentziak, halan-ze, gure helburutarako, experimentuak ez luke interes berezirik, harago tikan diferentziak an gorputz fonikoa (soinuen luzera, konplexitatea, ahobetegarritasuna,...) zein ez diren gure interes nagusia.

Baina, 2011ko experimentu horretan ez delarik ezer zehazten burúz aipatutako ulermen previo hori bidéz zenbait aurreirakurketa, suposa daigún ze, grabazioetan, parte-hartzaileak aurreneko aldiz irakurtzen irakurtzen ari zirela textuak, eta arian-arian ulertuz textu horien edukia (alegia, on-line eginez ulermena ere). Gauza da ze, esan dugunez, hala ez balitz, emaitza ez litzaiguke bereziki interesatuko, zeren obviatuko luké irakurketaren elementu fundamentala, oinarrizkoena, zein dén ulermena. [2600] [>>>]

Bádugu azterketa interlinguistiko bat publikatua an Language (2011)

Amaitzen genuén atzo:

Hortaz, eginen balira experimentuak arrén evaluatu irakurketa-abiadura interlinguistikoak, gure ikuspegitik erabili beharko liraké textu luze samarrak, kin zailtasun kontrolatua, eta non irakurleek ez duten ezagutzen zér irakurriko dutén harik irakurketa-unea, helbúruzta ikus daigun noláko ondo (edo ez hain ondo) eta noláko azkar (edo ez hain azkar) prozesatzen eta interpretatzen dutén informazio berria (horixe nahi baitugu, informazio berria ondo prozesatu eta interpretatu an bere aspektu guztiak).

Egin al da antzeko experimenturik? Zéin baldintzetan? Saiatuko gara horretaz mintzatzen an ondoko sarrerak.

Gauza da ze Pellegrino, Coupé eta Marsico autoreek ("A cross-language perspective on speech information rate", 2011) publikatu zituztén emaitzak on experimentu bat non (nola genioén an [643]):

... saiatzen dirén egiten hurbilketa experimental bat ki abiadura zeinekin trasladatzen den ber informazioa noiz irakurria an hizkuntza ezberdinak (information rate).

Hor:

1.: Autoreak saiatzen dirá konparatzen 8 hizkuntza (interlinguistikoa).

2.: Experimentuaren oinarria dá irakurketa: parte-hartzaileek irakurtzen dituzté textuak.

3.: Laginari begiratuta, textuak osatu dirá kin esaldi sinple gutxi batzuk.

4.: Irakurritako textuek prestatu dira arrén euki informazio berbera (elkarren itzulpenak).

5.: Ez dago kontrolik gain ulermena.

6.: Ez da argi gelditzen ea parte-hartzaileek aurretik landu eta ulertu dituztén textuak, edo aitzitik, ea grabazioan lehenengo aldiz irakurtzen ari dirén textu horiek azpi kontrola on ikerlariak:

Several adult speakers (from six to ten, depending on the language) recorded the 20 texts at "normal" speech rates, without being asked to produce fast or careful speech. [Pellegrino, Coupé eta Marsico, 2011]

Duda hori areagotzen zaigú noiz an antzeko experimentu bat ganik, besteak beste, Pellegrino eta Coupé (2019), parte-hartzaileak familiarizatu egiten diren kin textuak lehénda grabatu euren irakurketa, hola neutralizatuz prozesamendu-diferentziak (ikus [671]):

Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded, so that they understand the described situation and minimize reading errors (...). [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino, 2019]

7.: Autoreek kentzen dituzté pausa handiagoak zein 150 milisegundo, berriro eráginez efektu neutralizatzailea respektu pausa handi horiek, zeinen norabide eta esangura expresuki aztertu beharko litzakén, gure ikuspegitik bederen (ikus [677]):

The text durations were computed discarding silence intervals longer than 150 ms, ... [Pellegrino, Coupé eta Marsico, 2011]

Hortaz, baldintza horietan, bádugu azterketa experimental hori publikatua an Language (2011). Eta zéin ondorio iristen dira an azterketa esperimental hori? Bihar jarraitukó. [2599] [>>>]

Nahiz irakurketa-abiadura soila ez izán batere neurri ona gain prozesamenduaren kalitatea, zér esan ahal dugu burúz irakurketa-abiadura interlinguistikoa?

Duela gutxi genioen ze:

• [2585] Irakurketa-denbora ("reading time") ez da batere neurri ona finéz deliberatu hitz-ordenen efizientzia, eta are gutxiago euren efektibitatea 

hala nola ze:

• [2586] Irakurtzean, kontu nagusia ez da irakur-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,...

Bai, batzuetan sintaxi buruazkenek sortu ahal duté presa moduko bat arrén ezagutu bukaerako aditza (edo beste bukaerako buru sintaktiko-semantikoak), hola akaso azkartuz irakurketa- abiadura, baina kaltetuz informazioaren interpretazio efizientea eta efektiboa, bitartean-ze, bestalde, esaldi-bukaeretan (edo are sintagma-bukaeretan), kontrako efektua sortu ahal da, zeren inefizientzia estruktural eta funtzional buruazkenak eskatu ahal du denbora gehiago an esaldi-bukaera bakoitza (edo akaso an esaldiko perpaus edo sintagma bakoitza) afinda saiatu hobeki prozésatzen aurretik inkoherenteki irakurritakoa (zein, sintagmen kasuan, egon ahal den deskonektatua ti euren buru sintaktiko-semantikoa), hola motelduz irakurketa. 

Esan nahi baita ze esaldi bakarra irakurtzean, sintaxi buruazkenean egon ahal dá joera bat aldén azkartu irakurketa, jaitsiz irakur denborak, nahiz esaldi-multzoak irakurtzean, kontrako efektua nagusi liteke baldin esaldia ondo prozesatu eta interpretatuko bada, eginez pausa gehiago eta luzeagoak. Azkenean, jakina, ondo konprobatu beharko litzake zér ulertu den eta zér ez den ulertu (beti egin ahal dá irakurketa mekanikoa, gabén ulertu ia ezer), eta soilik gero atéra konklusioak. 

Hortaz, eginen balira experimentuak arrén evaluatu irakurketa-abiadura interlinguistikoak, gure ikuspegitik erabili beharko liraké textu luze samarrak, kin zailtasun kontrolatua, eta non irakurleek ez duten ezagutzen zér irakurriko dutén harik irakurketa-unea, helbúruzta ikus daigun noláko ondo (edo ez hain ondo) eta noláko azkar (edo ez hain azkar) prozesatzen eta interpretatzen dutén informazio berria (horixe nahi baitugu, informazio berria ondo prozesatu eta interpretatu an bere aspektu guztiak).

Egin al da antzeko experimenturik? Zéin baldintzetan? Saiatuko gara horretaz mintzatzen an ondoko sarrerak. [2598] [>>>]

Eta kontuan hartu behar da ze gaztelaniazko textuak izaten dirá askoz landuagoak eta aberatsagoak zein euskarazkoak. Baina baita efizienteagoak eta efektiboagoak ere

Aipatzen genuén atzo ondoko kasu esanguratsua, eskúz Pello Esnal (1997):

Zilegi izango ahal zait zarauztar guraso biren hitzak aipatzea!

D ereduetan eskolatzen ari dituk gure seme-alaba biak: bata BBBko 3.ean eta bestea 1.ean. Eta sinestu nahi al didak, aizak, biek, OHO osoa erabat euskaraz egin eta gero, eta etxean, kalean eta eskolan euskaraz bizi izanda, errazago irakurtzen dutela erdaraz euskaraz baino, nahiz eta erdaraz hala moduz mintzo, tamalez? [Pello Esnal, 1997]

Eta kontuan hartu behar da ze gaztelaniazko textuak izaten dirá askoz landuagoak eta aberatsagoak zein euskarazkoak. Baina baita efizienteagoak eta efektiboagoak ere. [2597] [>>>]

Pello Esnal-ek aipatutako kasu esanguratsua: "..., OHO osoa erabat euskaraz egin eta gero, eta etxean, kalean eta eskolan euskaraz bizi izanda, errazago irakurtzen dutela erdaraz euskaraz baino, nahiz eta erdaraz hala moduz mintzo, tamalez?

Pello Esnal akademikoak aipatzen zuén egoera esanguratsu hau an bere 1997ko "Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea":

Zilegi izango ahal zait zarauztar guraso biren hitzak aipatzea!

D ereduetan eskolatzen ari dituk gure seme-alaba biak: bata BBBko 3.ean eta bestea 1.ean. Eta sinestu nahi al didak, aizak, biek, OHO osoa erabat euskaraz egin eta gero, eta etxean, kalean eta eskolan euskaraz bizi izanda, errazago irakurtzen dutela erdaraz euskaraz baino, nahiz eta erdaraz hala moduz mintzo, tamalez? [Pello Esnal, 1997]

Eta atzokoan genioenez, zailtasun hori zuzenean segitzen da tikan inefizientzia erlatiboa on tresna postpositiboak (buruazkenak) respektu prepositiboak (burulehenak), zeinen ondorioz askoz errazagoa eta, are inportanteago, askoz efektiboagoa (emozionagarriagoa, divertigarriagoa,...) izanen da adibidez gaztelaniaz irakúrtzea textu ondo kargatuak kin informazio akaso oso aberatsa expresiboki ere, zeinda adibidez euskaraz irakurtzea askoz textu sinpleagoak, monotonoagoak, mekanikoagoak inexpresiboagoak, deskriptiboagoak non errepikatzen dirén betiko estruktura buruazken hipersinpleak, etenez beteak. Eta, zenbat eta prosa buruazken konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da bere buruazkena. [2596] [>>>]

Eta orduan, zergátik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea nola beste hizkuntzetan erabili ohi dirén tresna prepositiboak?

Galdetzen genuén atzo:

Hortaz, ..., beldur gara gehiago eskatuz gero ez ote ditugun uxatuko haur-gazteak,... Eta nóndik dator beldur hori?

Horri erantzuten genion an [338], non amaitzen genuen esánez:

Baina, zéin da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergátik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea nola beste hizkuntzetan erabili ohi dirén tresna prepositiboak? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitú euren erabilera eta eraginkortasuna, hala baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira.  

Bai, beldur hori zuzenean segitzen da tikan inefizientzia eta inefikazia erlatiboa on tresna postpositiboak (buruazkenak) respektu prepositiboak (burulehenak). [2595] [>>>]

Irene Arrarats (2016): "..., beldur gara gehiago eskatuz gero ez ote ditugun uxatuko haur-gazteak,..."

Atzokoan gogoratzen genituén 2016ko komentario esanguratsu batzuk ganik Irene Arrarats, zeinen ostean irakurtzen dugún beste komentario hau (an artikulua on Lander Arretxea titúlatzen "Prosa apropoposa gurea?" (2016): ikus ere [348], [349] eta [350]):

... Gogora dakar, hala ere, alde handia dagoela eskoletan euskaraz eta erdaraz irakurtzen denaren artean: erdaraz literatura landua, eta euskaraz, oinarrizko prosan idatzitako nerabeentzako liburuxkak. “Gurpil zoro bat da: euskara pobretu hori baino ez dakigunez, beldur gara gehiago eskatuz gero ez ote ditugun uxatuko haur-gazteak, baina besterik irakatsi-entzun-leitu ezean, nondik aterako dute?”. [Lander Arretxea, aipátuz Irene Arrarats, Argia, 2016]

Hortaz, ..., beldur gara gehiago eskatuz gero ez ote ditugun uxatuko haur-gazteak,... Eta nóndik dator beldur hori? [2594] [>>>]

Irene Arrarats (2016): "..., alde handia dagoela eskoletan euskaraz eta erdaraz irakurtzen denaren artean: erdaraz literatura landua, eta euskaraz, oinarrizko prosan idatzitako nerabeentzako liburuxkak."

Atzokoan mintzo ginén burúz elefante linguistikoak eta gaur agertuko zaigú beste elefente bat, ez txikia hau ere. Hain zuzen ere, gogoratu nahi genituzke ondoko hitzak, zein zioén Irene Arrarats-ek an artikulua ganik Lander Arretxea (2016) zeinen titulua dén "Prosa apropoposa gurea?" (ikus ere [348], [349] eta [350]):

... Gogora dakar, hala ere, alde handia dagoela eskoletan euskaraz eta erdaraz irakurtzen denaren artean: erdaraz literatura landua, eta euskaraz, oinarrizko prosan idatzitako nerabeentzako liburuxkak. [Lander Arretxea, aipátuz Irene Arrarats, Argia, 2016]

Errepikatzen dugú: ... alde handia dagoela eskoletan euskaraz eta erdaraz irakurtzen denaren artean: erdaraz literatura landua, eta euskaraz, oinarrizko prosan idatzitako nerabeentzako liburuxkak.

Jakina, hori ez da baizik beste efektu argi bat ganik ahalmen diferentea on tresna eta estruktura burulehenak respektu buruazkenak (askoz ahalmen kodifikatzaile/deskodifikatzaile handiagoa an lehenegoak, buruelehank, zein an bigarrengoak, buruazkenak).

Ez da esan beharrik ze hortxe daukagu berriro elefantea, zein agertzen dén nonahi ere. [2593] [>>>]

Bai, begien bistan dago zergátik, begien bistan dagó elefantea

Atzokoan gogoratzen genituén Juan Garzia-ren hitz batzuk non argiki zehazten zuén zéin zen (den)...

... euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:286]

eta gaur gogoratu nahi genuke zér zioten Pello Esnal-ek eta Joxe Ramon Zubimendi-k (1993) an euren  "Idazkera-liburua" burúz sintaxi buruazkena (zek eramaten dú mezuaren giltza an atzeko partea) eta irakurketa:

Auzoko erdarek ez bezala, euskarak atzean eramaten du askotan mezuaren giltza.
...
Mezuaren giltza atzean egoteak ezer gutxi errazten du irakurketa. Horregatik, irakurketa errazteagatik, erabili ohi zituzten idazle klasiko batzuek zenbait lotura-hitz atzean datorrena iragarriz: ze, zein, zeren, ezen...
...
Atzera-karga ez da, ordea, esaldi-arazo soila. Joera berbera baitute euskal hitzek eta hitz-kateek ere. Begien bistan dago zergatik: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako. [Zubimendi eta Esnal, 1993:172-173]

Bai, begien bistan dago zergátik, begien bistan dagó elefantea. [2592] [>>>]

Juan Garzia (1997): "[Irakurgaiztasunaren] Gakoa, maiuskula eta guzti"

Zéin ote den Gakoa on euskal textuen irakurgaiztasuna?

• [547] Juan Garzia (1997): (irakurgaiztasunaren) Gakoa, maiuskula eta guzti

Juan Garzia-k ondorengoa zehazten zuén gain irakurgaiztasuna on euskal textuak an bere liburuá "Joskera lantegi" (1997):

...(esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:286]

Bai, Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena.

Horixe. Eta, horrexegatik, zénbat eta buruazkenago, zailago. Horrela, inportantea dá tresna bakoitza, eta gauza da ze, hasteko, tresna batzuk irabazi ahal dirá oso-oso errazki, nahiz egun ahaztuak egon (irabazitako tresna bakoitzak egiten dú bere lan inportantea). [2591]

El País Vasco ha dejado de participar en las principales evaluaciones de la OCDE y tampoco publica los resultados de sus análisis propios (Iñigo Fernández de Lucio, El Correo)

Galdetzen dú Iñigo Fernández de Lucio kazetariak orain gutxi an El Correo (2024ko abenduak 22):

¿Por qué Euskadi se borra de las pruebas académicas que evalúan ei nivel de los alumnos? [Fernández de Lucio, El Correo]

eta jarraian azpititulatzen dú:

El País Vasco ha dejada de participar en las principales evaluaciones de la OCDE y tampoco publica los resultados de sus análisis propios. [Fernández de Lucio, El Correo]

Horrá artikuluaren hasiera, non aipatzen dén gure intereseko PIRLS proba (Progress in International Reading Literacy Study), zeintan evaluatzen dén ikasleen irakur-ulermena, hain oinarrizkoa an edozein hezkuntz plana zatio bere eragina gain ikasketa-prozesua: 

Hortik ateratzen dugú ondokoa burúz 2016ko PIRLS proba (momentuz, azkena):

El informe PIRLS, por ejemplo, mide la comprensión lectora del alumnado de nueve y diez años, la competencia más elemental y sobre la que se sustenta su desarrollo academico futuro. Euskadi participó en la edición de 2016 con unos resultados catastróficos, los peores de España. Aquel informe señalaba que el alumnado vasco obtenia «una puntuación media inferior a lo que se esperaria» del nivel socioeconómico de los chavales, pese a ser la comunidad autónoma con la mayor proporción de padres y madres con estudios superiores. [Fernández de Lucio, El Correo]

Datuak behar ditugu, datu onak, konpletoak, zintzoki atereak, eta finki interpretatuak arrén atéra konklusio eraikigarriak, eta ondoriozko erabaki egokiak, hala intralinguistikoak (sintaxia, lexikoa,...) nola ere extralinguistikoak (adibidez, erabaki egokiak respektu nóla egin hizkuntzen planifikazioa an textuinguru orokor ezberdinak, eta pensatuz nagusiki an ikasleak), zeinekin lor daitezén helburu linguistiko prometagarriak, eta non ez den inor ere NABARMENKI kaltetzen an eskolako urte hain erabakior horiek. Obvioa dirudi, ezta? Baina, nóri ajola zaio zin-zinez? [2590] [>>>]

Bai, logikoki, batak bestea dakar: zailtasun erlatiboak eta efektibitate erlatibo txikiagoak gutxiagotzen duté erabilera, kasu honetan irakurketa, eta aráuz zé alternatiba dauden eskura, aipatutako efektua gain erabilera izan ahal dá dramatikoa

 Zioén herenegun Erramun Gerricagoitia-k:

Conforme nathor kin hemen eguin den critiquea buruz -generalqui- euscarazco textuac.
Hortacoz, nire aburuz, ez dugu harritu behar ikusiz ze euscaraz da iracurtzen guti. Redactoreec on horiec textuoc ez dute hartzen haintzat eta contuan iracurle potentziala.
Futitzen dira -ez principioz baina bai realitate eguiazcoan- euscaldunoz eta poxi bat ere euscaraz.

Bai, logikoki, batak bestea dakar: zailtasun erlatiboak eta efektibitate erlatibo txikiagoak gutxiagotzen duté erabilera, kasu honetan irakurketa, eta aráuz zé alternatiba dauden eskura, aipatutako efektua gain erabilera izan ahal dá dramatikoa. 

Irakurketaren kasuan, adostasuna dago ezen euskaraz gutxi irakurtzen da, eta adibidez Felipe Juaristi-k esanen du ze hori ez da euskararen arazoa, baizik-ze orokorki gutxi irakurtzen da:

• [822] Felipe Juaristi: "Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer." 

Duela egun batzuk Felipe Juaristi idazleak, erantzunez ki galderak on Amaia Gurrutxaga, zioen ondorengoa burúz irakurketa (Berria, 2020-2-18):

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Bádirudi ze, Felipe Juaristi idazlearen diagnosian, euskaraz ez dela irakurtzen zeren orokorrean ez den irakurtzen ezer (ez euskaraz, ez gaztelaniaz, ez frantsesez,...). Baina, ¿ontzat eman ahal dugu baieztapen hori? Esan nahi baita, Euskal Herrian, orokorrean, ez dela ezer irakurtzen? Saiatuko gara erantzuten an hurrengo sarrera.

Baina, esan behar da ze, dirudienez, Euskal Herriko elkarte autonomoan ez da gutxi irakurtzen, baizik asko eta gerota gehiago, nola jasotzen genuén an ondorengo sarrera:

• [823] Euskadi es la segunda comunidad en compra de libros y lectura en tiempo libre (Teresa Abajo, El Correo)

Galdetzen genuen atzo ea ontzat eman geinken hori baieztapena ganik Felipe Juaristi esánez ze:

Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. [Felipe Juaristi, Berria, 2020-2-18]

noiz eta, lau egun geroago, irakurtzen genuén ondorengo artikulua (Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22):

Hortaz, Barómetro de Hábitos de Lectura y Compra de Libros horrek dio ze Euskadi eta Nafarroa dirá bigarren eta hirugarren komunitate autonomoak (lehenengoa dá Madrid) non gehien irakurtzen den aisian. Eta kontuan hartuta ze, ikerketa horren arabera:

En el conjunto de España, el 68,5 de los ciudadanos lee una media de once libros al año, ocho puntos más que en 2010. Si la pregunta se ciñe al tiempo libre, el porcentaje baja al 62,2%, aunque se mantiene la tendencia al alza. [Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22]

ez dirudi ontzat ematekoa goragoko baietapena ganik Felipe Juaristi zeinen arabera:

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Ez, ez dirudi inondik inora ontzat ematekoa diagnosi hori ezen ez dela ezer ere irakurtzen.

Hortaz, esanen genuke ze, kopuru horiek erdira jaitsita ere, Euskal Herriko komunitate autonomoan asko irakurtzen da, baina, antza denez, asko irakurtzen dá... gaztelaniaz. [2589]

Eta hala da izánki tipikoki gaztelaniazko interventzioak askoz aberatsagoak an detaileak, askoz irekiagoak, jarraituagoak eta reflexiboagoak an expresioa, eta askoz egokiagoak ki matizazio expresiboa

Irakurtzen genuén an atzoko komentario bat: 

Ni naiz saiatzen leitzen kartelak zein dauden jarrita an edifizio historiko, esaterako, nor jaio zen bertan, etxearen historia e.a.; an parkeak: buruz bertako landareak, zuhaitzak, zomorroak, botanika, historia; an seguritate sistemak: balizko sute bat dala, norbaiti bihotzekoa eman diola, istripuen protokoloa; aurrean on mendi edo badia bat; museotan eta abar eta abar. Leku askotan daude ta da harrigarria ze ondo ulertzen dira erderaz eta ze alegin in behar da euskaraz leitzeko, ta gainera, ulertzeko gutxiago eta okerrago. Erderaz informazioa da zehatza, prezisoa, gehienetan ulergarria lenengoan. Euskaraz aldiz, batzutan ulertzen da, bai, ordea beste batzutan, gogoan sortzen da halako lainoa non intuizioak dun garrantzi handia ta esan gabe doa, galtzen da informazioa. Nik uste euskaraz dirala irakurtzen oso gutxitan, batez ere testua bada luzea, hau da, ez da berdina leitzea Jangela vs. Dining Area, edo leitzea testu bat buruz leize bat, bertako historia, nork ta nola aurkitu zun, geologia, tresnak, animaliak, urteen evoluzioa eta abar luze bat.

Testu hauek leitzea da lana, da esfortzua, da denbora, da petrala zeinentzat dagoen gure ondoan, baina benetan merezi du. Gaiak zein lantzen dira blog honetan, ahal dira ikusi an linguistika irakasle bikain hauek: Informazio Kartelak.

Bai, hala da, eta hala da an edozein textu kin informazio minimoki densoa edota intensoa, esan nahi baita hala da noiz eman nahi dén informazio-karga minimoki handia, edota noiz informazio horretan modulatu nahi dén expresibitate bereziren bat. Jakina efektua areagotzen da, multiplikatzen da, berretzen da noiz eman nahi dén informazio-karga handi eta expresiboki modulatua (umore landua, agresibitate landua, ironia landua, neutralitate landua,...).

Elebiduna bazara, orohar errazago eta efektibokiago ulertuko dituzu gaztelaniazko kartelak zeinda euskarazkoak (referitzen gara ki expresio linguistikoak kin karga informatibo edo expresibo minimo bat), gaztelaniazko pelikulak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko bikoizketak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko itzulpenak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko liburuak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko egunkariak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko edozein textu idatzi minimoki informatibo-expresibo zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko edozein interventzio linguistiko minimoki informatibo-expresibo zeinda euskarazkoak. 

Eta hala da izánki tipikoki gaztelaniazko interventzioak askoz aberatsagoak an detaileak, askoz irekiagoak, jarraituagoak eta reflexiboagoak an expresioa, eta askoz egokiagoak ki matizazio expresiboa (justuki zeren orohar sintaxi buruazken-regresiboan, gehiago kostatzen dirá detaile finak, expresio irekia, eta matizazio expresiboa, zenbatenaz regresiboagoa, hainbatenaz gehiago). Bidea oso argi dago: gerota aukera (gehigarri) burulehen gehiago. [2588] [>>>]

Adibidez, Europan egiten dirá kontrolak gain irakur-ulermena (PIRLS: Progress in International Reading Literacy Study)

Amaitzen genuén atzo esánez:

Bai, oso argi dago: irakurtzean, kontu nagusia ez da irakur-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,...

Adibidez, Europan egiten dirá kontrolak gain irakur-ulermena an hezkuntzako lehenengo faseak (irakur-denbora soilik hasi ahal da izaten interesgarria baldin ondo ulertzen bada, eta kapaz bagara azaltzen zér ulertu dugun kin prezisioa). Horrá zenbait datu burúz 2016ko PIRLS kontrol europarra gain progresoa on irakur-ulermena, eta non puntuazio maximoa dén 555 (PIRLS: Progress in International Reading Literacy Study): 

Ikusten dugunez, bádira komunitate autonomoak non puntuazioa dén praktikoki maximoa, bitárten Euskal Herriko elkarte autonomoan lortzen dén Espainiako puntuaziorik baxuena (errepikatzen dugu: baxuena). 

Ez da esan beharrik ze irakur-ulermenak baldintzatzen dú hezkuntza osoa, eta ez da esan beharrik ze kaltetu nagusiak beti dirá berberak: indefensoenak. Eta, finean, ez da esan beharrik ze hor báda zerbait zein dabilén oso-oso txarto. Baina, nóri ajola zaio? Esan nahi baita, nóri ajola zaio zin-zinez? [2587]

Irakurtzean, kontu nagusia ez da irakur-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,...

Atzokoan azpimarratzen genuen ze...

... irakurketa-denbora (reading time) ez da batere neurri ona finéz deliberatu hitz-ordenen efizientzia, eta are gutxiago euren efektibitatea.

Irakurketa-denbora, berez, ez da batere neurri ona, zeren textuak irakurri ahal dira aski mekanikoki gabén ulertu ia ezer ez (dakigunez eduki informatiboa ulertzeaz gain, báda beste konturik ere, nola erlieve sintaktiko aberatsa edota kontu expresiboak, baina konzentra gaitezen orain an eduki informatiboa). Genioenez, kontua ez da irakurketa-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,... 

Gainera, sintaxiaren indarra ez da soilik erakusten an textu idatzi planifikatu aberatsak, efizienteak eta efektiboak, baizik bereziki an ariketa ez-planifikatua, esan nahi baitá an produkzio eta ulermen ez-planifikatua (monologikoa eta dialogikoa). Adibidez, produkzio ez-planifikatuan, sintaxi irekiak ematen ditú on-line aukerak ki joan osatzen mezu konplexu eta aberatsak an modu oso askea, an kontraposizio gogorra kin sintaxi itxia, non estuasunak nagusi diren.

Ikus ondoko sarrera lótuz irakur-denbora, ulermena eta erantzuteko denborak (reakzio-denborak):

• [226] Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak

Ezin deskribatu nire harridura noiz irákurtzen Laka-ren azalpen guztiz desitxuratuak (ikus Laka-ren "SVO eta OVS hurrenkerak" an Sareko Euskal Gramatika) non, besteak beste, diosku ze “Gizonak ikusi du emakumea” (SVO) eta “Emakumea ikusi du gizonak” (OVS) esaldiek "prozesamendu-kostu berdinak" dituztela:

...goiko adibideetan bigarrena den perpausari begiratzen badiogu, berehala ohartzen gara hasieran datorren sintagma emakumea perpaus iragangaitz baten subjektua izan litekeela.... Beraz, hasierako hitza subjektua zela pentsatu badu, orduan hasierako postura hori berregin behar du perpausa osatzen doalarik, eta horrek prozesamendu-kostu bat dauka. Baina hasierako hitza objektua zela pentsatu izan badu hasieratik [an “Emakumea ikusi du gizonak"], orduan deigarria da horrek dakarren prozesamendu-kostua eta SVO hurrenkera duen lehenengo adibidearen [hots: “Gizonak ikusi du emakumea” adibidearen] prozesamendu-kostua berdinak izatea, euskarak “hasierako subjektua” deritzon prozesamendu-estrategiaren zantzurik erakusten ez duela iradokitzen digulako. (Laka, SVO eta OVS hurrenkerak, 3. paragrafoa)

[OHARRA: Laka-k aipatzen dú a anbiguitate gramatikala on "Emakumea..." an "Emakumea ikusi du gizonak" (non "Emakumea..." izan bailiteké sujetu intransitiboa edo objetua) baina ez du aipatzen a anbiguitate gramatikala on "Gizonak..." an "Gizonak ikusi du emakumea" (non "Gizonak..." izan litekén objetua edo sujetu transitiboa).]

Baina gauza da ze aipatutako bi prozesamendu-kostu horiek ez dira inondik inora berdinak. Izan ere, prozesamendu-kostua ez da soilik neurtu behar an irakurketa-denborak (ikus sarrera hau), zein kasu honetan ez diren esanguratsuki ezberdinak, baizik ere an reakzio-denborak (erantzuteko denborak) eta, aurren-aurrena, an erantzun-erroreak.

Horrela, noiz konpáratu "Gizonak ikusi du emakumea" (SVO singularra) eta "Emakumea ikusi du gizonak" (OVS singularra), nabari dugu ze:

1. hain argiki gehiago kostatu da prozesatzea OVS ("Emakumea ikusi du gizonak") respektu SVO ("Gizonak ikusi du emakumea"), non, ulermen-ariketan, OVS-n egin baitira esanguratsuki errore gehiago zein an SVO (kontuan hártu ze prozesamendu-kostu maximoa gertatzen da noiz komunikazioak huts egiten duen).
2. hain argiki gehiago kostatu da prozesatzea OVS ("Emakumea ikusi du gizonak") respektu SVO ("Gizonak ikusi du emakumea"), non, berriro ere ulermen-ariketan, errore-portzentaje handiagoa egiteaz gain, OVS-n behar izan baitá esanguratsuki reakzio-denbora handiagoa zein an SVO (errore gehiago eginda ere, behar izan duté denbora gehiago noiz prozésatzen informazioa afinda erántzun ki kontrol-galdera) [ikus beste sarrera hauek ere: Laka: norbaitek explikatuko al dit? eta  Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk, bai eta post horietan dauden referentziak].

Beraz, SVOk prozesatu dú informazioa efektiboago (esanguratsuki errore gutxiago) eta arinago (esanguratsuki reakzio-denbora gutxiago), bitárten Laka-k esaten digun ez dela egon diferentziarik an “prozesamendu-kostua” artén “Gizonak ikusi du emakumea” (SVO) eta “Emakumea ikusi du gizonak” (OVS).

Ez da sinestekoa.

Bai, oso argi dago: irakurtzean, kontu nagusia ez da irakur-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,... [2586] [>>>]