Hor izango genituzké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e")

Ezaguna denez, "-e" litzaké euskararen genitibo zaharra (gero gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa), eta bere forma metatetiko isolagarria izanen litzaké "te" (non "t" izanen litzake elementu metatetikoa). Gauza da ze euskaran báda mekanismo bat (zein erabil daiteke kontzienteki), zeinen bidez sortzen baitira elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz ti elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak). Azkue-k dio an bere "Morfología Vasca", 1925):

"Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua." [Azkue, 1925:18-19]

Azkue-k dioskunez, mekanismo hori, nondik sortzen baitira elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua (ikus atzoko sarrera ere).

Hortaz, "ki" preposizioan bádirudi ze hasierako "k" hori azter liteke nola epentetikoa (adibidez an "egoki", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat an norabide "oblikuo moduko" bat):

-i > -(k)i > ki preposizioa

eta, bide beretik, "(t)e" morfema verbala ere azter liteke nola "-e" sufijo (finean) genitiboa zeini gehitu zaio aurreko "t-" epentetiko bat (adibidez an "egote", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat baina orain an norabide "genitibo moduko" bat):

-e > (t)e > te preposizioa

Hor izango genuké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e"). [>>>]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere

Atzokoan mintzatu ginen gain interesa e morfologia noiz aztértzen hizkuntzen sintaxi zaharra, zeren ...

... hizkuntzen morfologian fosilduta aurki daitezké euren sintaxi zaharren arrastoak: ordena zaharren arrastoak edota material sintaktikoak (partikula sintaktikoak edota partikulen haziak).

eta gaur azpimarratu nahi genuke a inportantzia e aditz-morfologia, non akaso bereziki aurki daiteke material sintaktiko zaharra zein sortu zén naturalki an evoluzioa e hizkuntza, eta zeini jarrai litezke aplikatzen hizkuntzaren mekanismoak (Azkue mintzo zaigu gain mekanismo bat ki isolatu sufijoak, eta bestalde, askotan erabili dira euskaran mekanismoak ki dislokatu aurrerantza material postpositiboa).

Aditz-morfologia horretan nabarmendu nahi genuke a protagonismoa te "e" eta "i" prefijo/sufijo verbalak an forma ez-jokatuak:  

*e - go  /   i - go 

e - go - n   /   i - go - n 

*e - go - n - i   /  * i - go - n - i 

e - go - (k)i   /  *i - go - (k)i

e - go - (t)e  /  i - go - (t)e

e - go - (t)e - n  /  i - go - (t)e - n

e - go - n - e - n  / i - go - n - e - n  

non aurkitzen ditugú "e" eta "i" eta baita "te" eta "ki", zein akaso izan litezke euren bi forma epentetiko (kin "t" eta "k" epentetikoak). Gogora daigun, horretaz, ondorengo sarrera non Azkuek zehazten digu ze euskaran justuki bi soinu horiek erabili ohi dira an epentesia (ikus an "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético""):

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiendose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kunaak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. 

Hortxe daude: "te" eta "ki" isolagarriak. Eta azaldu denez, "-(k)i" bukatu bide zen izáten preposizio (datibo) bat. Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere -(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago (2013) (ikus an "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.""):

"-(k)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela." [Beatriz Fernández, 2013]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere. [>>>]

Goza daigun kin 'zein' edo 'zeinda' konparatiboak, zein diren bi harribitxi

Zioén atzo Josu Lavinek:

zeinda hori zein eta berceric ez da.
Ahoscatze modu bat.

ETA horrec erdaraz precisamente, justamente... da. Hain çucen ere.

"eta" hori dá indartzaile bat zein batzuetan uler liteke nola "precisamente" edo "justamente", baina ez da hola gertatzen orokorrean, nola Josuk sugeritzen duen. Esan nahi baita ze, adibidez, "nahiz-eta" formak ez du esangura berezirik respektu bere kide soila ("nahiz"): guztiz aukeran daude. Gainera, esan behar da ze existitzen da aukera indartzaile fonikoa ere (emánez indar foniko berezia ki "nahiz" edo "nahiz-eta"), eta esangura ez da horregatik aldatzen. 

Edonola ere, orain  kontua dá erabilera konparatiboa:

Hori da hain xuri zein elurra.

Hori da berdin xuri zein elurra.

Hori da xuriago zein elurra.

edo:

Hori da hain xuri zeinda elurra.

Hori da berdin xuri zeinda elurra.

Hori da xuriago zeinda elurra.

Bai, orain goza daigun kin "zein" edo "zeinda" konparatiboak, zein dirén bi harribitxi. [⇶]

'Ez da hain erraz zeinda askok uste duten' edo 'Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi'

Dakigunez,"zeinda" jada agertzen da an hiztegi ofiziala e euskara, nola behar zitzaion. Ikus daigun orain bere lehenengo erabilera:

Hau da, baliatu daiteke "zeinda" ki osatu esaldi konparatiboak zein hasten diren kin "hain" edo kidekoren bat:

Ez da hain erraz zeinda askok uste duten. 

Nabarmendu nahiko genuke ze, antzera nola "zeinda", orobat erabil liteké, noiz ikusí egoki, "zein" soila ere, nola agertzen zaigun jada an "Refranes y sentencias, (1596)":

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497

Erabilera horretan, berebat daukagu "nola":

Ez da hain erraz nola askok uste duten.

Etxajaunen saria ezta ain koikari nola dirudi.

Dudagabe, dirá harribitxiak zein ondo gorde behar diren. [⇶]

"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuen esánez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz sujetua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz ha partikula postpositiboá "-ga" (> "-k") afin ezbérdindu ti objetua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein sujetua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alferrik, ordena kontextualena (oso egokia an sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objetuak okupatuko luké ha zentrua on eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objetu indirektua (I) eta sujetua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa artén objetu indirektua (I) eta sujetua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu sujetua (S) eta objetua (O): izan ere, objetu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objetu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz ha partikula prepositiboá "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emánez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. [873] [>>>]

Azkue-k berak eratorri zuén "izun" adjetibo askea, "arrancándolo de 'aitaizun', 'alabaizun',..."

Aipatu genuén hemen nóla Azkue-k eratorri zuén "kizun" soltea tikan "-kizun" sufijoa, eta orain aipatuko dugu nóla Azkue-k berak eratorri zuén "izun" adjetibo askea ere: 

En su Jesusen biotzaren illa quien esto escribe [Azkue-k berak] echó también mano, aunque algo incorrectamente, de izun como «falso», arrancándolo de aitaizun, alabaizun, amaizun, semeizun de que se ha hablado ya en esta obra (§ 12). Nuestro compañero Broussain le enteró de que el vocablo en cuestión es aizun. Al efecto, de ser izun, los compuestos contraídos serían aitizun, alabizun, amizun y semizun como los de aita, ama, alaba y seme con orde dan lugar a aitorde, amorde, alaborde y semorde sinónimos de los anteriores. [Azkue, Morfología Vasca, 1925:18]

Eta hortxe dauzkagu "kizun" eta "aizun", askeak eta eskura. [797] [>>>]

Azkue-k eratorri zuén 'kizun' izena "para denotar «objeto, fin»."

Aurreko sarreretan aipatua dugú ha mekanismoa on euskara zeinengatik hainbat sufijo askatu dirén afin sortu izenak, aditzak edo bestelako hitz solteak. Ikus ere:

• Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)
• "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aipatua dugu halaber nóla Azkue mintzo zén buruz erábili kontzienteki mekanismo hori, zein Azkue-k berak erabiliko zuen noiz askatu zuén "-kizun" sufijoa ki sórtu "kizun" izena:

El que estas líneas escribe [Azkuek berak] se ha valido alguna vez del sufijo epentetizado kizun para denotar «objeto, fin». [Azkue, "Morfología Vasca", 1925:18]

 Izan ere, "kizun" solte hori izan liteké beste aukera interesgarri bat afin aurkéztu perpaus finalak edota akaso sintagma destinatiboak ere (agian, batzuetan, bilatuz desanbiguazioa):

Honek valio du ki(zun) ikusi telebista.
Honek valio du ki(zun) personak nola zu.

Edonola ere hor daukagu "kizun" askea. [794] [>>>]

Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haría otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son más bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu burúz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiéndose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kumak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigú beste harribitxi bat. [784] [>>>]

"zein" subordinatzaile konparatibo burulehen monosilabikoa: ez da jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia

Aurreko sarreretan aritu gara komentatzen hainbat adibide non erabiltzen zén "zein" subordinatzaile konparatibo, burulehen, monosilabikoa. Ikusi dugunez, kunplituki jasota dago rekurso horren existentzia eta erabilera an Euskaltzaindia-ren OEH, eta ikusi genuenez, orobat aipatzen da an Euskaltzaindia-ren EGLU, ez direlarik ez bata ez bestea dokumentu arauemaileak, baizik deskribatzaileak.

Baina, zéin ote da tratamendua zein jasó horrek-partikula konparatibo eroso eta guztiz erabilgarria an dokumentu arauemaileak? Zéin leku dedikatzen zaio ki baliabide potente eta esango genuke moderno hori an Euskaltzaindiaren Hiztegia?

Erantzuna dá erraz eta sinplea: ez da jasotzen, ez da aipatzen. Horixe da tratamendua zein ematen zaion ki harribitxi konparatibo hori, hain justu ber tratamendua zein ematen dien ki beste harribitxi burulehen batzuk.

Ikusi beharkó berriki iragarritako gramatikak zé berri dakarkigun. [594] [>>>]

"zeinda..." burulehena kin "...legez" buruazkena

Atzoko sarreran genioen ze "zeinda..." konparatiboa ez da baizik euskararen garapen sintaktiko propio bezain eder bat, baina nóndik eta nóla sortu da? Akaso bilatu beharko genuke bere sorbidea an erabilerak nola ondorengoak, non, batzutan, erabiltzen dén batera-kin baliabide buruazken konparatibo bat:

"Zein dda... Konparazio juntagailuaren indargarria, oso adinekoek bakarrik darabiltena. [...] Otx ein basuai, zein da etxia balitz letz, da arek euparia ein dda kontestau daben moduan kontestau. Zein dda... eztakit ze balitza bezelaxe" Elexp Berg. "Seiñ dda, bezala. Frixkua... ori seiñ dda melakatoian ramoko fruta bat, txikixaua iseten da, ta urtzuaua" AntzHizk 233. Beste kaleak (onen aldean txikiak) erdi-konturatu baga bertara eroaten dabe bat, zein da errekatxuak ibai andira daroezan urak legetxez. A BeinB 83. [OEH]

Ikus daiteke hor erabilera bat non "zeinda..." partikula burulehenak ez darama berekin atzeko "...bezala" buruazkena, eta non, argi denez, partikula prepositiboak ezin duen jokatu paper indartzaile hori zein Elexpuruk asignatzen dion. Baina akaso, paper indartzaile horretan aurki daiteke mekanismoa eta abipuntua nondik gerora sortuko zén erabilera konparatibo burulehen hutsa, bidéz mekanismo propio bat. [572] [>>>]

"zeinda" aukera konparatiboa ere

Berdin antzera nola erabili ahal dugun "zein..." konparatiboa, erabili ahal d haren forma indartuá "zeinda...". Ikus adibidez ondorengo adibideak an konparatiboak on berdintasuna:

ZEINDA (V ap. A; H (V, s.v. zein)). (Introduce el segundo término en oraciones comparativas). "Que, como (de comparación). Es locución, si no extraña a la lengua, por lo menos chocante" A. (En comparativas de igualdad con hain, hainbeste y similares). Tan... como..., tanto... como... Gizonak egin dagiela aen majestadeen borondatea ain bioz osoagaz zeinda angeruak zeruan. Cap (ed. 1893), 37. Ezta ain erraz zein da askok uste dabeen. Añ EL2 109 (Añ EL1 123 zein). Ain arpegi onagaz begiratuten deutsa Jaungoikuak, bere, ta eleisa guztia persegidu dituban Saulori, zein da eleisa guztiaren buru egin daben Pedrori. fB Ic I 51. Erropako lutubari, ez jakon ainbeste begiratuten kolorera, zeiñda humilldade, ta probrezara. JJMg BasEsc 271. Ain daukez guzurtitzat birao egiten dabenian, zein da eztabenian. Astar II 65. Ain laster etorri oi da bera aserria zein da bere errukija. Ib. 18. Eztituz ainbat gauzak baltztuten / gau ilunaren iluntzak, / zein da miruak dituz iluntzen / ama-alaben biotzak. Zav Fab RIEV 1907, 94. Salomon bere anditasun guzian etzan ain ederki janzi zein da aietatik bat. Lard 384. Ain miragarrija aurkituten dot ar bat txiribirija biurtutia, zein da ill bat biztutia. Ur Dial 8 (Ip zuña; It non, Dv nola). Ez dala ain eder zein da luma berdea. AB AmaE 260. Ain bearrekoa jakula zeinda gatza aragiaren edo okelearen iraupenerako dan bearreko eta naita naiezekoa. Itz Azald 192.  [OEH]

non Azkuek dioen ze: "Es locución, si no extraña a la lengua, por lo menos chocante", noiz ez den baizik euskararen garapen sintaktiko eder bat. [571] [>>>]

Miratu eta admiratu

Aurreko sarreran azpimarratzen genuen ze "ezen" partikula edota bere aldaerak, adibidez "eze" edo "ze", hala nola "ezik" ahaidea ere, ez direla garatu tikan "ze" partikula interrogatiboa, baizik-ze jarraitu dute prozesu askoz ere konplexuago bat, eta guztiz propiala ti euskara, abiatuz justuki tikan "ez" partikula negatiboa, nondik ailegatuko dirá:

• "ze" edo "ezen" konpletibo prepositiboa (kin edo gabé "-la"), 
• "ze" edo "ezi" konparatibo prepositiboa, edota 
• "ze" edo "eze" erlatibo prepositiboa (kin edo gabé "-n").  

Jakina, bádira erabilera gehiago ere, baina sarrera honetan soilik nabarmendu nahi genuke ze adibidez goiko hiru erabilera sintaktiko horiek ("ze" konpletibo, konparatibo eta erlatiboa) dirá hiru labore zein izan diren ederki landuak an euskararen baratza, hiru fruitu zein sortu baitira ti evoluzio linguistiko propio eta ondo partikular bat, zein beharko genuke miratu eta admiratu. [429] [>>>]

Mendebaldeko euskaran "a" erakuslea prepositibo bihurtu da: "a etxea"

Eta aipatuz berriro a-artikulua on Adolfo Arejita titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Baina Bizkaialdeko euskerak ez eban beste euskalkien bardin jokatu. Bizkaieraz hirugarren graduko erakusle A formak jarraituko dau, baina erakusle-mugatzaileen arteko beste bereizpide bat indartu dau: tokiz aldatzea. Erakusleak izenaren ezkerretara jarri, aldi berean izen horri eskoian mugatzailea eransten jakola, erakuslearen gradu bardineko mugatzailea, hain zuzen ere. Horrela, hiru erakusleak heldu dira mugatzaile izatera, -au, -ori, -a, pluralean forma bikoitza dalarik, -ok/-ak.

Bizkaieraz erakusleak modu honetan erabiltzen dira gaur: oneek umeok, orreek gauzok, areek gizonak, au etxeau, ori maiori, a neskatillea... Egia da sarritan, erakusle eta mugatzaileak gradu berean ipintea ez dala betetzen leku batzutako euskeran (Gernikan, Mungian...), baina beste batzutan ondo zehatz, barriz (Ondarroa, Markina...). Badirudi gero ta indar gehiago hartzen doazela au umea, ori liburua ta antzeko formak [Arejita, 1985:146]

Hortxe dugu, beraz, "a" erakusle prepositiboa euskaran berez sortua, eta, esan gabe doa, erabiliz bere mekanismo propioa. Hortik soilik dago pausutxo bat ki (lortu) "a" artikulu prepositiboa, hain justu ber pausutxoa zein jada eman baitzen noiz pasatu zen ti "(h)a" erakusle postpostiboa ki "-a" artikulu postpostiboa. Esan nahi baita ze erabili behar da ber mekanismo propioa. [415] [>>>]

"zein" erlatiboak: aukeran murriztaile, mugagabe, VO eta... gabén subordinazio-marka

Azken sarreran aipatzen genituén zenbait motá on "zein" erlatiboak (mota murriztailea, mota mugagabea, VO ordena an perpaus erlatiboa), zein, izanik ere ondo sustraituak (an sorrera berá on erlatibo horiek) eta izanik ere ondo interesgarriak diskursiboki, ez diren gomendatzen, baizik, gehiago, desgomentatzen:

Ikus: "Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aldiz, eta nola komentatzen genuen hemen, báda laugarren jatorrizko ezaugarri bát an "zein" erlatiboak zein bai aldezten den. Ari naiz burúz beharra ki erabili "-n" subordinazio-marka an perpaus erlatiboak, zein ez litzakén baizik zeharkako galderetako "-n" bera.

Dakigunez, zenbait autoreren lumetan, jatorrizko erabilera hori zabalduko zén ki erabilera arinagoak non ez zen itsasten halako marka subordinatiboa:

Ikus: Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile subordinatuak
edo:  Ez genuke eginen baizik segitu bidea zein zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek 

Sarrera horietan genioenez, aukerako "-n" subordinazio-marka erlatiboa dá beste aukera sinplifikatzaile interesgarri bat zein ez litzaken galdu behar. [410] [>>>]

Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik izan ahal dira azaltzaile-mugatu-OVak, halan ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VOak. [409] [>>>]

Hain bertan nola ondo ahaztuak, gutxi preziatuak, eta gutxiago landuak, nahiz izan harribitxiak

Aurreko sarreran Txopi-k zioskun ze, euskal baratze sintaktikoan, behar dira landatu eta gero landu edonongo fruitu eta produktuak afin izan dadin hain sintaktikoki efiziente eta, azken buruan, hain komunikatiboki eraginkor nola beste edozein baratza zein dén aukeran. Gogoratu behar dugu ze ari gara burúz komunikazio artikulatu, fin eta potentea, zein dén, bistan denez, zerbait zein landu behar dén ondo.

Hortaz, azpimarratu nahi nuke ze, euskal baratzean bertan, bádaude jada, eskura, hainbat fruitu, produktu eta teknika, hainbat baliabide (akaso morfologian ezkutaturik, baina hortxe), estruktura eta mekanismo morfosintaktiko, zeinekin, eta behinda ondo landurik, euskal baratzea heldu liteke ki kotak on efizientzia eta eraginkortasun sintaktikoa aisa konparagarriak kin beste edozein hizkuntza sintaktikoki aurreratu zein mintzo den an mundua.

Gilen-ek (azkenaurreko sarreran) eskaintzen digú ondorengo adibide ederra, zein, jakina, eskertu nahi genioke, berdin nola Txopiri bere gogoeta:     

Aroztegian butz egin zak lein ezik burña aŕ. [A EY III, 174]

Hortxe bertan, adibidez, daukagu euskal baratzeko fruitu eder bat: "ezik..." konparatiboa, zein den produktua ti "ez + partitiboa", zein noizbait hasiko zen erabiltzen postpositiboki, eta zein, euskal baratzeko txoko batzuetan, joan zen evoluzionatzen eta zabaltzen ki erabilera prepositiboak ere (nola edo hala erlazionatuak), zeinen artean aurkitzen dugu goragoko konparatibo burulehena: "lein ezik...+ aditz-erroa".

Gilen-en adibide horretan biltzen da euskal baratzearen potentzialitatea, potentzialitate itzela, arrén joan eraikitzen baliabide eta estruktura gerota burulehenagoak eta arinagoak arartez material eta mekanismo morfosintaktiko propialak. Hortxe bertan daude, askotan esku-eskura, oinarrizko materialak eta oinarrizko mekaniskoak, hain bertan nola ondo ahaztuak, gutxi preziatuak, eta gutxiago landuak, nahiz zinez izán harribitxiak. [403] [>>>]

Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa

Eta zér esaten didazue gáin ondorengo esaldia e Altube? (Altube, 1959:54):

¿Nola ez, baldin perla ori gordetzen duan maskorrik gogorrena, koskolik zaillena, euskera bera dutelarik? [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera. 4. libk., 54 or.]

Nik dakidala, hori da lehen aldia non erabiltzen dén "baldin" prepositiboa afin aurkéztu perpaus bat non ematen den "-larik" atzizkia ordezta "ba-" partikula baldintzatzailea ("Orotariko euskal hiztegian" behintzat ez da agertzen halako erabilerarik).

Gauza da ze Altube, puntu konkretu horretan, saiatu zen ematen aurrerapausu bat, eta, hala eginez, eman zigún guztioi lezio bat zein ez genuken ahaztu behar. Izan ere, hala eginez, Altube ari zitzaigun erakusten nóla garatzen diren hizkuntzak.

Ez zen, gainera, aurreneko aldia non Altubek egiten zituén halako saio garatzaile praktikoak: gogoratu ⇶ Altube (1950): beste harribitxi bat, non Altubek berak erabilí zuén "baizik" pre eta pospositiboa, biak batera:

Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, "Erderakadarik txarrenak II", Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]

Antzera nola genioen an sarrera hori, ez da dudarik ezen Altuberen saio garatzaile horiek dirá nola harribitxiak zek erákutsi bidea. [306] [>>>]

Seber Altube-rena!!!! (1959)

Bai, aurreko sarreran galdetutako esaldia dá Seber Altube-rena berarena, 1959ko urtarrilean idatzia ki Euskaltzaindia:

Mojetan' baita Praille ta Apaiz askotan ere, eta geiago guzi oien goi-nagusi errespetagarrietan' bada siniste illun bezelako zer bat, zeiñek agintzen baitie, euskera eztutela erabili bear, ezin bestez baizik;... [Altube (1959), Euskaltzaindia-ri, an: Euskera, 4. libk., 43-56]

Errepikatuko dut: Seber Altube-rena!!! [305] [>>>]

Opari linguistikoak

Luis Lauzirika-k irizten zuén (hemengo komentario batean) "eze syntaxia ez dela zertan 'pixkanaka' developatu", eta zuen galdetzen: "Zergatik ez 'bat batean'?".

Ahalko balitz egun batetik bestera developatu sintaxi bat, esan nahi baita, desdoblatu bere bide regresiboak afin ahalbidetu bide progresiboak ere, nik nuke sinatuko inmediatuki (arrén irabazi abantaila guztiak on estruktura sintaktiko irekiak). Baina realitate linguistikoa ez ohi da aldatu egun batetik bestera, baizik gradualki eta pixkanaka.

Horrek, jakina, ez dakar begira gelditzea, lo gozoan. Kontrara, behar dá proaktibitatea (ezen ez reaktibitatea), eta oso bereziki behar dá proaktibitatea on eragile linguistiko nagusiak, zeinen aktibitate kontzientea aldéz aukera estruktural progresiboak izanen dén ezinbestekoa. Proaktibitate hori joan beharko litzaké urratzen bidea, zein gero, denborarekin, izan beharko litzaké berrestua ganik erabilera konsolidatu bat.

Horrela, nahikoa litzaké Ibon Sarasola batek edo Atxaga batek edo Juan Garzia batek erabiltzea ez dakit zein estruktura progresibo (hala nola "afin(da)..." edo "burúz(ta)..." edo "ordezta...", edo "artén...", edo beste edozein estruktura edo aldaera) afinda biharamunean beste guztiok izán aukeran estruktura hori (hasieran registro landuagoetan batez ere) bai eta bere abantaila komunikatibo guztiak.

Halako erabilera puntualak bái ahal direla eskaini egun batetik bestera, eta noiz agertu, denok ulertu behar genituzke eskaintza horiek nola opariak, opari linguistiko ezin baliotsuagoak, zein beharko genituzke aztertu, landu eta, bere kasuan, gorde nola harribitxiak. [273] [>>>]

Altube (1950): beste harribitxi bat

Aurreko postean irakurri dugu nóla Altubek (1951) proposatzen zigun adibidezko esaldi bat non erabiltzen zuén BAIZIK pre eta postpositiboa, biak batera:

b) »(Estu ori esan), BAIZIK-ETA, au...ori ...ta bestea BAIZIK» [EG, 8:10,19.]
[Altube, 1951]

Post honetan nahi dugu azpimarratu ze Altubek berak 1950an jada argitaratua zuén textu bat non agertzen zen estruktura bikoitz hori (pre eta postpositiboa), ez adibide modura, baizik textu modura. Hona hemen:

Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, "Erderakadarik txarrenak II", Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]

Altuberen saio garatzaile hori dá, nire ustez, beste harribitxi bat, zeinen distirak erakusten duén bidea. [244] [⇶]
_____________________
Irakur ere:

• Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz "aurre-ezarkinak" (valiabide prepositivoak)
• Altube (1951): oinarrizko referentzia bat 
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BALDIN (argitzailea + expresivoa)
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAITA  
• Gehiago buruz BAITA ERE
• Altube (1951) vs. Altube (1929): ZERREN-ETA (arrazoi funtzionalak) 
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (evoluzioa)
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (probatzen)