asteazkena, martxoa 09, 2022

Hor izango genituzké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e")

Ezaguna denez, "-e" litzaké euskararen genitibo zaharra (gero gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa), eta bere forma metatetiko isolagarria izanen litzaké "te" (non "t" izanen litzake elementu metatetikoa). Gauza da ze euskaran báda mekanismo bat (zein erabil daiteke kontzienteki), zeinen bidez sortzen baitira elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz ti elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak). Azkue-k dio an bere "Morfología Vasca", 1925):

"Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua." [Azkue, 1925:18-19]
Azkue-k dioskunez, mekanismo hori, nondik sortzen baitira elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua (ikus atzoko sarrera ere).

Hortaz, "ki" preposizioan bádirudi ze hasierako "k" hori azter liteke nola epentetikoa (adibidez an "egoki", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat an norabide "oblikuo moduko" bat):

-i > -(k)i > ki preposizioa
eta, bide beretik, "(t)e" morfema verbala ere azter liteke nola "-e" sufijo (finean) genitiboa zeini gehitu zaio aurreko "t-" epentetiko bat (adibidez an "egote", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat baina orain an norabide "genitibo moduko" bat):
-e > (t)e > te preposizioa
Hor izango genuké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e").

Etiketak: , , , ,

asteartea, martxoa 08, 2022

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere

Atzokoan mintzatu ginen gain interesa e morfologia noiz aztértzen hizkuntzen sintaxi zaharra, zeren ...

... hizkuntzen morfologian fosilduta aurki daitezké euren sintaxi zaharren arrastoak: ordena zaharren arrastoak edota material sintaktikoak (partikula sintaktikoak edota partikulen haziak).

eta gaur azpimarratu nahi genuke a inportantzia e aditz-morfologia, non akaso bereziki aurki daiteke material sintaktiko zaharra zein sortu zén naturalki an evoluzioa e hizkuntza, eta zeini jarrai litezke aplikatzen hizkuntzaren mekanismoak (Azkue mintzo zaigu gain mekanismo bat ki isolatu sufijoak, eta bestalde, askotan erabili dira euskaran mekanismoak ki dislokatu aurrerantza material postpositiboa).

Aditz-morfologia horretan nabarmendu nahi genuke a protagonismoa te "e" eta "i" prefijo/sufijo verbalak an forma ez-jokatuak:  

*e - go  /   i - go 

e - go - n   /   i - go - n 

*e - go - n - i   /  * i - go - n - i 

e - go - (k)i   /  *i - go - (k)i

e - go - (t)e  /  i - go - (t)e

e - go - (t)e - n  /  i - go - (t)e - n

e - go - n - e - n  / i - go - n - e - n  

non aurkitzen ditugú "e" eta "i" eta baita "te" eta "ki", zein akaso izan litezke euren bi forma epentetiko (kin "t" eta "k" epentetikoak). Gogora daigun, horretaz, ondorengo sarrera non Azkuek zehazten digu ze euskaran justuki bi soinu horiek erabili ohi dira an epentesia (ikus an "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético""):

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]
Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide
Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiendose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kunaak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat

Hortxe daude: "te" eta "ki" isolagarriak. Eta azaldu denez, "-(k)i" bukatu bide zen izáten preposizio (datibo) bat. Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere -(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago (2013) (ikus an "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.""):

"-(k)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela." [Beatriz Fernández, 2013]
Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere.

Etiketak: , , , ,

astelehena, otsaila 01, 2021

Goza daigun kin 'zein' edo 'zeinda' konparatiboak, zein diren bi harribitxi

Zioén atzo Josu Lavinek:

zeinda hori zein eta berceric ez da.
Ahoscatze modu bat.

ETA horrec erdaraz precisamente, justamente... da. Hain çucen ere.

"eta" hori dá indartzaile bat zein batzuetan uler liteke nola "precisamente" edo "justamente", baina ez da hola gertatzen orokorrean, nola Josuk sugeritzen duen. Esan nahi baita ze, adibidez, "nahiz-eta" formak ez du esangura berezirik respektu bere kide soila ("nahiz"): guztiz aukeran daude. Gainera, esan behar da ze existitzen da aukera indartzaile fonikoa ere (emánez indar foniko berezia ki "nahiz" edo "nahiz-eta"), eta esangura ez da horregatik aldatzen

Edonola ere, orain  kontua dá erabilera konparatiboa:

Hori da hain xuri zein elurra.

Hori da berdin xuri zein elurra.

Hori da xuriago zein elurra.

edo:

Hori da hain xuri zeinda elurra.

Hori da berdin xuri zeinda elurra.

Hori da xuriago zeinda elurra.

Bai, orain goza daigun kin "zein" edo "zeinda" konparatiboak, zein dirén bi harribitxi. []

Etiketak: ,

larunbata, urtarrila 30, 2021

'Ez da hain erraz zeinda askok uste duten' edo 'Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi'

Dakigunez,"zeinda" jada agertzen da an hiztegi ofiziala e euskara, nola behar zitzaion. Ikus daigun orain bere lehenengo erabilera:

Hau da, baliatu daiteke "zeinda" ki osatu esaldi konparatiboak zein hasten diren kin "hain" edo kidekoren bat:

Ez da hain erraz zeinda askok uste duten. 

Nabarmendu nahiko genuke ze, antzera nola "zeinda", orobat erabil liteké, noiz ikusí egoki, "zein" soila ere, nola agertzen zaigun jada an "Refranes y sentencias, (1596)":

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497

Erabilera horretan, berebat daukagu "nola":

Ez da hain erraz nola askok uste duten.

Etxajaunen saria ezta ain koikari nola dirudi.

Dudagabe, dirá harribitxiak zein ondo gorde behar diren. []

Etiketak: ,

asteazkena, apirila 22, 2020

"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuén esanez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz a partikula postpositiboa "-ga" (> "-k") afin ezberdindu ti objektua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein subjektua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alperrik, ordena kontextualena (oso egokia ki sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objektuak okupatuko luké a zentrua e eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objektu indirektua (I) eta subjektua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa arten objektu indirektua (I) eta subjektua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu subjektua (S) eta objektua (O): izan ere, objektu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objektu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz a partikula prepositiboa "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emanez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. []

Etiketak: , , , , ,

osteguna, otsaila 06, 2020

Azkuek berak eratorri zuén "izun" adjektivo askea, "arrancándolo de 'aitaizun', 'alabaizun',..."

Aipatu genuén hemen nóla Azkuek eratorri zuén "kizun" soltea tikan "-kizun" sufijoa, eta orain aipatuko dugu nóla Azkuek berak eratorri zuén "izun" adjektivo askea ere
En su Jesusen biotzaren illa quien esto escribe [Azkuek berak] echó también mano, aunque algo incorrectamente, de izun como «falso», arrancándolo de aitaizun, alabaizun, amaizun, semeizun de que se ha hablado ya en esta obra (§ 12). Nuestro compañero Broussain le enteró de que el vocablo en cuestión es aizun. Al efecto, de ser izun, los compuestos contraídos serían aitizun, alabizun, amizun y semizun como los de aita, ama, alaba y seme con orde dan lugar a aitorde, amorde, alaborde y semorde sinónimos de los anteriores. [Azkue, Morfología Vasca, 1925:18]
Eta hortxe dauzkagu "izun" eta "aizun", askeak eta eskura. []

Etiketak:

astelehena, otsaila 03, 2020

Azkuek eratorri zuén 'kizun' izena "para denotar «objeto, fin»."

Aurreko sarreretan aipatua dugu a-mekanismoa hen euskara zeinengatik hainbat sufijo askatu diren afin sortu izenak, aditzak edo bestelako hitz solteak. Ikus ere:
Aipatua dugu halaber nóla Azkue mintzo zén buruz erabilí kontzienteki mekanismo hori, zein Azkuek berak erabiliko zuen noiz askatu zuén "-kizun" sufijoa afin sortu "kizun" izena:
El que estas líneas escribe [Azkuek berak] se ha valido alguna vez del sufijo epentetizado kizun para denotar «objeto, fin». [Azkue, Morfología Vasca, 1925:18]
Akaso "kizun" solte hori izan liteké beste aukera interesgarri bat afin aurkeztu perpaus finalak edota sintagma destinativoak (agian, batzuetan, bilatuz desanbiguazioa):
Honek valio du ki(zun) ikusi telebista.
Honek valio du ki(zun) personak nola zu.
Edonola ere hor daukagu "kizun" askea. []

Etiketak: ,

ostirala, urtarrila 24, 2020

Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:
Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haría otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son más bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]
Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide
Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiéndose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kumak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]
Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. []

Etiketak: , ,

osteguna, uztaila 18, 2019

"zein" subordinatzaile konparativo burulehen monosilabikoa: ez da jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia

Aurreko sarreretan aritu gara komentatzen hainbat adibide non erabiltzen zén "zein" subordinatzaile konparativoburulehen, monosilabikoa. Ikusi dugunez, kunplituki jasota dago rekurso horren existentzia eta erabilera an Euskaltzaindiaren OEH, eta ikusi genuenez, orobat aipatzen da an Euskaltzaindiaren EGLU, ez direlarik ez bata ez bestea dokumentu arauemaileak, baizik deskribatzaileak.

Baina, zein ote da tratamendua zein jasó horrek-partikula konparativo eroso eta guztiz erabilgarria an dokumentu arauemaileak? Zein leku dedikatzen zaio ki baliabide potente eta esango nuke moderno hori an Euskaltzaindiaren Hiztegia?

Erantzuna dá erraz eta sinplea: ez da jasotzen, ez da aipatzen. Horixe da tratamendua zein ematen zaion ki harribitxi konparativo hori, hain justu ber tratamendua zein eman ki beste harribitxi burulehen batzuk.

Ikusi beharkó berriki iragarritako gramatikak ze berri dakarkigun. []

Etiketak: ,

asteazkena, ekaina 26, 2019

"zeinda..." burulehena kin "...legez" buruazkena

Atzoko sarreran genioen ze "zeinda..." konparatiboa ez da baizik euskararen garapen sintaktiko propio bezain eder bat, baina nondik eta nola sortu da? Akaso bilatu beharko genuke bere sorbidea an erabilerak nola ondorengoak, non, batzutan, erabiltzen dén batera-kin baliabide buruazken konparatibo bat:
"Zein dda... Konparazio juntagailuaren indargarria, oso adinekoek bakarrik darabiltena. [...] Otx ein basuai, zein da etxia balitz letz, da arek euparia ein dda kontestau daben moduan kontestau. Zein dda... eztakit ze balitza bezelaxe" Elexp Berg. "Seiñ dda, bezala. Frixkua... ori seiñ dda melakatoian ramoko fruta bat, txikixaua iseten da, ta urtzuaua" AntzHizk 233. Beste kaleak (onen aldean txikiak) erdi-konturatu baga bertara eroaten dabe bat, zein da errekatxuak ibai andira daroezan urak legetxez. A BeinB 83. [OEH]
Ikus daiteke hor erabilera bat non "zeinda..." partikula burulehenak ez darama berekin atzeko "...bezala" buruazkena, eta non, argi denez, partikula prepositiboak ezin duen jokatu paper indartzaile hori zein Elexpuruk asignatzen dion. Baina akaso, paper indartzaile horretan aurki daiteke mekanismoa eta abipuntua nondik gerora sortuko zén erabilera konparatibo burulehen hutsa, bidéz mekanismo propio bat. []

Etiketak: , , , ,

astelehena, abendua 24, 2018

Mendebaldeko euskaran "a" erakuslea prepositibo bihurtu da: "a etxea"

Eta aipatuz berriro a artikulua e Adolfo Arejita titulatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" [Euskeraren iker atalak, 3; Labayru ikastegia, 1985:145]:
Baina Bizkaialdeko euskerak ez eban beste euskalkien bardin jokatu. Bizkaieraz hirugarren graduko erakusle A formak jarraituko dau, baina erakusle-mugatzaileen arteko beste bereizpide bat indartu dau: tokiz aldatzea. Erakusleak izenaren ezkerretara jarri, aldi berean izen horri eskoian mugatzailea eransten jakola, erakuslearen gradu bardineko mugatzailea, hain zuzen ere. Horrela, hiru erakusleak heldu dira mugatzaile izatera, -au, -ori, -a, pluralean forma bikoitza dalarik, -ok/-ak.

Bizkaieraz erakusleak modu honetan erabiltzen dira gaur: oneek umeok, orreek gauzok, areek gizonak, au etxeau, ori maiori, a neskatillea... Egia da sarritan, erakusle eta mugatzaileak gradu berean ipintea ez dala betetzen leku batzutako euskeran (Gernikan, Mungian...), baina beste batzutan ondo zehatz, barriz (Ondarroa, Markina...). Badirudi gero ta indar gehiago hartzen doazela au umea, ori liburua ta antzeko formak [Adolfo Arejita, 1985:146]
Hortxe dugu, beraz, "a" erakusle prepositiboa euskaran berez sortua, eta, esan gabe doa, erabiliz bere mekanismo propioa. Hortik soilik pausutxo bat da ki "a" artikulu prepositiboa, hain justu ber pausutxoa zein jada eman baitzen noiz pasatu tik "(h)a" erakusle pospostiboa ki "-a" artikulu pospostiboa. Esan nahi baita ze erabili behar da ber mekanismo propioa. Gutxi-gutxitan gertatzen da zerbait berria eguzkiaren pean. []

Etiketak: , , ,

asteartea, abendua 18, 2018

"zein" erlatiboak: aukeran murriztaile, mugagabe, VO eta... gaben subordinazio-marka

Azken sarreran aipatzen genituen zenbait aukera e zein erlatiboak (aukera murriztailea, aukera mugagabea, VO ordena an perpaus erlatiboa), zein, izanik ere ondo sustraituak (an sorrera bera e erlatibo horiek) eta izanik ere ondo interesgarriak diskursiboki, ez diren aldezten, baizik, gehiago, desgomentatzen:
Ikus: "Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!
Aldiz, eta nola komentatzen genuen hemen, báda laugarren jatorrizko ezaugarri bat e zein erlatiboak zein báden aldezten. Ari naiz buruz beharra ki erabili "-nsubordinazio-marka an perpaus erlatiboak, zein ez litzake baizik zeharkako galderetako "-n" bera.

Dakigunez, jatorrizko erabilera hori, gerora, zenbait autoreren lumetan, zabalduko zen ki erabilera arinagoak non ez zen itsasten halako marka subordinatiboa:
Ikus: Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile subordinatuak
edo:  Ez genuke eginen baizik segitu bidea ezé zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek 
Sarrera horietan genioenez, aukerako "-n" subordinazio-marka erlatiboa dá beste bide interesgarri bat zein ez litzake galdu behar. []

Etiketak: ,

astelehena, abendua 17, 2018

Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

Aurreko sarreran bervisitatu dugu prozesua nondik euskarak garatu zituen bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarraiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago, ez gutxiago, baina) zein diren ondo interesgarriak:
  • Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
  • Jatorriz mugagabe: jatorriz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
  • Jatorriz VO: jatorriz galdera atean dutelarik euren sorrera, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzerago ze galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.
Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik dira azaltzaile-mugatu-OVak, eta ondo etor daiteke gogoratzea euren aukera murriztaile-mugagabe-VOak. []

Etiketak: , ,

osteguna, abendua 13, 2018

Hain bertan nola ondo ahaztuak, gutxi preziatuak, eta gutxiago landuak, nahiz izan harribitxiak

Aurreko sarreran Txopik zioskun ze, euskal baratze sintaktikoan, behar dira landatu eta gero landu edonongo fruitu eta produktuak afin izan dadin hain sintaktikoki efiziente eta, azken buruan, hain komunikatiboki eraginkor nola beste edozein baratza zein dén aukeran. Gogoratu behar dugu ze ari gara buruz komunikazio artikulatu, fin eta potentea, zein dén, bistan denez, zerbait ze landu behar dén ondo.

Hortaz, azpimarratu nahi nuke ze, euskal baratzean bertan, bádaude jada, eskura, hainbat fruitu, produktu eta teknika, hainbat baliabide (akaso morfologian ezkutaturik, baina hortxe), estruktura eta mekanismo morfosintaktiko, zeinekin, eta behinda ondo landurik, euskal baratzea heldu liteke ki kotak e efizientzia eta eraginkortasun sintaktiko aisa konparagarriak kin beste edozein hizkuntza sintaktikoki aurreratu zein mintzo den an mundua.

Gilen-ek (azkenaurreko sarreran) eskaintzen digu ondorengo adibide ederra, zein, jakina, eskertu nahi genioke, berdin nola Txopiri bere gogoeta:     
Aroztegian butz egin zak lein ezik burña . [A EY III, 174]
Hortxe bertan, adibidez, daukagu euskal baratzeko fruitu eder bat: "ezik..." konparatiboa, zein den produktua ti "ez + partitiboa", zein noizbait hasiko zen erabiltzen postpositiboki, eta zein, euskal baratzeko txoko batzuetan, joan zen evoluzionatzen eta zabaltzen ki erabilera prepositiboak ere (nola edo hala erlazionatuak), zeinen artean aurkitzen dugu goragoko konparatibo burulehena: "lein ezik...+ aditz-erroa".

Gilen-en adibide horretan biltzen da euskal baratzearen potentzialitatea, potentzialitate itzela, ki joan eraikitzen baliabide eta estruktura gerota burulehenagoak eta arinagoak arartez material eta mekanismo morfosintaktiko propialak. Hortxe bertan daude, askotan esku-eskura, oinarrizko materialak eta oinarrizko mekaniskoak, hain bertan nola ondo ahaztuak, gutxi preziatuak, eta gutxiago landuak, nahiz zinez izán harribitxiak. []

Etiketak: , , ,

larunbata, ekaina 23, 2018

Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa

Eta zer esaten didazue gáin ondorengo esaldia e Altube? (Altube, 1959:54):
¿Nola ez, baldin perla ori gordetzen duan maskorrik gogorrena, koskolik zaillena, euskera bera dutelarik? [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera. 4. libk., 54 or.]
Nik dakidala, hori da lehen aldia non den erabiltzen baldin prepositiboa afin aurkeztu perpaus bat non ematen den "-larik" atzizkia ordezta ba- partikula baldintzatzailea (Orotariko euskal hiztegian behintzat ez da agertzen halako erabilerarik).

Gauza da ze Altube, puntu konkretu horretan, saiatu zen ematen aurrerapausu bat, eta, hala eginez, eman zigun guztioi lezio bat zein ez genuken ahaztu behar. Izan ere, hala eginez, Altube ari zitzaigun erakusten nóla garatzen diren hizkuntzak.

Ez zen, gainera, aurreneko aldia non Altubek egiten zituen halako saio garatzaile praktikoak: gogoratu ⇶ Altube (1950): beste harribitxi bat, non Altubek berak erabilí zuén baizik pre eta pospositiboa, biak batera:
Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, Erderakadarik txarrenak II, Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]
Antzera nola genioen an sarrera hori, ez da dudarik ezen Altuberen saio garatzaile horiek dirá harribitxiak zein dúten erakusten bidea. []

Etiketak: , ,

asteartea, ekaina 19, 2018

Seber Altuberena!!!! (1959)

Bai, aurreko sarreran galdetutako esaldia dá Seber Altuberena berarena, 1959ko urtarrilean idatzia ki Euskaltzaindia:
Mojetan' baita Praille ta Apaiz askotan ere, eta geiago guzi oien goi-nagusi errespetagarrietan' bada siniste illun bezelako zer bat, zeiñek agintzen baitie, euskera eztutela erabili bear, ezin bestez baizik;... [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera, 4. libk., 43-56]
Errepikatuko dut: Seber Altuberena!!! []

Etiketak: ,

astelehena, urtarrila 15, 2018

Opari linguistikoak

Luis Lauzirikak zuen erizten (hemengo komentario batean) ""eze syntaxia ez dela zertan "pixkanaka" developatu"", eta zuen galdetzen: ""Zergatik ez "bat batean"?"".

Ahalko balitz egun batetik bestera developatu syntaxi bat, esan nahi baita, desdoblatu bere bide regresiboak afin ahalbidetu bide progresiboak ere, nik nuke sinatuko inmediatuki (tu irabazi abantaila guztiak hon estruktura syntaktiko irekiak). Baina realitate linguistikoa ez ohi da aldatu egun batetik bestera, baizik gradualki eta pixkanaka.

Horrek, jakina, ez dakar begira gelditzea, lo gozoan. Kontrara, behar da proaktibitatea, eta oso bereziki behar da proaktibitatea (ezen ez reaktibitatea) hon aktore linguistiko nagusiak, zeinen aktibitate kontzientea aldé aukera estruktural progresiboak dá izanen ezinbestekoa. Proaktibitate hori joan beharko litzateke zabaltzen bidea, zein gero, denborarekin, izan beharko litzateke berrestua zatio erabilera konsolidatu bat.

Horrela, nahikoa litzateke Ibon Sarasola batek edo Atxaga batek edo Juan Garzia batek erabiltzea ez dakit zein estruktura progresibo (hala nola "afin(da)..." edo "buruz(ta)..." edo "ordezta...", edo "arte(a)n(da)...", edo beste edozein estruktura edo aldaera) afinda biharamunean beste guztiok izan aukeran estruktura hori (hasieran registro landuagoetan batez ere) bai eta bere abantaila komunikatibo guztiak.

Halako erabilera puntualak bai ahal direla eskaini egun batetik bestera, eta noiz agertu, denok ulertu behar genituzke eskaintza horiek nola opariak, opari linguistiko ezin baliotsuagoak, zein beharko genituzke aztertu, landu eta, bere kasuan, gorde nola harribitxiak. []

Etiketak: , , , ,

asteazkena, iraila 14, 2016

Altube (1950): beste harribitxi bat

Aurreko postean irakurri dugu nola Altubek (1951) proposatzen zigun adibidezko esaldi bat non erabilí BAIZIK pre eta postpositivoa, biak batera:
b) »(Estu ori esan), BAIZIK-ETA, au...ori ...ta bestea BAIZIK» [E:G, 8:10,19.]
[Altube, 1951]
Post honetan nahi dut azpimarratu ze Altubek berak 1950an jada argitaratua zuen textu bat non idatzia zuen estruktura bikoitz hori (pre eta postpositivoa) ez adibide modura, baizik textu modura. Hona hemen:
Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, Erderakadarik txarrenak II, Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]
Altuberen saio garatzaile hori dá, nire ustez, beste harribitxi bat, zeinen distirak erakutsi bidea. []
_____________________
Irakur ere:

Etiketak: , , ,

larunbata, martxoa 05, 2016

Altube (1951): oinarrizko referentzia bat

Altuberi dagokio ohorea te izán lehenego autorea argudiatzén baliabide pospositiboen muga diskursiboak, zein geldituko lirake kunplituki (erraz eta efektiboki) gaindituak baldin erabilí baliabide pospositibo horien versio prepositiboak (ikus "Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz "aurre-ezarkinak" (baliabide prepositivoak)", non agertzén Altuberen oinarrizko artikulua titulatzén "Erderakadarik txarrenak IV", 1951).

Altuberen 1951ko artikulua dá oinarrizko referentzia bat an euskal sintaxi funtzionala, hain oinarrizkoa nola ezezaguna. Eta gauza da ze artikulu hori beharko litzaké ezagutarazi, zeren handia baita bere balio zientifikoa, historikoa eta ikonikoa. []
_______________________
Irakur ere:

Etiketak: ,

asteartea, martxoa 01, 2016

Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak

Seber Altubek, 1951an, zúen idatzi beheragoko artikulua, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak ("aurre-ezarkinak"). Artikulu hori (deitzén "Erderakadarik txarrenak IV"), dá, gure ustez, harribitxi bat eta, esango genuke, ondo ezezaguna.

Jarraian duzu, irakurle, oso-osorik ("Erderakadarik txarrenak IV" Euzko Gogoa (II'garren urtea. 1951 gko.Azilla-Gabonilla. 11-12 garren zenbakiak):
__________________________________________________________

Erderakadarik Txarrenak
Altube-k
IV.
Nere azkenengo idatz-atala, zer onezaz bukatzen nuan: euskerazko «atze-ezarkin» asko (BAIZIK, ERE, BAlitz, dediN...), erdaldunen «aurre-ezarkin» bailirean erabiltzeko jokera dégula idazleok. ¿Zergaitik ori? Erantzun dizaiogun gaur itaun orreri.

Euskaldunok izketan ari geranean, esakun labur zamarrak baizik eztitugu erabiltzen (au, errikoi-izkera guzietan gertatzen da). Eta aitatu ditudan «atze-ezarkin» oik eta oien antzeko guziak, beti jator erábili oi ditugu, naiz-eta, erderaz, itxulitara entzun eta ésan. Ona emen olako esakunak bi izkuntza oietan:

                        Euskeraz

        (Igandean ez) «astelenean BAIZIK»
        (Ioango naiz) «astelenean ERE»
        «Biak eskola lagun izan ziraLAKO»
        «Ori guziori egia BA-litz»....
        «Lagun txarrekin ibili eztedi-N»
        «Ori ola izan-ARREN»

                         Erderaz
        (No el domingo) «SINO el lunes»
        (Iré) «TAMBIEN el lunes»
        «POR QUE los dos fueron condiscípulos»
        «SI fuera verdad todo eso»....
        «PARA QUE no ande con malos compañeros»
        «AUNQUE eso sea así»

Eta abar eta abar....

Baiña errikoi-izkeraz kanpo (au da, ikas-gai gaitzetan, sermoi aundikoietan eta abar) orrako oik baiño esakun askozaz luzeagoak erabili bearra izán oi degu, eta orduan sortzen zaigu (maiz, geu konturatzeke) euskerazko «atze-ezarkin» oik «aurre-ezarkin» biurtzeko jokera, lehia.

¿Zerk gaitu ortaratzen?

Lenengo ta bein, jakiña, erdal-joskerak, joskera onek gure belarri ta zentzua, gitxi-asko, kutsatuta idukitzeak.

Baiña bádá beste motibu bat ere, auxe: ideia bat itzez agertzeko, esakun luxe ta inguru-mari askokoa irun bearra degunean' ideia orren «semantika» zentzuna (ots, -BAIZIK, -ERE, -LAKO ta abar gramatikakiek ezagut-arazten duten zentzuna) al-bait lasterren agertu bearra séntitzen degu; gramatikaki oik beranduegi ezartea, kaltegarri ésten degu, zerren-eta berandutze orrek, delako esakun luzearen semantika zentzun ura, illunpetan iraun-arazten baitu azkenerarte. Ordea, gramatikaki oik, esakun luzearen asieran jarri ezkero' esakun oien «aurre-argilari» tzako opizioa egiten dute.

Prantzezena bezelako idatz-izkuntza zeatz eta ongi landuek, arduraz záintzen dituzte olako gramatika-legeak. Ona emen ejenplu bat:

«Le mal réside tout entier EN CECI, que la personne me rend pas 'a la personne ce que selon sa prope conscience elle le doit» (1). Esakun onetan, «aurre-argilari» opizioa, mayuzkulaz idatzi dedan gramatikakiak egiten du; jarri dezagun or «EN CECI» ordez «EN» utsik (gazteleraz oi dan bezela), eta esakun ori asko illunpetzen da.

Ona beste ejenplu bat: «L'autre observation concerne CE FAIT qu'á l'heure actuelle l'idée laíque est notre meilleur mogen d'influence á l'étranger» (1). Emen ere CE FAIT itzak áurre-argitzen du geroko guzia.

Euskeraz, erri-izkeraz, diardugunean máizen erabili oi ditugu oien antzeko «aurre-argilari» itzak; geien-geienez, «ZER» suztraiezkoak: «ZERA» «ZERTU» «ZERAGAITIK» «ZEREKO-ZERA» ta abar eta abar. Idatz-euskeraz ordea, eztegu apróbetxatzen «aurre-argilari» jator, ugari ta balio aundiko oiek eskeintzen diguten aberastasuna.

Baiña «ZER» orrezaz-kanpo ere, baditugu «aurre-argilari» oietako itz banaka batzu; ikus dítzagun:

        1o. BALDIN. - Erderaz «SI» (condicional) aurre-ezarkiñaz asitako esakun luzerik-luzeenak ere' euskeraztu génitzake, argi ta aitze-errez, aurre-argilari, BALDIN itza jarrita. Azkenengo nere idatz-atalean (E.G. 11-12, 48) lapurtar idazleen erderakada itxusi batzu aztertzen ari giñalarik' urrengo esakunau agértu nuan, zuzentze-ejenplutzat: «BALDIN gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkeala norbaitek esan Ba-leza»...

        2n. BAITA. - Baldin 1o. lege orren kontra, sortzaldeko euskal-idazleek utsik geien egin oi badute' 2n. onen kontra sartzaldekook géra pekatari bakar. Azken-aurreko idatz-atalean (E.G.9-10) ikusi génituan BAITA itz ori gaizki erabilizko erderakadak, ola: «BAITA kanpotarrak» (gaizki); «BAITA-ERE kanpotarrak» (au ere gaizki); «BAITA kanpotarrak ERE» (ongi).

Onelako esakunak, BAITA itza gabe ere, maiz eta maiz esán oi ditugu, ola: «Nai nuke ori ERE» «Irabazi ERE egin det» eta abar. Baiña BAITA itz ori, «aurre-argilari» ederra degu, batez ere esakun luzeentzat, ola: «BAITA gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkala norbaitek esan baleza ERE»...

       3n. ZERREN-ETA. - Zergaitikako esakunak -dicciones causativas-, euskeraz, urrengo atze-ezarkin oiezaz márkatzen ditugu: -LAKO «leiala daLAKO»-, BAIt- «leiala BAIta»-, eta «leiala dá-TA»-... Baiña esakun luzeetan, «aurre-argilari» itzen bat ezarri ói degu maiz, erri-izkeraz ere: sartzaldeko euskaldunok «ZE» edo «ZEGAITI-ZE»...; sortzaldekoek «ZEREN» «ZEREN-ETA» -2- «ZERREN-ETA»... Jatorriz, erdera kutsua dute zergaitikako aurre-argilariok, baiña, nere ustez, bear-bearreko ditugu, direlako esakun luzeetan, ola: «-Kontuz ibili-, ZERREN-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur biurtu BAIlitezke». [Altube, 1951]

        4n. BAIZIK-ETA - Badira, euskeraz, «conjuntivo« direlako itz batzu, jatorriz atze-ezarkintiar diruditenak, baiña gaur, aurre-ezarkintzat erabiltzea egoki derizkigunak: BERAZ, AGIAN, ORDEA, BA[edo BADA], BAIÑA -N- ... eta abar. BAIZIK itza ere, jokera orixe artzen ári zaigula dirudi, baiña nere belarriek beintzat, eztute ain gozo-esten toki-aldatze au. Orraitio, esakun luzeetan, itz orreri -ETA ezarrita' pasagarri dirudi, ola: «-Eztu ori esan-, BAIZIK-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur, biurtu lítezkeala».

Esakun ori, ola bukatuta, ¿ezta motx-zamar gelditzen? Neri ala iruditurik' olako esakun luze bi, urrengo oik bezela asi ta bukatu izan ditut:

        a) «(Eztu ori esan), EZPEREN, au...ori...ta bestea BAIZIK» [E-G.1-12,47]

        b]»(Estu ori esan), BAIZIK-ETA, au...ori ...ta bestea BAIZIK» [E:G, 8:10,19.

Baiña bi esate moduok (batez-ere bigarren au) ezin onetsi genitzake. Egokiago génituke, beraz, urrengo oik:

        c- «(Eztu ori esan), ZERA BAIZIK, au...ori...ta bestea».

        d) «(Eztu ori esan), BAIZIK-ETA, au....ori...ta bestea»
        
        e) «(Eztu ori esan), au....ori...ta bestea BAIZIK»

Guzietatik, azkenengo au degu jatorrena; baiña or, gorago esan degunez, berandu iríxten zaigu «BAIZIK» gramatikakia, eta ola, esakun ori, illun zamar agértzen zaigu azkenera eldu arte.

        5n. Erdel-izkuntzek, badituzte, bi ta iru «aurre-argilari» itzez asi esakunak, ola berbarako: «(No me enfermé por eso), SINO, PORQUE, APESAR de haberme recomendado el médico un ayuno riguroso, comí y bebí más de de lo debido».

Orra or, erderaz, iru «aurre-ezarkin»; eta eraberean' iru «aurre-argilari». ¿Nola oik, eta esakun oso ori, argi eta edo-norentzaco aitre-errez euskeraztu?

Euskera jator-jatorrez, erderazko iru «aurre-ezarkiñok,» euskerasko iru «atze-ezarkiñez» beár genituke ordeaztu, eta iru oik ere' erderazkoen itxulitara (atzekoz-aurrea) elkar jarraitzen dutelarik (1); ikus:

        A) «(Enintzan orregatik gaixotu), medikuak baru-gogor egiteko agindu-ARREN, bear baiño geiago jan-ta-edan egin nuaLAKO BAIZIK».

Au génukeala, esan det, euskal-joskera jator-jatorra; baiña, nere ustez, argiago ta aitze-errezago beste joskera au:

        B) «(Enintzan orregaitik gaixotu), BAIZIK-ETA, medikuak baru-gogor egiteko agindu-ARREN' bear baiño geiago jan-ta-edan eign nuaLAKO».

Edo-ta, B) orren asiera, ola aldatuta:

        C) «(Enintzan orregaitik gaixotu), ZERAGAITIK BAIZIK, medikuak...

Errepetitu degunez, lenbiziko joskera (A) degu jator-jatorren, baiña ez argien eta ulertze-errezen. Baiña akatz ori gora-bera, txukun-zale purrukatuek' orixe aukeratuko dute dudatzeke. Berdin egíngo dute goragoko esakunetzaz ere: nere ustez bear-bearreko diran «aurre-argilari» aietatik, bat-edon-bat beintzat (3ngo «ZERREN-ETA» noski), eztute beingo-beingoz ontzat artuko.

Ni neroni, barka-zaleago naiz olako erabagietan: beti beldur, euskaldun xeeak, eskola gutxikoak, uxatu eztitzagun; eta oietariko ditugu euskaldunik begikoenak, maitagarrienak, ots, euskaldun utsak, betieuskeraz diardutenak, euskera beste izkuntzarik eztakitenak...

Eta oiei laguntzea degu egitekorik bearrekoena, premiñazkoena, zerren-eta, euskerak biotzekoen dituan seme oik galdu ezkero' gure izkuntza maitearenak egin du.

Baditu, bai, euskerak beste premiña bear-bearrekorik asko ere: landutzea, txukuntzea, aberastutzea...; baiña, nik neronek, au ere, euskaldun-uts aien mintzatze modua, al-bait geien errespetatuz egin bear dedala uste izaten det: aiek egunero darabilzkiten itzak geiegi baztertu gabe; aiek errezen ulertu litzaketen itzak eta esakunak geiegi gaitz-etsi gabe; sarri, garbiago edo jatorrago dirudizkidan beste batzuez, ordeztu gabe.

Erremedigorik txukunenak, gozoenak... eztira beti osansungarrien izaten; eta iñoiz ere ez gurea bezela aurki litezken izkuntzeendako, au da, ERRI-IZKERA BERA ERE gureak baizen iltzeko arrisku aundian duten izkuntzeendako.

(1) Les Sources et les Courants de la Philosophie Contemporine en France, par F.BEnrubi, Paris 1933.
(2) M. Edouard Herriot-ek politika-itzaldi batean.
(3) Itz oietzaz garbi ta zeatz 'ari zaigu, P.Lafitte apiza, beronen «Grammaire Basque» irakasgarrian (paragraphe 775-776).
(4) A. tar S, «Erderismos» S 161.

Horrá originala:



[]

Etiketak: , ,