Behaghel-ek berak eman zituén zenbait "lege" esanguratsu an esparru orokorra on esaldiko osagaiak ere

Mintzo ginén an [2479] burúz ordenazio nagusi batzuk zein diren aztertu an esparrua on sintagma binomialak (jarráiki itzala on Panini edo Behaghel), galdetzen genuelarik ea joera horiek mantenduko ote zirén arten esaldiko osagaiak ere, zein den esparru orokorrago bat:

Ikusten dugu nóla, ezaugarri kontrastibo guzti horiek elkarrekin lotuta doazen, estuki lotuta, berdin-berdin nola agertzen dirén estuki lotuak ondoko joerak ere, zein, Horn-ek zioskunez (2022),  nagusitzen diren an ordenazioa on sintagma binomialak (tipikoki, bi izen koordenatuak):

Baina azken kasu horretan (binomio horietan) báditugu norabideak ere, abiatuz basikoki ti osagai sinpleagoak, gutxio informatiboak eta gutxio markatuak, eta amaituz an osagai luzeagoak, informatiboagoak eta markatuagoak. Galdera da: Hori al da joera/norabide orokorra artén esaldiko osagaiak ere azpi baldintza komunikatibo gerota exigenteagoak?

Galdera horri ematen genión baiezko erantzuna an [2480], oinarrituz gure argumentazioa an propietate sintaktiko-informatibo-expresibo horiek zein segitzen dirén ti ordena koherentea, nola egin dugun bestetan ere (ikus adibidez [1380] edo [1381]):

Ordena horrek sortzen ditú propietate diskursibo oso interesgarriak nola dirén irekitasun diskursiboa, progresio informatiboa, edo koherentzia informatibo-expresiboa, zein den oinarrizkoa ki prestatu interpretazio abantailatsuena on mezuko informazio klavea, zein dén informazio rhematikoena, ahalbidetuz ere aukera expresibo askoz zabalagoa eta egokiagoa, eta laburrean esanda, ahalbidetuz komunikazio aberatsagoa, potenteagoa, efizienteagoa eta efektiboagoa.

Baina, gogora gaitezen ze Behaghel-ek berak (1932) postulatu zituén oso joera orokor interesgarriak an esparrua on esaldiko osagaiak ere, nola genioén an:

• [2458] Horn (2022): "... PANINI's PRINCIPLE [zein dén Behaghel-en goragoko legea] is a subcase of a more general rightward tendency for heavier or more complex material to appear later in a phrase or clause."

Gerora, Behaghel-ek garatu zuén bere hasierako lan hori, besteak beste orókortuz bere goragoko postulatua (legea/joera), nola irakurri ahal dugún an ondorengo 2022ko artikulua ganik R. Horn, titúlatua "Contrast and clausal order: on beyond Behaghel" (2022), non aipatzen dén Behaghel-en 1932ko lan inportante bat, zehaztuz ze:

... PANINI's PRINCIPLE [zein dén Behaghel-en goragoko legea] is a subcase of a more general rightward tendency for heavier or more complex material to appear later in a phrase or clause. [Horn, 2022:817-818]

alegia, eta letra handituta:

Behaghel's laws:

a. BEHAGHEL'S FIRST LAW: Element that belong together conceptually tend to occur together formally.

b.  BEHAGHEL'S SECOND LAW: That which is less important (or already known to the listener) is placed before that which is more important (or unknown)... Old conceps are placed before new.

c.  BEHAGHEL'S LAW OF INCREASING TERMS: Given two phrases, the sorter precedes the longer where possible. [Horn, 2022 burúz Behaghel, 1932]

zeintaz saiatuko garen mintzatzen an ondorengo sarrerak. [2483]

Burúz mugimendu nagusi batzuk an evoluzioa on sintaxiak

Atzokoan mintzo ginen...

... burúz sintaxien hasiera buruazken natural bat, abiatuz ti komunikazio gestuala, zentratua an objetu konkretuak (zein lehenetsiko zirén aurrén osagai abstraktuagoak) an giro oso kontextual bat, oso hurbilekoa, non, gainera, mezuak izanen zirén oso sinpleak (hasiera baita), hala nola ere burúz norabide sintaktiko evolutibo orokor bat bilátuz aukera komunikatibo potenteagoak... 

Pensatzekoa da ze, baldintza komunikatibo haietan, gehienetan ez zela behar izanen aditzik edo sujeturik, nahiz horiek zehaztu nahi izatekotan, akaso emanen zirén osagarriki an bukaera on esaldia, argudiagarriki osátuz OVS ordena, zein joanen zen konplementatzen kin tresna postpositibo harmonikoak.

Gauza da ze, batzuetan argudiatu dugunez, OVS ordena hori ez dela batere egonkorra, halan ze, akaso horregatik, ez da historikoki ia agertzen, ez sinkronikoki ezta ere diakronikoki (salbu azpi baldintza ondo bereziak). Hortaz, akaso OVS-ren inestabilitatea dela medio, garai zaharretan agertzen zaigú nagusiki SOV ordena (ikus "Yamamoto (2005): "... it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order ...""), baina jada kin sujetua aurreratua respektu OVS, zeinen arrasto ustez garbiak geldituko zirén an aditz-morfologia: hala da an gaztelania eta euskara.

Behin lehenengo fase batean sujetua aurreratuta (zein ez den hain problematikoa), denborarekin etorriko litzaké bigarren fase bat: objetua aurreratzea, zailagoa zeren aditz atzeratuekin sortu dirá hainbat tresna sintaktiko harmoniko (an sintaxi OV postpositiboa), zeinen aukera prepositiboak ere sortu beharko ziren (aukera VO prepositiboak). Mugimendu horien inguruan, gogora daigun ondorengo bi sarrerak koméntatuz zergátik joanen ziren aurreratzen gero ta sujetu gehiago, eta zergátik joanen zirén atzeratzen gerota objetu gehiago barná munduko sintaxiak:

• ... halan ze askoz egokiago bihurtu zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea 

Bukatzen genuén atzoko sarrera esánez:

Horrela, eta alde batera utzita sujetuaren posizioa (zein, hasiera batean, izanen zén oso-oso kontextuala, eta hortaz gehienetan eliptikoa edo an posizio finala, nola gertatzen den kin material kontextualki oso-oso eskuragarria, sórtuz OVS ordena, bide batez ondo inestablea: ikus "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea"), sorrerako baldintza haietan esperoko genuke OV hitz-ordena eta, orohar, ordena postpositiboa.

eta gaur gogoratu nahi genuke atzo aipatutako sarrera hori, non mintzatu ginen burúz gaztelaniazko eta euskal adizki zaharrak, oinarrituz gure esanak an egungo aditz-morfologia, zein askotan izan ahal den nola lehio ireki bat erákutsiz iragan sintaktikoa on hizkuntzak. Horretaz, gogora daigun Givón-en hitz hauek, zein aipatu genituen adibidez hemen:

Synchronic morphology is most often the best guide for reconstructing older syntax. [Givón, 2005] 

Hala eginez, neurri batean erantzuten diogu ki hemengo galdera bat ga Txopi, noiz zioén: "Badakigu beraz, nola izan ahal zen sintaxia on hizkuntzak an Neolitiko garaia. Ta aditzak? Ta morfologia?"):

Zioen herenegun Gilen-ek an lehenengo partea on bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten dú referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala on subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu ki espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zén hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala artén hizkuntzak noiz ari zirén sortzen. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erákutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak, tipikoki objetu konkretuak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait artén erakuslea eta aditza):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zén tipikoki artén persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra on adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: sujetu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), eta hori zén justuki bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera buruzki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen.

Bai, OVS dá oso aukera argudiagarria an sorrrera on sintaxiak (hor, sujetu erakuslearen kontextualtasun handi-handia nagusituko zen gain bere konkretutasun handiagoa respektu aditza).

Respektu morfologia, esán ze, hasiera hartan, egungo morfema horiek (da-kar-gu) izanen zirén hitz solteak (zein gero konpaktatuko zirén an gaurko aditz-morfologia), eta goragoko "Ur da kar gu" izanen zén esaldi tipiko bat, zek beteko lituzké perfektuki orduko behar komunikatiboak. 

Gerora, behar komunikatiboak handituko ziren, sujetuak bihurtuko zirén ez-hain-kontextualak eta konplexuagoak, halan ze askoz egokiago bihurtuko zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea (material ezagun-referentziala, baina akaso ez hain kontextuala). Horrela, sujetu aktiboak hasierara pasatzean, diferentziatu beharko ziren ti objetuak, bide emánez ki kasu ergatiboa (edo akusatiboa) eta SOV ordena, zein hizkuntza gehienetan dá ordena zaharrena zein agertu zaigun historikoki.

eta hauxe gorago aipatutako bigarren sarrera, aurrekoaren osagarri:

• ..., halan ze askoz egokiago bihurtuko da atzératzea objetua ki azken posizioa, non bete ahalko duen bere paper diskursibo rhematiko betea

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Gerora, behar komunikatiboak handituko ziren, sujetuak bihurtuko zirén ez-hain-kontextualak eta konplexuagoak, halan ze askoz egokiago bihurtuko zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea (material ezagun-referentziala, baina akaso ez hain kontextuala). Horrela, sujetu aktiboak hasierara pasatzean, diferentziatu beharko ziren ti objetuak, bide emánez ki kasu ergatiboa (edo akusatiboa) eta SOV ordena, zein hizkuntza gehienetan dá ordena zaharrena zein agertu zaigun historikoki.

Bide beretik, objetuak joanen dirá bilakatzen gerota gutxio kontextualak (edo guztiz imaginarioak edo abstraktuak) eta gerota konplexuagoak (tipikoki objetuak izanen dirá ondo konplexuagoak zein euren kide thematikoak, justuki zeren eramaten dutén informazio berria, informazioaren helburua, benetako informazioa), halan ze askoz egokiago bihurtuko da atzératzea objetua ki azken posizioa, non bete ahalko duen bere paper diskursibo rhematiko betea, aurkéztuz material akontextualena, konplexuena, gutxien esperotakoa, gutxien eskuragarria, zeinen gainean jarri nahi genukén indar prosodiko handiena, expresio matizatuena, behinda hartarako bidea ondo prestatuta.

Eta horrekin batera joan behar dira garatzen eta normalizatzen era guztietako aukerako tresna burulehenak ere, osatuz aukera SVO prepositibo egokia. [2482] [>>>]

Hain naturalki nola gero behar komunikatiboek eskatuko dituzté era guztietako aukera burulehen kateagarriak (rekursibo-funtzionalak), jarraituak, irekiak, potenteak,... esan nahi baitá VO prepositiboak.

Mintzo ginén atzo burúz sintaxien hasiera buruazken natural bat, abiatuz ti komunikazio gestuala, zentratua an objetu konkretuak (zein lehenetsiko zirén aurrén osagai abstraktuagoak) an giro oso kontextual bat, oso hurbilekoa, non, gainera, mezuak izanen zirén oso sinpleak (hasiera baita), hala nola ere burúz norabide sintaktiko evolutibo orokor bat bilátuz aukera komunikatibo potenteagoak:

... joera/norabide horrek bilatzen dú oinarrizko ordena orohar-efizienteena eta orohar-efektiboena (azpi baldintza orokorrak), non informazioa ordenatzen dén abiatuz ti elementu tipikoki thematikoenak, laburrenak eta prosodikoki gutxien markatuenak eta amaituz an elementu rhematikoenak, konplexuenak eta prosodikoki markatuenak. 

Ordena horrek sortzen ditú propietate diskursibo oso interesgarriak nola dirén irekitasun diskursiboa, progresio informatiboa, edo koherentzia informatibo-expresiboa, zein den oinarrizkoa ki prestatu interpretazio abantailatsuena on mezuko informazio klavea, zein dén informazio rhematikoena, ahalbidetuz ere aukera expresibo askoz zabalagoa eta egokiagoa, eta laburrean esanda, ahalbidetuz komunikazio aberatsagoa, potenteagoa, efizienteagoa eta efektiboagoa.

Arazoa da ze sintaxiaren abiapuntu naturala dá OV postpositiboa (sorrerak arazotsuak dira), eta evoluzioa ez dela izaten kasu honetan hain erraza, baizik askoz gutxio erraza zein evoluzioa an ordena on binomio juxtaposatuak, zein aldatu eta finkatu ahal den ondo errazki (elementu juxtaposatuen ordena aisa aldatu ahal da, bitárten postposizioen aukera prepositiboak ez diren askotan hain errazki lortzen, nahiz evoluzio hori ez den zértan izan hain zaila ere, eta batzuetan izan ahal dá ondo erraza). Edonola ere,  joera dá norabide berekoa, islatuz ber joera komunikatibo universalak.

eta aipatu dugularik ordena buruazkenaren hasierako naturaltasun hori (zein bihurtzen doán oztopo noiz baldintza komunikatiboak konplexuagotzen diren), gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera titúlatzen:

• Konkretutasuna, kontextualtasuna eta komunikazio gestuala, elkarrekin azálduz sorrerako lehentasuna alde sintaxi OV buruazkena

Atzo ikusten genuenez, Maurits & Griffiths-ek (2014) ziotén ondorengoa noiz saiatu azaltzen zergátik SOV izanen litzaken hain maizkoa an aintzinako garaiak:

In light of other results showing a preference for SOV in improvised gestural communication, it seems likely that there is something special about SOV.  [Maurits & Griffiths. 2014]

Bai, komunikazio gestuala, kontextualtasuna eta konkretutasuna dirá hiru elementu zein zaizkigun agertzen guztiz uztartuak, eta zek, oso pensatzekoa denez, izanen zutén paper ia determinantea an (aintzinako eta hasierako) sorrerá on sintaxi OV buruazkenak. Horretaz mintzo ginen an gure "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursivoa" (2014):

Halaber, hemen, idatzi dugu:

Bádirudi ze hizkuntza (edo hizkuntzak) ezerezetik sortzean nagusitzen da ordena buruazkena (SOV pospositiboa, edo inkluso OVS pospositiboa) gain SVO burulehena. Horretarako batu egiten dirá gutxienez bi faktore (ikus ere "Evoluzio sintaktikoak dú bilatzen optimizazio (edo maximizazio) komunikatiboa"):

• Alde batetik, sorrera horretan, aurrena sortuko zirén elementu konkretuagoak, seinalagarriagoak, objetibagarriagoak (nola objetuak, eta ez edozein objetu baizik soilik objetu konkretuak, seinalagarriak), zein izanen liraké nola oinarria zeinen gainean sortuko ziren elementu abstraktuagoak, eta horregatik zailagoak ki sortu ti ezereza. 
  

• Bestetik, sorrera horretan komunikazioa litzaké oso kontextuala, askotan nahastua kin keinuak, halan ze mezuak ez lukete behar estrategia komunikatibo berezirik, esan nahi baita ze mezuak izanen ziren oso sinple, oso eliptiko, eta bereziki zentratuak an objetua (askotan ez zen besterik beharko, soilik objetua: beste guztia, nolabait, izanen zén haren osagarri opzionala, baldin behar bazen). 
  

Eta nahizta oinarrizko estrategia komunikatibo buruazken hori ez izán teknikoki potentea azpi baldintza orokorrak, sintaxi hori joan liteke osatzen eta finkatzen (ikus an "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa", 2015:183-184)

Bai, batera doaz konkretutasuna, kontextualtasuna eta komunikazio gestuala eráginez hasierako lehentasun orokor bat aldé sintaxi OV buruazkena. Naturalki.

Bai, hain naturalki nola gero behar komunikatiboek eskatuko dituzté era guztietako aukera burulehen kateagarriak (rekursibo-funtzionalak), jarraituak, irekiak, potenteak,... esan nahi baitá VO prepositiboak. [2481] [>>>]

Eta erantzuna dá baiezkoa, zeren joera/norabide horrek bilatzen dú oinarrizko ordena orohar-efizientena eta orohar-efektiboena (azpi baldintza orokorrak)

Amaitzen genuén atzokoa azpímarratuz ondoko paralelismoa artén propietateak on buru sintaktikoak respektu euren osagarriak, eta propietateak on sintagma binomial juxtaposatuak, hala nola ere nabármenduz ze bigarren kasu horretan aipatzen zaigú binomio horien ordenazio-norabide bat:

Ikusten dugu nóla, ezaugarri kontrastibo guzti horiek elkarrekin lotuta doazen, estuki lotuta, berdin-berdin nola agertzen dirén estuki lotuak ondoko joerak ere, zein, Horn-ek zioskunez (2022),  nagusitzen diren an ordenazioa on sintagma binomialak (tipikoki, bi izen koordenatuak):

Baina azken kasu horretan (binomio horietan) báditugu norabideak ere, abiatuz basikoki ti osagai sinpleagoak, gutxio informatiboak eta gutxio markatuak, eta amaituz an osagai luzeagoak, informatiboagoak eta markatuagoak. Galdera da: Hori al da joera/norabide orokorra artén esaldiko osagaiak ere azpi baldintza komunikatibo gerota exigenteagoak?

Eta erantzuna dá baiezkoa, zeren joera/norabide horrek bilatzen dú oinarrizko ordena orohar-efizienteena eta orohar-efektiboena (azpi baldintza orokorrak), non informazioa ordenatzen dén abiatuz ti elementu tipikoki thematikoenak, laburrenak eta prosodikoki gutxien markatuenak eta amaituz an elementu rhematikoenak, konplexuenak eta prosodikoki markatuenak. 

Ordena horrek sortzen ditú propietate diskursibo oso interesgarriak nola dirén irekitasun diskursiboa, progresio informatiboa, edo koherentzia informatibo-expresiboa, zein den oinarrizkoa ki prestatu interpretazio abantailatsuena on mezuko informazio klavea, zein dén informazio rhematikoena, ahalbidetuz ere aukera expresibo askoz zabalagoa eta egokiagoa, eta laburrean esanda, ahalbidetuz komunikazio aberatsagoa, potenteagoa, efizienteagoa eta efektiboagoa.

Arazoa da ze sintaxiaren abiapuntu naturala dá OV postpositiboa (sorrerak arazotsuak dira), eta evoluzioa ez dela izaten kasu honetan hain erraza, baizik askoz gutxio erraza zein evoluzioa an ordena on binomio juxtaposatuak, zein aldatu eta finkatu ahal den ondo errazki (elementu juxtaposatuen ordena aisa aldatu ahal da, bitárten postposizioen aukera prepositiboak ez diren askotan hain errazki lortzen, nahiz evoluzio hori ez den zértan izan hain zaila ere, eta batzuetan izan ahal dá ondo erraza). Edonola ere,  joera dá norabide berekoa, islatuz ber joera komunikatibo universalak. [2480] [>>>]

Hori al da joera orokorra an ordenazioa on esaldiko osagaiak azpi baldintza komunikatibo gerota exigenteagoak?

Atzokoan genioen ze:

Bihar gehitxoago enfokatuko gara an azken aipu/irudi hori, non agertzen den taula bat erlázionatuz zenbait ezaugarri zeintan ezberdintzen dirén buru sintaktikoak eta euren osagarriak, interesgarriki.

Ezaugarri horien arabera, ...

• ... buru sintaktikoak izaten dirá hitzak (word level) bitárten osagarriak pertenitzen dirén ki maila sintagmatikoa (phrase level), non tipikoki biltzen dirén hitz-multzoak, halan ze buru sintaktikoak izanen liraké laburragoak eta sinpleagoak zein euren osagarriak;...
  

• ... nondik derivatuko litzaké ze buru sintaktikoetan egonen liraké aukera gutxiago (limited choices) respektu posibilitate ezmugatuak (ilimited choices) zein diren agertzen an konposizio sintagmatiko osagarriak,...
  

• ... halan ze buruek izanen luketé agertzeko probabilitate gehiago (high probability) respektu euren osagarriak (low probability),...
  

• ... eta hortaz, buruak izanen liraké gutxio informatiboak (low information) jarráiki Shannon-en komunikazio-teoria (1948),...
  

• ...zeingatik eramanen luketé indar prosodiko txikiagoa (low stress) respektu euren osagarriak (high stress):

Ikusten dugu nóla, ezaugarri kontrastibo guzti horiek elkarrekin lotuta doazen, estuki lotuta, berdin-berdin nola agertzen dirén estuki lotuak ondoko joerak ere, zein, Horn-ek zioskunez (2022),  nagusitzen diren an ordenazioa on sintagma binomialak (tipikoki, bi izen koordenatuak):

Baina azken kasu horretan (binomio horietan) báditugu norabideak ere, abiatuz basikoki ti osagai sinpleagoak, gutxio informatiboak eta gutxio markatuak, eta amaituz an osagai luzeagoak, informatiboagoak eta markatuagoak. Galdera da: Hori al da joera/norabide orokorra artén esaldiko osagaiak ere azpi baldintza komunikatibo gerota exigenteagoak? [2479] [>>>]

Gogoratuz Shannon (1948) eta Duanmu (2007)

Duanmu-k (2007) lotzen dú bere azentu-araua ("Non-head Stress rule") kin Shanon-en informazio-teoria bidéz bere "Information-Stress Principle" mintzo ginén buruz erlazioak artén esaldiko osagaien hurrenkera eta euren informatibitatea, euren indar prosodikoa, euren konplexitatea edo euren frekuentzia/probabilitatea, mantenduz ze, finean, ber faktoreak zein diren aritzen an ordenazioa on binomio sinpleak díra aritzen halaber an ordenazioa on esaldi-osagaiak ere. 

Horrela, atzoko sarreran aipatzen genuén Shannon (1948), zeinen informazio-teoriak erlazionatzen zituén hitzen maiztasuna edo probabilitatea eta euren informazio-karga (zenbat eta aurreikusgarriagoak, orduan eta gutxio informatiboak), eta hari horretatik, gaur gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera non aipatzen genuén lana on Duanmu (2007) zeintan autoreak lotzen zituén hitzen karga informatiboa eta euren indar prosodikoa, besteak beste:

• Duanmu-k (2007) lotzen dú bere azentu-araua ("Non-head Stress rule") kin Shanon-en informazio-teoria bidéz bere "Information-Stress Principle"

Duanmu-k (2007) lotzen dú hitzen indar prosodikoa an diskursoa eta euren karga informatiboa, bidéz bere printzipioa on azentuazio informatiboa ("Information-Stress Principle"):

Duanmu dú explizituki erlazionatzen bere printzipio hori kin lana on Shanon (1948), non hitzen informazio-karga lotzen zén kin euren probabilitatea ki agértu an diskursoa:

Bereziki interesgarria iruditzen zaigu azken puntu hori (b. puntua), non, modu orokor batean, lotzen dirén ez soilik hitzak (a. puntua), baizik ere euren posizio sintaktikoak (buruak vs ez-buruak) kin euren informazio-karga tipikoa:

b. The more possible words there are for a given syntactic position, the less probability each word has, and the more intonnation load it has for that position. [Duanmu, 2007]

Modu horretan, Duanmu-k azaldu ahal du bere 1990ko araua zeintan indar prosodikoa kokatuko litzaké an ez-buruak ("Non-head Stress rule"), eta zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen:

Duanmu finean ematen ari da azalpen funtzional bat ki bere araua on 1990: izan ere, indar prosodikoa kokatuko litzaké an ez-buruak zeren ez-buruak expanditu ahal diren, eta expanditu ahal dira hainbeste nola nahi den, halan ze euren aukera-kopurua an diskursoa dá ez-mugatua, eta hortaz, aukera horietako bakoitzak izanen luké probalitate txikia ki agértu, hola apórtatuz informazio erlatiboki gehiago zein euren buruak, eta jasóz indar prosodiko erlatiboki handiagoa.

Bihar gehitxoago enfokatuko gara an azken aipu/irudi hori, non agertzen den taula bat erlázionatuz zenbait ezaugarri zeintan ezberdintzen dirén buru sintaktikoak eta euren osagarriak, interesgarriki. [2478]

Joera horiek guztiek bultzatzen duté an ber norabidea, an norabide komunikatibo progresiboa, an norabide sintaktiko burulehena

Atzokoan amaitzen genuen labúrbilduz zenbait joera orokor zein diren gertatzen an konposizio binomialak:

Hortaz, konposizio binomial labur-mugatu horietan aztertu eta ondorioztatu dirá arrazoi morfologiko, semantiko, pragmatiko eta kognitiboak zeinengatik orokorki lehenetsiko lirakén halako sekuentziak non:

zein justuki izaten dirén ber printzipioak eta ber joerak zein aritzen dirén noiz ordenatzen esaldiko osagaiak (zek osatzen dutén beste modu bateko sekuentzia linguistiko bat, kasu horretan konplexuagoa zein goragokoa). Eta gauza da ze, nahizta batzuetan joera horiek joan ahal dirén (eta doazén) kontrara, orokorrean joera horiek joan ohi dirá batera, tipikoki batera (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera").

Hortik azpimarratuko genuké azken joera hori:

gutxio informatiboa < gehio informatiboa

zein, oraingoan esaldi mailan aplikatua, izanen litzaké beste modu bat ki adiérazi esaldietako progresio thematiko-rhematikoa, zein mugituko litzakén ti esaldiko osagai kontextualenak, ezagunenak, gutxien informatiboak buruzki osagai gerota akontextualagoak, gutxio ezagunak, informatiboagoak.

Normalean osagai thematikoenak izaten dirá laburrak (are elidigarriak) eta gutxio konplexuak zein osagai rhematikoenak, zek behar duté luzera eta konplexitate handiagoa ki zehaztu euren informazio gutxio ezaguna, finagoa, zehatzagoa, sorpresiboagoa:

laburragoa < luzeagoa

gutxio konplexua < konplexuagoa

Bestalde osagai informatiboagoek, karga informatibo handiagoa dutelarik, jaso ohi duté indar prosodiko handiagoa, agertuz prosodikoki markatuagoak respektu osagai gutxio informatiboak:

gutxio markatua < markatuagoa

Azkenik, eta esan dugunez, osagai informatiboenak izaten dirá akontextualenak, gutxio ezagunak, sorpresiboenak, eta ikuspuntu batetik, aukera alternatibo posible gehien izanen lituzketenak: zentzu horretan izanen liraké agertzeko probabilitate gutxiena izanen luketenak, hau da, zentzu batean gutxien frekuenteak, eta horregatik, justuki Shannon-en zentzuan (1948, ikus adibidez sarrera hau edo hau ere), informatiboenak (bihar saiatuko gara mintzatzen zerbait gehiago burúz azken puntu hau):

maizkoagoa < gutxio maizkoa

Hortaz, gauza da ze, nola genioen atzo, goragoko joera guzti horiek joan ohi dirá normalki elkarrekin an ber direkzioa, denek ere bultzatuz an ber norabidea. an norabide komunikatibo progresiboa, an norabide sintaktiko burulehena. [2477]

Oso joera interesgarriak (eta orokorgarriak), eta denak ere tipikoki an ber direkzioa

Atzokoan, behin aipátuak Panini gramatikari indiar aitzindaria eta Aristoteles maisu greziar zaharra, fijatzen ginen an beheragoko joera linguistiko biziki esanguratsuak eta adierazgarriak, zeinen arabera ordenatuko liraké izen-pareak (paired nouns), determinatzaile-sintagmak (DPs, determiner-phrases) eta adjetiboak (adjectives) jarráiki faktore morfologikoak, semantikoak, pragmatikoak eta kognitiboak, nola dioskun Horn-ek an bere 2022ko berrikuspen interesgarria, jada aipatua an aurreko sarrerak (bide batez esán ze hor ere Horn-ek aipatzen dú Kintiliano gurea):

Especially since the mid-twentieth century, linguists have tried their hand at investigating the morphological, semantic, pragmatic, and cognitive factors determining the relative or absolute ordering of paired nouns, DPs, and adjectives, upgrading Quintilian's apodeictic rules into empirical predictions. Among the generalizations arrived at (see Lohmann 2014 for a comprehensive inventory) are those in 8, where A < B = 'A precedes B' .

(8)     SHORTER < LONGER (m syllable count, vowel quantity) 

LESS COMPLEX < MORE COMPLEX (morphologically/syntactically) 

MORE FREQUENT < LESS FREQUENT 

UNMARKED < MARKED 

LESS INFORMATIVE < MORE INFORMATIVE

Hortaz, konposizio binomial labur-mugatu horietan aztertu eta ondorioztatu dirá arrazoi morfologiko, semantiko, pragmatiko eta kognitiboak zeinengatik orokorki lehenetsiko lirakén halako sekuentziak non:

zein justuki izaten dirén ber printzipioak eta ber joerak zein aritzen dirén noiz ordenatzen esaldiko osagaiak (zek osatzen dutén beste modu bateko sekuentzia linguistiko bat, kasu horretan konplexuagoa zein goragokoa). Eta gauza da ze, nahizta batzuetan joera horiek joan ahal dirén (eta doazén) kontrara, orokorrean joera horiek joan ohi dirá batera, tipikoki batera (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). [2476] [>>>]

Aristoteles-en lana zaharra bada, Panini-k idatzi zuén are lehenago: an V. mendea lehenago zein gure aroa

Atzoko aipu luzetxoan aipatzen zirén Aristoteles-en printzipioak on lehentasuna artén expresio linguistiko ezberdinak, zeintaz Horn (2022) mintzo dén an hasierá on bere artikulua:

Aristoteles zúen idatzi an (oraingo aroaren aurreko) o.a.a. IV-mendea, zein den oso garai zaharra, baina báda horren aurrekaririk ere: hain zuzen Panini gramatikari sanskritoa, nok idatzi baitzuen mende bat lehenago, an V. mendea lehenago zein gure aroa (ikus "Horn (2022): "... PANINI's PRINCIPLE [zein dén Behaghel-en goragoko legea] is a subcase of a more general rightward tendency for heavier or more complex material to appear later in a phrase or clause.""), nola irakurri ahal dugún an ondorengo aipua ti Horn (2022:816):

The factors involved in determining the order of 'fixed binomials' (Malkiel 1959) or 'freezes' (Cooper & Ross 1975), as well as partially frozen binomial asymmetries (cf. Benor & Levy 2006), have been explored since the Sanskrit grammarian Panini (roughly fifth-century BCE), although his focus was primarily on the phonological ingredients in the mix. Especially since the mid-twentieth century, linguists have tried their hand at investigating the morphological, semantic, pragmatic, and cognitive factors determining the relative or absolute ordering of paired nouns, DPs, and adjectives, upgrading Quintilian's apodeictic rules into empirical predictions. Among the generalizations arrived at (see Lohmann 2014 for a comprehensive inventory) are those in 8, where A < B = 'A precedes B' .

(8)     SHORTER < LONGER (m syllable count, vowel quantity) 

LESS COMPLEX < MORE COMPLEX (morphologically/syntactically) 

MORE FREQUENT < LESS FREQUENT 

UNMARKED < MARKED 

LESS INFORMATIVE < MORE INFORMATIVE

Dudagabe, oso laburpen interesantea eskaintzen digu Horn-ek (2022) an aurreko aipua, zeintaz saiatuko garén zerbait gehiago esaten an ondorengo sarrerak. [2475]

Jakobson (1965): "Such a sequence as 'the President and the Secretary of State attended the meeting'... reflects the priority in official standing."

Vueltatuz ki ordena on osagai koordinatuak (edo juxtaposatuak) an sintagma nominal konplexuak, jarraian Horn-ek (2022) gogoratzen digú hori printzipio orokorra on lehentasun tenporala artén perpausak (PTS), aipatuz gero Roman Jakobson-en beste refinamendu bat (Jakobson ere Pragako Eskolakoa, nola Firbas edo Matheus), non mintzo dén burúz lehentasuna an rangoa artén osagai koordinatuak an sintagma nominal konplexu bat:

Such a sequence as 'the President and the Secretary of State attended the meeting' is far more usual than the reverse, because the initial position in the clause reflects the priority in official standing. [Jakobson, 1965]

Jada gure Kintiliano kalagurritarrak postulatua zuén antzeko zerbait (ikus goragoko irudian):

Similarly, for Quintilian, naturalis ordo dictates the default (but not inviolable) iconic tendency for clausal order to mirror the order of occurrence of events, while 'better precedes worse' dictates the order of conjoined nominals (Quintilian 1920, Institutio Oratoria...). [Horn, 2022:816]

Bai, finean printzipio hori ("better precedes worse") sartuko litzaké artén arrazoi sematikoak (semantic reasons) zeintaz Behaghel (1920ko hamarkadan) mintzo zen, eta zeintaz egiten genituén zenbait komentario adibidez an:

• Ruszkowski (2003): "Behaghel observed further that this basic order can only be reversed for semantic reasons"

Horretaz ere mintzo ginén an:

• Behaghel-en legea bere leku subsidiario egokian jarriz gero, ez dira izaten salbuespenak, baizik kasu normalak non beste faktore inportateago batzuk lehenesten diren, guztiz logikoki

edo hemen:

• Horn (2022): "... the requirements of clear communication and desired communicative effects."

Bai, báda ranking moduko bat noiz ordenatzen osagai koordinatuak an sintagma nominal konplexuak, eta ranking horretan, arrazoi interpretatibo-informatiboak (zeinen barruan egonen lirakén arrazoi semantikoak) lehenetsi ohi dirá gain aleatorietatea edo osagaien luzera. Berdin gertatzen da noiz, zenbaki konplexuetan, aurrena jartzen dirén zenbaki numerikoki esanguratsuagoak (nola "mila" respektu "bat"), kokátuz azkenean osagai numeriko gutxien esanguratsuak:

mila ehun eta bat

Bai printzipio berbera da (ikus "Greenberg-en printzipio semantikoa (1978) versus Behaghel-en printzipio digestiboa (1909): printzipio semantikoa gailentzen da"). [2474] [>>>]

Ideia hauek ez dira oraingoak edo hemengoak, baizik edonoizkoak eta edonongoak

Jarraituz kin ideia zaharrak (edo erlatiboki zaharrak) zein diren revisatzen an Horn-en "Contrast and clausal order: on beyond Behaghel" (2022), ikus daigun orain referentzia oso zahar bat tikan munduko ekialdea, konkretuki ti Indiako tradizioa (Indian grammatical tradition):

This relation between the comment and topic consists in the relation between what is described and what describes it. Among them, an expression of the comment should not come before the topic. (Dwivedt 1964:432, trans. by Andrew Ollett, p.c.) [Horn, 2022:815]

Ikusten denez, ideia hauek ez dira oraingoak edo hemengoak, baizik edonoizkoak eta edonongoak, eta hala da zeren referitzen dirén ki komunikazioa, komunikazio humanoa, komunikazio universala, zein dén gobernatzen bidéz printzipio komunikatibo universalak.

Bai, han edo hemen, hobe baldin orokorki eskaintzen badirá esaldiko parte rhematikoagoak ondorenda parte thematikoagoak azpi baldintza komunikatibo minimoki konplexu-akontextualak. 

Eta kontuan hartuz ze sujetuak izaten dirén thematikoak, aditzak rhematiko transizionalak, eta objetu-osagarriak rhematikoak respektu euren buruak (gutxio rhematikoak), oso argi dirudi ze adibidez OVS hitz-ordena soilik izan liteké sintaxi bateko ordena kanonikoa azpi zirkunstantzia komunikatibo oso bereziak (hizkuntzak sortzean) hala nola ze hitz-ordena kanoniko hori soilik manten liteké azpi baldintza komunikatibo oso kontextualak (non adibidez sujetuak gehien-gehienetan antzematen diren). 

Horrexegatik gaur egun ordena kanoniko hori soilik gertatzen da an munduko 11 hizkuntza, nola genioén an:

• OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'

Ez da kasualitatea. [2473] [>>>]

Beste sarrera bat burúz inportantziá on ordena koherente-irekia

Amaitzen genuén atzo gure sarrera esánez ze:

Zeren intonazioak markatu ohi dú informazioaren pisua, eta hortaz, Kintiliano-ren ideia hori inplementatuz, esaldiak amaitu beharko liraké emanez indar prosodiko altuena, non karga informatiboa dén handiena (ikus "Cinque-ren deskripzio sintaktiko hutsa (1993) versus Duanmu-ren azalpen funtzionala an terminu informatiboak (2007)".).

Eta kontuan hartuz ze esaldiko buruek (sujetuek, aditzek, osagarri-buruek, adposizioek, konjunzioek, azpiosagarri-buruek...) eraman ohi duté karga informatibo eta prosodiko txikiagoa zein euren osagarriek (predikatuek, adposizioen osagarriek, konjunzioen osagarriek, eta orohar osagarri guztiek), gauza da ze Kintiliano-ren prezeptua sistematikoki (defektuz) beteko da bidéz sintaxi burulehena (SVO prepositiboa), eta ezin lortuko da bidéz sintaxi buruazkena (OV postpositiboa).

eta horren harira gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera ere, non halaber mintzo ginén burúz inportantzia on ordena koherentea eta, besteak beste, irekia arrén aurkitu ahal izán soluzio komunikatibo (informatibo-expresibo) abantailatsuagoak (efizienteagoak eta efektiboagoak):  

• Aukera intonatibo-expresiboa hagitz zabaltzen da noiz informazioa agértu an modu koherente-irekia (buruak lehenago ze euren osagarriak), halan-ze diskursoa zuzentzen da progresiboki ki elementu sakonenak, xehetuenak, zein agertuko dirén an bukaera

Genioen atzo ze:

• "Unitate intonatiboak dirá nagusiki unitate expresiboak, zein daudén, hori bai, guztiz baldintzaturik zatio faktore estruktural-kognitiboak"

Eta gauza da ze aukera intonatibo-expresiboa hagitz zabaltzen dá (intonazio egokituagoa eta efektiboagoa) noiz informazioa agértu an modu sintaktikoki koherente-irekia (buruak lehenago ze euren osagarriak), halan ze diskursoa zuzentzen da progresiboki ki elementu sakonenak, xehetuenak, zein agertuko dirén an bukaera (zenbat-eta aukera burulehen gehiago, hobe).

Esan nahi baita ze, horrela, askoz efektibokiago aukeratu ahal izanen da noláko luze edo laburrak nahiago dirén intonazio-unitate horiek, euren barneko estruktura intonatiboa (hala luzeetan nola laburretan), euren arteko loturak (zein izan litezké, aukeran, ia inexistenteak barné estruktura intonatibo zabalago bat, edo beste aldean, pausa koherente nabarmenak, akaso reflexiboak, bilatuz bukaerarik onena),...  beti kontuan hartúz egokiera komunikatibo bakoitza, aukeratuz pragmatikoki (eta efektiboki).

Lan informatibo horretan sintaxi buruazkenak ez du laguntzen (sintaxi antiinformatiboak ez du laguntzen). Horretaz mintzo ginén an EHUko zuzentzaileek zuzendu aurreko versioa on "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) (klikatu gain irudia finéz ikusi hobeki):

Osagarrien buru sintaktikoek (adibidez, konjunzioek, pre edo postposizioek edo aditzek) eskaintzen duten informazioa da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu ditzagun euren osagarriak eta oso bereziki azken gako informatibo edo espresiboak, baina, hala ere, ez da izaten bertan informaziorik rematikoena, esanguratsuena, edo espresiboena, zeini eman nahi geniokeen indar handiena. Hori dela eta, sintaxi buruazkenen osagarri-buru hitz-ordenak ez du batere laguntzen kokatzen bukaeran elementu sintaktikoki-informatiboki-prosodikoki esanguratsuena. [Zuzendu aurrekoa]

zein gero, EHUko zuzentzaileen manuz, geldituko zén honela (publikazioan):

Osagarrien buru sintaktikoek (adibidez, konjunzioek, pre edo postposizioek edo aditzek) eskaintzen duten informazioa da referentziala; alegia, oinarrizkoa, afin ondo kontestualizatu ditzagun euren osagarriak eta oso bereziki azken gako informatibo edo espresiboak, baina, hala ere, ez da izaten bertan informaziorik rematikoena, esanguratsuena, edo espresiboena, zeini eman nahi geniokeen indar handiena. Hori dela eta, sintaxi buruazkenen osagarri-buru hitz-ordenak ez du batere laguntzen kokatzen bukaeran elementu sintaktikoki-informatiboki-prosodikoki esanguratsuena. [Zuzendu ostekoa eta argitaratu zena] 

Hor, soilik azpimarratú ze originaleko "alegia" hori:

... da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu euren osagarriak ....

referitzen da ki "oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu euren osagarriak ..." eta ez soilik ki "oinarrizkoa", nola gelditu den an publikazioa:

... da referentziala; alegia, oinarrizkoa, ondo kontestualiza ditzagun euren osagarriak ....

non, gainera, gehitu duté beste pausa bat, koma hori (hala ere, eskerrak eman behar dizkiet ki zuzentzaileak zeren adibidez "afin" batzuk gelditu ziren an publikazioa).

Edonola ere, gauza da ze, nola diogun an artikulua, konjunzioak, pre edo postposizioak edo aditzak ez dira izaten elementuak zeini eman nahiko genioken indar handiena, halan ze aukera intonatibo-expresiboa hagitz zabalduko da baldin, orohar, halako elementuak kateatu ahal badira an modu koherente-irekia afin joan prestatzen bukaera egoki bat, non eman ahal izanen den abantailatsuki (efektiboki) informazio prosodikoki markatuena, rhematikoena.

Bai, halaxe da. [2472] [>>>]

Kintiliano-ren prezeptua sistematikoki (defektuz) beteko da bidéz sintaxi burulehena, eta ezin lortuko da bidéz sintaxi buruazkena

Zioén atzo Kintiliano-k an I. mendea:

Sentences should rise and grow in force [Kintiliano, I. mendea]

Esaldiak joan beharko liraké gorantza, igotzen, eta garatuz indarra, eta beraz, optimoki amaitu beharko liraké an puntu indartsuena, non ematen dén informazio bereziena kin intonazio nabariena (main stress).

Zeren intonazioak markatu ohi dú informazioaren pisua, eta hortaz, Kintiliano-ren ideia hori inplementatuz, esaldiak amaitu beharko liraké emanez indar prosodiko altuena, non karga informatiboa dén handiena (ikus "Cinque-ren deskripzio sintaktiko hutsa (1993) versus Duanmu-ren azalpen funtzionala an terminu informatiboak (2007)".).

Eta kontuan hartuz ze esaldiko buruek (sujetuek, aditzek, osagarri-buruek, adposizioek, konjunzioek, azpiosagarri-buruek...) eraman ohi duté karga informatibo eta prosodiko txikiagoa zein euren osagarriek (predikatuek, adposizioen osagarriek, konjunzioen osagarriek, eta orohar osagarri guztiek), gauza da ze Kintiliano-ren prezeptua sistematikoki (defektuz) beteko da bidéz sintaxi burulehena (SVO prepositiboa), eta ezin lortuko da bidéz sintaxi buruazkena (OV postpositiboa). [2471] [>>>]