Lehenaldiko "za-" hori ("za - k - o - n > ja- k - o - n") dá "i - za - n" aditzeko erro zaharra

Esaten genuen atzo:

• orainaldiko "da - k - o - n" eta lehenaldiko "za - k - o - n" = ja- k - o - n (bien bustidura berdina)

non azpimarratu nahi dugún ze lehenaldiko "za-" hori ("za - k - o - n > ja- k - o - n")  dá zaharra, hain zaharra nola "i - za - n" aditz zaharreko erroa. [2801] [>>>]

Hor soilik dauzkagu aditz oso interesgarri batzuk, eta mekanismo sortzaile oso interesgarri bat

 Esaten zenuen atzo, Josu:

Baina hemen topatzen gara beste problema batekin: hizkuntzaren infantilizazioa. Nondik dator? Zer dela eta?
Jendea ez delako alfabetizatzen bere hizkuntza naturalean.
"doten" esaten duenari irakatsi behar zaio "neban" edo "neuen" idazten eta esaten. Bestela, umeen modura hitzegiten duen nagusia bilakatuko da, eta gero guraso, aitite-amuma...

Mendebaldeko euskara estandarrean erabiltzen dirá honako 3. personako "nor-nori" formak:

orainaldia → iragana ( orainaldia + -(a)n)

jat → jatan

jatzu → jatzun 

jako → jakon 

jaku → jakun 

jatzue → jatzuen

jake → jaken 

hau da:

• orainaldiko "da - k - o - n" eta lehenaldiko "za - k - o - n" > ja- k - o - n (bien bustidura berdina)
  

baina, formalki, "-(a)n" gehitu zaio ki orainaldia xedé sortu iraganekoa, emanez honako eredu formala: 

• orainaldia + -(a)n) → iragana

Eta goragoko adizki horietan ez dago arazorik, ezta? Hor soilik dauzkagu aditz oso interesgarri batzuk, eta eredu (mekanismo sortzaile) oso interesgarri bat, zein gero analogiaz zabaldu ahal den. [2800] [>>>]

Holmer (1974): "..., existe cierta regularidad en las formaciones nuevas: dot-en, dau-en, du-n (esto es dugu-n), por ejemplo, por neban, eban, gendun, etc. (que se oyen sólo a pocos kilómetros del puerto de Bermeo)"

Euskal aditzean, iraganeko 3. personako forma zaharrenak hasten dirá kin "e-", baina "e-" hori desagertu zén an "izan" aditza, zeinen hasierako "z-" hori báden jatorrizkoa ("za" errokoa: ikus #1966) (iean" bihurtu zén:

• e - i - za - n > i - za - n >  za - n (desanbiguatuz kin partizipioa) = zan
  

Hortik, analogiaz, "z-" hori joanen zen zabaltzen ki beste adizki batzuk an zenbait hizkera. Bai, gure ikuspegitik, zaharrenak dirá iraganeko "e-" hasierak, eta "zan" forma respektu "zen" forma (bata ere "-an" iraganeko bukaera inesiboa respektu "-en" bukaera). 

Gero, euskal aditzean ikusi ahal dirá (ia) era guztietako evoluzioak, induzituak edo independenteak ere, normaltasun handiz. Gaur ikusi nahi genuke bilakaera independente horietako bat zer gertatu dén an Bermeo (Yrizar, ""Morfología del verbo auxiliar vizcaíno", 1992)":

En otra carta, de fecha 3 de abril de 1974, ei gran lingüista sueco me escribía victorioso: «Hemos conseguido las formas mas importantes y tipicas, por las que se puede ver que, a pesar de que el habla de Bermeo es muy diferente de todo lo que hay alrededor, sin embargo, existe cierta regularidad en las formaciones nuevas: dot-en, dau-en, du-n (esto es dugu-n), por ejemplo, por neban, eban, gendun, etc. (que se oyen sólo a pocos kilómetros del puerto de Bermeo)». [Yrizar, 1992:445]

Esan nahi baita ze, Bermeon eta independenteki, garatu dirá iraganeko forma batzuk regularki abiatuz ti orainekok, eta non suertatu den "da-" hasiera an iraganeko formak. Baina dira berrikuntzak (formaciones nuevas), independenteki garatuak. Gainera 3. personako formek jarraitu dute euren evoluzio independentea, nola ikusiko dugún bihar. [2799] [>>>]

Desanbiguatuz: 1) etozen (haiek) → (z)etozen (haiek) eta 2) zetozen (zu) → zentozen (zu)

Gogora daigun gaur honako sarrera, non konbinatzen dirén bilakaera hauek:

• etozen (haiek) → (z)etozen (haiek)

• zetozen (zu) → zentozen (zu)

Horra hor osorik:

• [1942] Ber mekanismo desanbiguatzailea ('-n-') erabili dá an aditz intransitiboak ere

Antzera nola aditz transitiboetan gehitu zén "-n-" bat ki ezberdindu bi adizki hauek:

• nenkarren (hark ni) 

eta:

• nekarren (nik hura) 
  

aditz intransitiboetan, orobat jarri zén "-n-" bat ki ezberdindu beste adizki hauek:

• zentozen (zu) 

eta:

• zetozen (hauek) 
  

Gauza da ze, hasiera batean, ez zen halako "-n-"rik. Hala ikusi ahal dugu an Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzagako forma hauek:

Baina, bereziki noiz:

• etozen (haiek) → (z)etozen (haiek

orduan beharko zén:

• zetozen (zu) → zentozen (zu)

Ikus Eibarko formak:

Gero, betiko analogiaz, "-n-" hori zabaldu da ki beste forma batzuk ere, nola dirén:

• gentozen (an Eibarko aditza)
  

edo, beste hizkera batzuetan:

• nentorren

Baina, finean, "-n-" horrek jarraitzen du izaten ber "-n-" desanbiguatzailea zein erabiltzen zén an adizki transitiboetan ere.

Bai, noiz "z-" sartzen den, behar dá desanbiguazioa. [2798] [>>>]

Pujana (1970): "N(e)N significa NI ... La vocal E es caracteristica de tiempo."

Pedro Pujana-k dio an bere "Euskal aditza bizkaiera" (1970:16):

non irakurtzen dugún:

N(e)N significa NI 

...

a) Falta el afijo NOR en tercera persona. La vocal E es caracteristica de tiempo.

eta ematen ditú adibide hauek:

NENkarzun, ZENkardazan, GENkarzuzan... 

Erabat ados. [2797] [>>>]

Honela sortu zén "nind-" hasiera, zein gero analogiaz zabaldu zén ki beste adizki anitz

Gogora daigun ondorengo bi sarrera hauek:

• [2117] "niñdduen/hiñdduen" (kin "-i-" infijoa) sorreraz dirá irregularrak, nahiz ikuspuntu formal hutsetik, amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua

Sarrera honetan ikusten genuen nóla azaldu ahal dirén regularki adizkiak nola "geben/gittuen/giñdduen":

Ikus daigun orain nóla eta nóndik sor zitezkén halako adizkiak ("geben/gittuen/giñdduen") an Bolibarko hizkera, sartua an Leintz-Gatzagako varietatea. Hor, agertzem zizkigú:

• guk hura geben

• guk haiek gittuen 

• hark gu giñdduen

non "-i-" morfema zahar hori (an "gittuen" edo "giñdduen") agertzen dén hor bidéz erabilera on "-i-tu-" pluralekoa.

Baina orduan, zergátik agertzen da "-i-" hori an "niñdduen"? Forma hori ("niñdduen") ez da pluralekoa (berdin nola "hiñdduen"), eta hor, printzipioz, "-i-" hori (an "niñdduen" edo "hiñdduen") ez da regularra, nola bái den an bere kide "nittuen" edo "hittuen" objetu-pluralekoak. Forma regularra hor izanen litzaké "nenduen", esan nahi baita kin "-n-" arrén ezberdindu ti "neduen > neuen > neben", baina gabé "-i-" zeren ez litzake erabili behar "-i-tu-" pluralekoa.

Hortaz, berriro diogu, nóndik, zéin mekanismotik sortzen da hor "-i-" hori? Ba, sortzen da ti betiko analogia, analogia kin adizki objetu-pluralak ("nittuen/hittuen") eta analogia kin persona pluralak (nola "ziñdduen" edo "giñdduen"), non "-i-" hori báden regularra (ikus ere "Antzera nola sortu zén 'nenkarren', sortu zén 'nenduen > ninduen', zeinen 'nind-' hartuko zén, analogiaz, an 'nind-ekarren'", non ematen dén azalpen fonetiko lagungarri bat). Horrela, goiko taulan ez dugú:

• nenduen (kin "-e-")
  

• siñdduen  

• eben

• giñdduen

• siñdduen 

• sittuen

baizik-eta:

• niñdduen (kin "-i-")

• siñdduen  

• eben

• giñdduen

• siñdduen 

• sittuen

eta bide beretik "hiñdduen" ere, zein, sorreraz, dirén irregularrak (argudiatu dugunez), nahiz ikuspuntu formal hutsetik (azken zerrendan ikusten denez), amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua.

eta hor doa aipatu berri den beste sarrera hori: 

• [1937] Antzera nola sortu zén "nenkarren", sortu zén "nenduen > ninduen", zeinen "nind-" hartuko zén, analogiaz, an "nind-ekarren"

Antzera nola sortu zén "nenkarren", sortu zén "nenduen > ninduen" (ikus ere ""niñdduen/hiñdduen" (kin "-i-" infijoa) sorreraz dirá irregularrak, nahiz ikuspuntu formal hutsetik, amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua"):

En... todos los dialectos menos el vizcaíno occidental, además, se ha producido el cierre de /e/ en /i/ delante de /n/ por el CF = en > in (por ejemplo, n-e-n-du-an > n-i-n-du-an = 'me había [él/ella/ello] '), ... [Domene, 2011:218]

Eta "nind-" edo "zind-" hasiera horiek, analogiaz, erabiliko zirén an "nindekarren", "zindekartzan", noiz 3. personako "ekarren" formak hartu zuén hasierako "z-" bat (salbu an mendebaldeko hizkerak):

• ekarren (hark hura) →  zekarren (hark hura)

zeinen ondorioz:

• nekarren/nekartzan (nik hura/haiek) = nekarren/nekartzan (nik hura/haiek)

• zekarren/zekartzan (zuk hura/haiek) → zen(e)karren/zen(e)kartzan (zuk hura/haiek)

• ekarren/ekartzan (hark hura/haiek) →  zekarren/zekartzan (hark hura/haiek)

non "zen(e)kartzan" (zuk haiek) nahastu ahal zen kin "zenkartzan" (hark zu), halan-ze, zenbait hizkeretan, adizki hori (analogiaz) bilakatuko zén "zindekartzan", kin "zind-" hasiera.

Horrela sortu zén "nind-" hasiera, zein gero analogiaz zabaldu zén ki beste adizki anitz. [2796] [>>>]

Mendebaldeko hizkeretan 3. personako "hark ekarren" ez zen bilakatu "hark zekarren", eta ez zen sortu anbiguetaterik kin 2. persona singularra ("zuk zekarren")

Gaurkoan gogoratuko dugu beste sarrera hau:

• [1935] Mendebaldeko hizkeretan adizkiak gelditu zirén nola zeuden an reanalisia ti ordena objetulehena ki ordena sujetulehena (irmoki aldeztuz azalpen desanbiguatzaile bat)

Amaitzen genuén atzoko sarrera esánez:

Mendebaldeko hizkeretan, ordea, ez zen gehitu hasierako "z-" hori an iraganeko 3. persona (ekarren → zekarren). Bihar saiatuko gara ikusten zér gertatu den nagusiki an hizkera horiek.

Ba, gertatu da ondoko hau (aterea ti "Euskal aditza (Bizkaiera)" ganik Pedro Pujana, 1970:106): 

Hor nabarmendu behar dugu ze soilik gertatu da lehenengo fasea: iraganeko adizkien berranalisia (zein gerta zitekén askoz lehenago zein euskararen dialektalizazioa, halan ze hizkera guztiek ere heredatuko zutén reanalisi hori). Horrela:

• nekarren  (hark ni) → nekarren (nik hura)

• zekartzan (hark zu) → zekartzan (zuk haiek)

• ekarren (hark hura) → ekarren (hark hura)

sórtuz anbiguetate batzuk zein resolvituko ziren sinpleki géhituz "n" desanbiguatzaile bat non behar zen:

• nekarren (nik hura) →  nenkarren (hark ni)

• zekartzan (zuk haiek) → zenkartzan (hark zu)

• ekarren (hark hura) →  ekarren (hark hura)

Baina gero mendebaldeko hizkeretan bigarren fasea ez zen gertatu; alegia 3. personako "ekarren" (hark hura) ez zen bilakatu "zekarren" (hark hura), eta ondorioz, ez zen sortu anbiguetaterik kin 2. personako "zekarren" (zuk hura), halan ze adizkiak gelditu zirén nola zeudén an lehenengo fasea (ikus goragoko taula).

Horrek guztiak, gure ikuspegitik, irmoki aldezten du azalpen bat zeinen arabera anbiguetate ezberdinak konpontzearren joanen ziren sortzen adizki gerota konplexuagoak, bilatuz argitasuna.

Bai, anbiguetate ezberdinak konpontzearren joanen ziren sortzen adizki gerota konplexuagoak. [2795] [>>>]

Hor nonbait

 Gaurkoan gogoratuko dugú honako sarrera:

• [878] Komentario bat burúz "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartzan"', "zen(e)karren", "zen(e)kartzan" eta "zindekartzan"

Atzo komentatzen genuen nóla euskararen sintaxia garatzean, eta akaso bereziki SOV bilakatzean (tikan OVS), aditzean gertatu zirén zenbait reanalisi eta birmoldaketa. Zehazkiago, har daigun "ekarren" forma, zein aterea zen erantsiz "-(e)n" (finean inesiboa) ki forma zahar analitiko trinkotuá ("e kar" >) "ekar", zein gelditu zaigún nola aditz-erroa. kontua da ze "ekarren" hori pertenitzen zen ki OVS serie regular bat:

hark hura ekarren aúrka nik hura ekardan, zuk hura ekarzun

baina nonoiz, nahiko goiz, argudiagarriki SOV bilakatzean, "ekarren" hori reanalizatu zén nola:

hark hura ekarren aúrka zuk hura zekarren

non dugún "ekarren" reanalizatua, eta serie osoa birmoldatua, halan ze, adibidez, daukagú "nekarren" referitua ki "nik hura" eta "zekarren" referitua ki "zuk-hura".

Gainera, daukagú "zekarren" horren plurala: "zekartzan", zein den "zuk-haiek", eginez interferentzia kin lehengo "zekartzan", zein zen "hark-zu", eta zein, disanbiguatzeko, birmoldatuko zén nola "zenkartzan", "hark-zu" berria.

Baina, geroago, zenbait hizkeratan (zeintatik gero aterako zén estandarra), "zekarren" reanalizatuko zén nola "hark-hura" ordezta "zuk-hura", eta hortaz "zuk-hura" forma hori birmoldatu behar izan zén, kasu honetan, nola "zen(e)karren":

hark hura zekarren aúrka zuk hura zen(e)karren 

Eta "zen(e)karren" horren plurala dá "zen(e)kartzan" ("hark haiek"), zein nahastu ahal den kin "zenkartzan", "hark-zu", halan-ze azken hori ,azkenik, birmoldatuko zén ki "zindekartzan" "hark-zu".

Horrela, reanalisi eta birmoldaketa ezberdinetan, joan ziren sortzen: "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartzan", "zen(e)karren", "zen(e)kartzan" eta "zindekartzan".

Hor nonbait. [2794] [***] [>>>]

"zakarren" dá bilakaera fonetiko bat abiatuz ti "zekarren" (zeinen forma zaharrago bat dén "ekarren")

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Leizarragak honelakoak dauzka:

zabiltzan, zadukaten, zakusaten, zakiten, zanzuten, e.a.

Beraz, E horrena bluff bat, beste bluff bat izan da, galdegaiarena bezalakoxea. 

Honetaz guziaz jada mintzatuak gaude, Josu, adibidez an ondorengo sarrera:

• [1683] Banaketa geografiko aski kontrajarri horiek argiki aldezten dute ze "zakarren- zakarran" dirá aldaera fonetikoak ti "zekarren", eta ez derivatuak ti "zan-zen" 

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Askok batua deitzen duten euskara akademikoan

dakar
dakarte
zekarren
eta
zekarten

adizkien bidez adierazten dena expresatzekotz Leiçarragak ondoko adizkiak erabiltzen ditu:

dakarque
dakarqueite
çakarquen
eta
çakarqueiten

Lau hauetan, nire ustez, KE partikulak ez die ezer berezirik aportatzen adizkiei.

Iraganaldiko adizkiek ZA- hasiera daukate oraingo ZE- delakoaren ordez.
Beraz, -E- hori ez da iraganaldiko marka.

ZEN adizkiaren sinonimoa ZAN da.

zen + kar = zekarren
=
zan + kar = zakarren

Egun komenigarriagoa da, arrazoi desberdinengatik, ZE- erabiltzea tipo honetako adizkiotan. [Josu Lavin]

Hortaz, Josu, ulertu behar dugu ze hantxe non existitzen zén "zan" aldaera, agertuko zén "zakarren":

zan + kar = zakarren

eta antzera ere, agertuko zén "zekarren" non erabiltzen baitzén "zen" aldaera. Ildo horretatik, ikus daigun nóla banatzen diren "zan" eta "zen" aldaerak (eta euren antzekoak) artén hizkera ezberdinak (an Euskararen Herri Hizkeren Atlasa):

Argi dirudi ze "zan" aldaera ez da bereziki erabilia an ekialde osoa, halan-ze ez dirudi oso probablea ze Leizarraga-ren erabilera horiek etorriko ziren ti "zan" aldaera hori:

zan + kar = zakarren

Bestalde, nóla banatzen dira, gutxi gorabehera, "ekarren", "zekarren", zakarren" edota "zakarran"? Ikus daigun hau ere an Euskararen Herri Hizkeren Atlasa:

Kontua da ze banaketa hori da aski alderantzizkoa respektu goragoko banaketa artén "zan" eta "zen". Esan nahi baita ze hantxe non agertzen zaigún "zan-san", gehien bat agertuo zaigú "ekar-zekar", bitartean-ze hantxe non daukagun "zen-ze" gehien bat agertuko dén "zakarren-zakarran" (bádira bi aldeetan salbuespenak).

Esan nahi baita ze ez dirudi batere probablea ze:

zen + kar = zekarren
=
zan + kar = zakarren

Banaketa geografiko aski kontrajarri horiek argiki aldezten dute ze "zakarren- zakarran" dirá aldaera fonetikoak ti "zekarren", eta ez derivatuak ti "zan-zen".

Bai, eskurako datuen arabera konkluditzen dugu ze "zakarren" dá bilakaera fonetiko bat abiatuz ti "zekarren" (zeinen forma zaharrago bat dén "ekarren"). [2793] [>>>]

"-da-" horiek an "nindagoen" edo "nindakarren" ez dute signifikatzen oraintasunik (forma berantiar eta lokalizatu horiek sortu dira bidéz analogia)

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Iraganaldian ere ikusten ahal dugu Iparraldeko adizkietan:

NIN + DA = NINDA

nondik eta:

nindagoen = nengoen
nindatorren = nentorren
nindabilen = nenbilen
...

Bigarren zutabean Hegoaldeko baliokideak "=" ikurraren ostean.

"nindekarren/nindakarren" dirá forma oso berantiarrak eta oso lokalizatuak, zeinen jatorri analogikoa, gure ikuspegitik, aurkitu behar den an "ninduen" forma zaharragoa.  Horretaz mintzatu ginen an  

• [2133] Gauza da ze "ninduen" dá jatorrizko forma nondik gerora sortuko dén "nind-", zein, bere jatorrian ez den prefijoa, baizik "n-i-n-du-en", eta nondik sortuko dirén beste analogia guztiak

Zenioén atzo, Josu:

Barka, baina nind- ez da prefixo bat. D hori Uarekin batera baitoa: DU

ninDU

Gauza da ze "ninduen" dá jatorrizko forma nondik gerora sortuko dén "nind-", zein, bere jatorrian ez den prefijoa, baizik "n-i-n-du-en", nondik sortuko dirén beste analogia guztiak. 

"ninduen" edota "gintuen/ginduen" sortzen dirá honela:

• n-e-du-en > n-e-n-du-en → n-i-n-du-en
• g-e-i-tu-en > g-i-tu-en > g-i-n-tu-en

non agertzen zaigún iraganeko "-e-" regularra. Hor ez dago "DA" orainaldikoa, baizik, "-E-DU-" (an "n-e-du-en), non "-du-" hori dén erroa on "*e-du-n" aditza, eta "i-tu-n" pluralekoa (an "g-e-i-tu-en"), sortuz "hark gu g-i-tu-en > g-i-n-tu-en". Hau da: ez dago "-DA-" irregularrik, baizik "-e-" regularra.

"n-i-n-du-en" dá jatorrizko forma, eta horregatik zaharrena artén antzeko forma horiek guztiak:

Eredu zahar horretatik joanen ziren sortzen beste forma analogiko guztiak, tipikoki hartuz "nind-" prefijoa (orain bai), eta gero "-e-" iraganekoa, nola an:

• nind-e-kar-rren

non, "nind-" jada bihurtu dén prefijo.

Sarrera horrek jarraitzen du honela:

• [2134] Referitzen ari ginen ki antzeko formak nola "nind-e-kar-ren" edo "nind-e-ra-man" 

Zenioén atzo, Josu:

Badioscuçu ecen:

'n-i-n-du-en" dá jatorrizko forma, eta horregatik zaharrena artén antzeko forma horiek guztiak:

noiz eta pixca bat gorago, ordea, badioscuçun ecen:

n-e-du-en > n-e-n-du-en > n-i-n-du-en

Nola ulercen da hau?

Josu, referitzen ari ginen ki antzeko formak nola:

• nind-e-karr-ren

• nind-e-ra-man
  

• nind-e-ra-bil-en

• nind-e-ra-gi-ten

• nind-e-u-ka-n

Eredu hori hedatu zén ki adizki intransitiboak ere:

• nind-e-di-n

• nind-e-go-en

eta baita referitzen ari ginen ki aldaerak zein sortu ahal dirén tik bilakabide fonetikoak nola:

• nind-e-karr-ren > nindakarren

edota tik bilakabide analogikoak, hala nola interpretatzea "-du-" an "ninduen" nola balitz orainaldiko forma bat (tik "hark du", zein dén orainaldia on "*e-du-n"), ordéz interpretatu hor "-du-" erroa (tik "*e-du-n"), nola bai dén:

• ninduen = nin + du (tik "hark du", zein dén orainaldia on "*e-du-n", ordézta interpretatu "du" erroa, "*e-du-n", nola den) + en

zehazki:

•  nin-dago-en

• nin-dadi-n

• nin-dakar-ren 

• nin-dauka-n

nahiz hor "-da-" horiek ez duten signifikatzen inolako oraintasunik.

Forma horietan guztietan (antzekoak kin "ninduen"), jatorrizko eredua aurkitzen dá an "ninduen" zaharra, nondik joan diren sortzen besteak bidéz analogia.

Horrela, "-da-" horiek an "nindagoen" edo "nindakarren" ez dute signifikatzen oraintasunik. [2792] [>>>]

Analisi horrek ahalbidetzen dú, adibidez, azaltzea "-te" eta "-ke" potentzialak, zein ez ziren izanen baizik aplikazioa postverbalak on "e" partikula indefinitua (adverbio antzekoa)

Zioén atzo Josu Lavin-ek.

Bai, denbora zaharretan:

DA = orain
E = orduan

eta lehenengotik ondokoak lortzen ditugu orainaldian:

NI + DA = NA
HI + DA = HA
GU + DA = GA
ZU + DA = ZA

Bai, eskurako evidentzia konsideratuta, "da" eta "e" izanen dirá bi elementu finko eta posizionalki flexible batzuk, adieraziz lehenengoak zerbait lotua kin orainaldia, kin zerbait oso presentziala, zein oposatzen den ki beste partikula zahar bat: "-e-", zek justuki adieraziko luké nolabaiteko indefinizioa, zerbait indeterminatua, zein, mintzatuz burúz denbora, izanen litzakén denbora indefinitu bat, ez-presentziala, ez orainaldikoa.

Era horretan, lehenengoak ("da") adierazi ahal dú "yo" pronominala an posizio postverbala (an funtzioa on osagarri direktoa edo indirektoa):

• da kar da > dakart
  

eta bigarrenak ("e") adierazi ahal dú zeozer indefinitua (aditz-forma potentziala) an posizio postverbala ere, nola an gure ondorengo analisia, azalduz jatorria on "-te" eta "-ke" potentzialak, zein ez liraken baizik aplikazioa postverbalak on "e" partikula indefinitua (adverbio antzekoa):

• [1902] Horrela sortuko zirén "-te-" eta "-ke-" partikula potentzialak, biak ere kin "-t-" edo "-k-" epentetikoak
  

Ikusi dugu an aurreko sarrerak nóla Zaldubi senpertarrak erabili zituén "dohatzo" eta "doazco" forma pluralak (haiek hari) an XIX. mendea. Singularrean erabiltzen dú "doaco", zein ez den baizik "doa + o" kin "-k-" epentetiko bat:

• doako = doa + k + o

Askoz lehenago, Etxeberri Ziburukoak ere erabiltzen zuén ber "doaco" ("hura hari") an bere lana on 1627 (zeintaz mintzatu garen adibiez hemen):

Eta nóla ematen zuén Etxeberri Ziburukoak (1627) "hura haiei"? Ba, ematen zuén "doate", zein ez den baizik "doa + e" kin "-t-" epentetiko bat:

• doate = doa + t +e

Hona hemen zéin azalpen ematen duén Patxi Altunak an bere edizio kritikoa on "Manual devozionezcoa" (1627):

Oso interesgarria iruditzen zaigu nóla doazen alternatzen "-t-" eta "-k-" soinu epentetikoak finéz burutu lotura edo konposizio berriak.

Zeren, "hari doako" izanik, ez al zen printzipioz regularragoa "haiei doake" zein "haiei doate"? Zéin izan ziteken arazoa zek blokeatu zuen "doake" regularrago hori? 

Ba ze jada exisititzen zén halako adizkia: "doake", zein (hau ere, antzera nola besteak) ez den baizik "doa + e" kin (orain) "-k-" epentetikoa, eta non, kasu honetan, "-e-" hori ez den justuki "e" pluralgilea an "doate" baizik "e" bat adiéraziz zérbait indefinitua, ez-presentziala, akaso futuroa, edo posiblea: "doake" (baliteke bi "e" horiek, alegia pluralgilea eta indefinitua, etortzea ti ber jatorri komun zaharrago bat, non akaso "e" horrek adieraziko zuén zerbait indefinitua an denbora, kantitatea,...).

Horrela sortuko zirén "-te-" eta "-ke-" partikula potentzialak, biak ere kin "-t-" edo "-k-" epentetikoak.

Bai, invarianteak eta oso flexibleak posizionalki an posizio pre eta postverbala, an funtzio diferenteak, baina beti ere lotuak, bata kin oraingo (eta are hemengo) zentzu zehatza, eta bestea kin nolabaiteko indefinizioa. [2791] [>>>]

Eta iraganaldian (forma zaharra: "etorran"), hasierako "e" hori ere al da aditz bat funditua an erroa"? Zein aditz?

Esaten zenuen atzo, Josu:

DAtor: Hemen DA ez da aditz laguntzailea. Evidenteki.
DA- aurrizki hori DA aditza funditua erroarekin.

yo viniendo soy
ni etortzen naiz

yo soy viniendo
ni nator

Iraganaldian berriz, daukagú honako forma zaharra: 

• etorran 

Hor, hasierako "e" hori ere al da aditz bat funditua an erroa? Zein aditz? [2790] [>>>]

"da" adverbioa zén oposatzen ki "e" adverbioa, eta ez zen aditz-forma bat, ez zen aditz laguntzaile bat

Gure ikuspegitik, arazoa sortzen da zeren gaur egun "da" bihurtu dá aditz laguntzailea, baina garai zahar haietan "da" ez zen aditz laguntzailea, baizik adverbio moduko bat (nola "e" partikula ere). Hau da, ondorengo bi "da" hauek ez dira ber gauza:

Lehenengo "da" hori ("etortzen da") dá 3. personako laguntzaile bat zeinekin gaur egun sortzen dirén aditz konposatuak:

• Gizona etortzen da = El hombre viniendo es

• Ni etortzen naiz = Yo viniendo soy

• Ni etorri naiz = Yo venido soy

Bigarren "da" hori ("dator") ez da aditz laguntzailea, baizik adverbio moduko bat, adieraziz gutxi gorabehera "orain", antzera nola "e" adverbio modukoak adierzten zuén gutxi gorabehera "lehen" ("ez- orain"):

• Gizona da tor = El hombre ahora venir

• Ni da tor = nator = yo ahora venir

• Ni e tor = yo antes venir

"da" adverbioa zén oposatzen ki "e" adverbioa, eta ez zen aditz-forma bat, ez zen aditz laguntzaile bat. [2789] [>>>]

Interpretazio pasibo horiek dirá oso bihurriak eta gutxi justifikatuak, noiz askoz errazago egin ahal dugún interpretazio garden bat bidéz OVS hitz-ordena transitibo zaharra

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Gizona dator
SV

Gizona dakar
S (pazientea) V

Adibide horietan, guk kenduko dugú artikulua (zein, ez bide zen existitzen an garai zaharrak), eta erábiliko dugú adibide osoago eta argiagoa, hau da adibide bat non agertzen den morfologia transitibo osoa (sujetu aktiboa ere) eta, hortaz, bere ordena morfologiko argia ere:

• Gizon da kar gu

Hor explizituki agertzen zaizkigú:

• sujetu transitibo aktiboa, zein dén "gu" (eta ez "gizon")

• objetu transitiboa, zein dén "gizon" (eta ez "gu")

eta non:

• "kar" dú ematen aditzaren ideia orokorra, nola "traer"
  

• "da" kasu horretan funtzionatzen da nola adverbio moduko bat, adiéraziz oraintasuna.

"da" partikula zahar hori agertu ahal da an funtzio pronominala ere, nola an:

• Sagar da kar da > sagarra dakart

"da" postverbal hori funtzionatzen da nola partikula pronominala (ez da "izan" aditzeko 3. persona).

Hau da, bi erabilera horietan (adverbiala eta pronominala) "da" ez da 3. persona on "izan" aditza, eta ez da horrela interpretatu behar. Izan ere, "da" dá partkula oso zahar bat (eta hasieran aski indefinitua gramatikalki) zein gramatikaldu zen an funtzio gramatikal ezberdinak nola dirén adverbioa, izenordaina edo aditza.

Bestela esanda:

• "da" ez da aditza an "sagar da kar gu"

• "kar" ez da "traido"

• "gu" ez da "por nosotros".

Era berean, hartuz.

• gizon da tor
  

daukagu ze:

• "tor" ez da "venido"

• "da" ez da "es" aditza.

eta hortaz, ez dugu interpretatu behar: "hombre es venido", baizik gehiago: "hombre ahora venir".

Interpretazio pasibo horiek dirá oso bihurriak eta gutxi justifikatuak, noiz askoz errazago egin ahal dugún interpretazio garden bat bidéz OVS hitz-ordena transitibo zaharra. [2788] [>>>]

Beraz, zilegi iruditzen zaigu konkluditzea ze probableki existitu zen garai zahar bat non munduko hitz-ordenak zirén, oso nagusiki, OV

Gogoratu nahi genuke ze erantzuten ari gara ki hiru galdera/azterketa hauek (ikus #2759):

Gure ikuspuntutik, ordea, askoz produktiboagoa da burutzea ondoko hiru azterketa hauek, nondik atera ahal dirén askoz konklusio esanguratsuagoak:

1.: Aztertzea nóla banatzen dirén hitz-ordenak an gaur egungo hizkuntza bizi guztiak.

2.: Aztertzea nóla banatzen zirén (banatu zitezkén) hitz-ordenak an hizkuntza-familia guztien versio zaharrenak (kasu honetan, familia biziak eta hilak ere bai). 

3.: Aztertzea nóla banatzen dirén (banatu zitezkén) hitz-ordenen aldaketa naturalak hala nola ere horiek induzituak ganik kontaktu linguistikoa (zéin baldintzatan gertatu diren, noiz gertatu diren, eta zéin norabidetan gertatu diren).

Hiru azterketa ezberdin, nahiz estuki lotuak (labur esanda, aztertuz oraingoa, lehengoa eta bitartekoa), eta kontua da ze Tomlin-ek (1986) burutu dú lehen azterketa (ikus ere [2749]).

Lehenengoari erantzun genion an #2762 eta #2749: Tomlin-en taula da erantzun bat sinple eta representatiboa.

Orain konkluditu nahi genuke bigarren azterketa jarraiki honako autoreen lanak eta konklusioak:

• Yamamoto (2005, ikus #2767) 

• Givon (2005, ikus #2768)

• Gell-Mann eta Ruhlen (2011, ikus #2769) 

• Dryer (2011, ikus #2785)

eta, beraz, esanez ze, gaur egungo datuekin bederen, probableena da konsideratzea ze existitu zén garai zahar bat non munduko hitz-ordenak zirén, oso nagusiki, OV. [2787] [>>>]

Dryer-ek (2011) amaitzen dú bere komentarioa mintzatuz burúz sendotasuna on emaitza ganik Gell-Mann eta Rulhen (2011): "I don't think their argument depends much on the particular assumptions they make. I think that most assumptions about genealogical classification would lead to the same conclusion."

Dryer-ek (2011) amaitzen dú bere komentarioa mintzatuz burúz sendotasuna on emaitza ganik Gell-Mann eta Rulhen (2011, ikus beherago): 

I don't think their argument depends much on the particular assumptions they make. I think that most assumptions about genealogical classification would lead to the same conclusion. [Dryer, 2011]

Horretaz mintzatu ginen an #1152:

• [1152] Dryer (2011): "I think that most assumptions about genealogical classification would lead to the same conclusion."

Atzo irakurtzen genituén ondorengo konklusioak ganik Gell-Mann eta Ruhlen an euren "The origin and evolution of word order (2011):

non sugeritzen den ze munduko hizkuntza guztiak, edo ia, etor litezke ti antzinako mintzaira bakar bat, zeinen oinarrizko hitz ordena litzakén SOV. Horretaz, Dryer (2011) (ikus hemen, hemen edo hemen) dio:hots

I don't think their argument depends much on the particular assumptions they make. I think that most assumptions about genealogical classification would lead to the same conclusion. [Dryer, 2011]

... ber konklusioa ezen existitu zén antzinako sintaxi bat kin oinarrizko SOV ordena.

Oso interesgarria. [2786] [>>>]