Konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen

Josu Lavin-ek, atzo, jartzen  zuén bere atentzioa gain puntu ondo interesgarri bat, alegia: nóla batzutan funtzio ezberdineko perpausak izan ahal diren oso hurbilekoak an esangura:

Gauça hauén ondoan beha neçan, eta huná, tropela handi nehorc conta ecin ceçaqueen-bat, gende eta leinu eta populu eta mihi gucietaric, throno aitzinean eta Bildotsaren presentián ceudela, arropa luce churiz veztituac, eta palmác bere escuetan.

Después de estas cosas miré, y he aquí una gran compañía, la cual ninguno podía contar, de todas gentes y linajes y pueblos y lenguas, que estaban delante del trono y en la presencia del Cordero, vestidos de ropas blancas, y palmas en sus manos.

Azquen ceudela hau quasi relativoa da. Ezta? [Josu Lavin]

Baiki, hala esan genezake: bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, nahiz bata, gaztelaniazkoa, dén erlatiboa (zeini berebat esaten zaie subordinatu adjetibo zeren izaten diren justuki nola adjetibo neurrira-eginak), eta bestea, euskarazkoa, dén subordinatu adverbial (zeren erabili ohi dira ordezta adverbioak, izanki nolabaiteko adverbio neurrira-eginak).

Printzipioz oso perpaus diferenteak beraz (batzuek modifikatuko luketé izena, bitárten besteak zuzenduko ziren ki verboa), baina, zenbait kasutan, oso hurbilekoak euren signifikantzan. Eta, bai, osoro da interesgarria hurbilatsun funtzional hori, zeren holako hurbileko erabileratan garatu ohi dirá zubiak artén esapide printzipioz diferenteak afin zabaldu horizonte linguistikoak arartez hori mekanismo linguistiko universala zein dén gramatikalizazioa.

Jar dezagun adibide bat. Daukagu euskaraz a atzizki modala: "-la", zein agertzen zaigún adibidez an "honela", "horrela", "hala", "bezala", "nola"..., eta zein halaber agertzen zaigún an perpaus konpletiboak, zeinen konplementatzailea dén justuki "-la", halan ze, euren jatorria ondo izan zitekén honako hau:

Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, hala esan genezake.
Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela esan genezake.
Esan genezake bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.

eta gero sortukó "(e)ze" konpletiboa ere, zein berdin ere dén euskara hutsa (ikus sarrerá titulatzen "ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa")

Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.
Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute.

Diosku Trask-ek an bere "The history of Basque" (1997:115):

Finite adverbial clauses are formed in a variety of ways, but most commonly by adding both one of the complementizers [zein dirén "-(e)la" eta "-(e)n"] and a further suffix or postposition to the verb in the subordinate clause; one or two types additionally take a clause-initial particle, an "if" clauses take the prefix ba- on the finite verb. [Trask,1997:115] 

Hola sor zitezkén:

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non daukagun perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler litekén nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indártu zentzu adverbiala an esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Pausutxo bat baino ez da. Antzera ere, konpletiboetatik erlatiboetara soilik dá beste pausutxo bat, nondik "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo (akaso "zé" idatzita hobe afin hobeki ezberdindu): beste harribitxi bat zek jarraitzen du lantzeke.  

• Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

• "Ece" erlatiboa

• Euskarak sortu ditu bi mota on nexu erlatibo prepositiboak

• Perpaus konsekutiboak: "zenbaitetan, 'non/ezen' bera bakarrik ere" [EGLU]

Bai, hortxe dauzkagu: konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen. [742] [>>>]

"zein" konsekutiboa vs "zein "erlatiboa: beste pausutxo bat

Azkenaurreko sarreran azpimarratzen genuen zéin hurbil egon ahal diren "zein" konparatiboa eta "zein" konsekutiboa (halatan ze batetik bestera pasatzea ez litzake baizik pausutxo bat). Antzera ere, ez dira askoz urrutiago "zein" konsekutiboa eta "zein" erlatiboa: beste pausutxo bat. Ikus daigun ondorengo esaldia kin "zeinda" konsekutiboa:

Ez dago iñor ain erorik zein da esango daben: ez dot ondu gura. Ur MarIl 78. [OEH]

eta konpara dezagun kin ondorengo hau, zein dén erlatiboa kin "zeinda", non, konprobatu ahal denez, justuki kendu dugún "ain erorik":

Ez dago iñor zein da esango daben: ez dot ondu gura.

Ohartu ze "zeinda" erlatibo horiek ez lukete kasurik hartuko (partikula finkoa litzake), eta ze orobat erabil genezake "zein" soila ere ("-da" expletiboa):

Hori da katua zeinda/zein altxatzen du 2 kiloko pisua.
Hori da katua zeinda/zein etortzen da egunero.
Hori da katua zeinda/zein den-dena nahi du beretzat.
Hori da langilea zeinda/zein den-dena izanen da bere kargu.
...

Esan nahi baita ze, erabilera horretan,  hala "zeinda" nola "zein" izanen liraké partikula finkoak, zein ez luketén hartuko kasu-markarik ere. [587] [>>>]

"zein" konparatiboa vs "zein" konsekutiboa: pausutxo bat baino ez

Sarrera honetan nabarmentzen genuen zéin hurbil daudén ondorengo bi estruktura konparatibo ahaideak:

... ederra, zeiñ itxas-ondua,...   vs   ... hain ederra, zeiñ itxas-ondua,...

eta oraingoan azpimarratu nahi genuke ze, antzera ere, pausutxu bat besterik ez da artén ondorengo bi egiturak, bata kin "zein" konparatiboa, eta bestea kin "zein" konsekutiboa:

Zerren erria izanik ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear leukeen elexeetara. Cap (ed. 1893) [OEH]

Esaldi horretan, zein agertzen den an hemengo zerrenda, ageri zaizkigu bi estruktura horiek elkarrekin: lehenik konsekutiboa:

... ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear leukeen elexeetara.

eta bigarrenik konparatiboa, barné konsekutiboa:

...ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear leukeen elexeetara.

Perpaus konsekutiboa gauzatu dá kin "zeinda" luzeagoa, akaso bilátuz euskarri fisiko sendoagoa arrén sostengatu halako perpaus pisua, bitartean ze bere barneko perpaus konparatiboa sortu dá kin "zein" laburragoa, nahizta bata zein bestea sor zitezkén kin "zein/zeinda", independenteki.

Baina, edonola ere, gauza da ze, izanki bi perpaus-molde horiek formalki berdinak (eta hortik diot ze euren artean soilik dago pausutxo bat), batean aurkeztuko da konparagai bat (perpaus konparatiboa), eta bestean konsekuentzia bat (perpaus konsekutiboa). Areago, biek konpartituko luketé nolabaiteko jatorri exklamatiboa, nondik jatorriz etorriko liraké "zein" eta "zeinda" horiek. Azken finean, eta diogunez, soilik dago pausutxo bat jarráiki (gara)bide propioa, zein, ñabardurekin bada ere, dén universala ere. [585] [>>>]

Perpaus konsekutiboak: "zenbaitetan, 'non/ezen' bera bakarrik ere" [EGLU]

Hala nola sarrera honetan genioen ze existitzen dira adibide literarioak non "zein" erlatiboek ez dakartén "-(e)n" edo "bait-":

Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [OEH]

eta antzera nola beste sarrera honetan komentatzen genuen ze perpaus konpletiboetan ere existitzen da zirrikitu literario bat nondik zabáldu aukera ki ez erábili "-(e)la":

Nik esan ta zuk jakin / biazu ezikan, / lau andregai dakazkit / artu nai ezikan. Bil 75. (OEH)   

orain nabarmendu nahi genuke ze, perpaus konsekutiboetan ere ("hain...ze..."), orobat existitzen da aukera ki erábili "non", "ze" edo "zein eta" bakarrik, esan nahi baita erabiltzeké "-n" edo "bait-" marka subordinatzaileak (jakina, baita existitzen da aukera ki ez erábili nexu konjuntiborik). Honela dio Euskaltzaindia-k an bere gramatika noiz mintzo burúz perpaus konsekutiboak:

Perpaus txertatuko adizkiak BAIT- edo -eN markak ditu normalean. [...] Hala ere, sarritan perpaus kontsekutiboak ez du inolako markatik eramaten. [...] Dena den, kontu hau ez da berria, kausazko perpausetan ere gauza bera gertatzen baita: batzuetan non/ezen... BAIT- / -eN aurkituko dugu, baina baita, zenbaitetan, non/ezen bera bakarrik ere. [EGLU V:449-450]

Horra beste aukera bat zein ez genuken ahaztu behar, hala nola beste argudio bat afin zabáldu aukerako erabilera hori ki beste edozein motá on perpaus subordinatu. [435] [>>>]

Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

Mekanismo linguistikoak ez dira izaten fruitua ti kasualitatea. Kontrara, mekanismo horien atzean egoten dira arrazoi komunikatiboak ze diran izaten ondo orokorrak. Hortxe da, adibidez, mekanismoa te sortu baliabide erlatiboak abiatuz ti baliabide galdetzaileak. Horrela sortu ziran, guztiz naturalki, "which", "where" edo "zein", "non". Bestalde, ez da arraroa ikustea nóla, hizkuntzetan zehar, díran ibiltzen material berberak an erabilera konpletibo eta erlatiboak. Adibidez, inglesez "that" izan ahal da konpletiboa eta erlatiboa, berdin nola gaztelaniazko "que" ere izan daiteke konpletiboa eta erlatiboa.

Euskaraz ere, báda joera kolokial bat te erabili "...-la" konpletiboa an perpaus erlatiboak:

"Dira emakume batzuk kafea saltzen dutela".

Eta bide beretik, erabil litezké baliabide printzipioz konpletiboak nola "eze..." an erabilera erlatiboak:

"Dira emakume batzuk ze saltzen dute kafea".

Eta gertatu ere, gertatu da (ikus hemen): hain da naturala eta gardena "ze" erlatiboa an euskara. Gainera, baliabide hori dá oso-oso praktikoa eta ondo egokia te eman erlatiboak, eta hortxe daukagu, guztiz eskura.

Izan ere, "ze" partikula (edo haren aldaerak) dá oso-oso praktikoa an:

1.: erabilera konpletiboak zein doaz justuki atze aditza: "esan dute ze..." (beste kokaeretan erabil daitezké "eze" edo "ezen" edo "ba ze").

2.: erabilera erlatiboak: "esan dute ze pertsonak ze esan duten ze..." (jakina, baita erabil daitezke "zein" familiakoak).

3.: erabilera konparatiboak ze doazen justuki atze "...-ago": "ni naiz gazteago ze nire aita" (beste kokaeretan erabil daitezké "ezen", "ezi" edo "ezez").

4.: erabilera konsekutiboak: "hain da lotsagabea, ze esaten du edozer edonon" (baita ere erabil daitezké "eze" edo "ezen").

Hor, arazo (anbiguetate) nagusia sor daiteké noiz erabili "ze" kausala. Adibidez, esaten badugú:

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) ze jarri dute mahaiburuan.

Hor, egin ahalko genuke interpretazio kausala edo erlatiboa. Hori konpon daiteke erantsiz "-n" edo "bait-" ki aditz laguntzailea noiz den erlatiboa, edo erabiliz forma ez-anbiguoak nola  "zeren", "zergatik" edo "zergatik ze" noiz ere perpausa den kausala (edo biak):

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) zeren  jarri dute mahaiburuan. (kausala)

Hóri da gonbidatu printzipala ze  jarri duten (ze duten jarri, ze jarri baitute) mahaiburuan. (erlativoa)

"Ze" erlatiboa dá euskararen harribitxi bat, zein noizbait findu beharko baita. [216] [⇶]