14 perpaus osagarri objetu aurká 0 perpaus osagarri sujetu

Behin ikusita an aurreko sarrerak nóla Ojibwa hizkuntzan orohar konfirmatzen dá tendentzia orokorra ki kokatu informazio berria an esaldi-bukaera noiz baldintza komunikatiboak ez diren bereziki kontextualak (ikus "Ojibwa-ren VSO ematen dá an egoera oso kontextualak, non eman ohi da aditz soila (nola espero genuke)"), eta hortaz, ez dirudiela egokia aurkéztea Ojibwa nola salbuespena ki tendentzia orokor hori, ikus daigun orain zér esan ahal dugun gain rhematikotasuna te perpaus nominalak, zeintaz Dryer-ek zalantza egiten zuen (ikus ere "Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia te joera bat ki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra"):

Hor Dryer (1980) mintzo da gain perpaus osagarri sujetuak kizun ilustratu bere dudak, baina gure galdera dá: Nolákoak dira tipikoki perpaus osagarriak? Sujetu modukoak ala objetu modukoak? Zeren, kontuan hartuz ze objetuak gehinetan izaten dirá informazio berria, erantzun horiek asko argituko ligukete bidea.

Eta hurbilketa xume bat egiteko ki erantzun hori, egin dugú datu-bilketa txiki bat erábiliz lehenengo berria zein agertzen den gaur an euskal egunkaria déitzen justuki "Berria" (bertsio elektronikoa) eta titulatuá "Indarrean da Israelek eta Jihad Islamikoak adostutako su etena", zeinen eduki osoa dén ondorengoa (sinatua ganik Igor Susaeta eta Paulo Ostolaza):

Hiru egunetako bonbardaketen ondoren, bart gauerdian sartu da indarrean Israelen eta Jihad Islamikoaren arteko su etena, Egiptoko bitartekariek Gazara egindako bisitaren ondoren. Jihad Islamikoak nahiz Israelgo Gobernuak, biek baieztatu dute menia. Ostiralean hasi zen Jihad Islamikoaren aurkako Egunsentia operazioa, eta etenik gabe egin du gora geroztik biktima kopuruak. Azken informazioen arabera, gutxienez 44 dira Israelek hildako palestinarrak (tartean 15 adingabe), eta 360tik gora zaurituak. Jihad Islamikoak jakinarazi duenez, talde armatuko hamalau kide daude hildakoen artean; tartean, bi komandante.

Palestinako WAFA berri agentziaren arabera, Jabalia eta Beit Hanun herrietan izan dira gaur arratsaldeko erasoak, eta bost lagun hil dira haietan.

Jihad Islamikoaren gertuko hainbat iturrik eta Egiptoko bitartekariek jakinarazi zuten atzo talde armatua eta Tel Aviv bake akordio bat adostear zeudela.

Jihad Islamikoak erantzun egin zuen larunbatean, Israelera suziriak jaurtiz eta horietako batzuk Tel Avivera ere zuzenduz. Israelen iritziz, 200 inguru jaurti zituen, baina, Al-Quds miliziaren —Jihad Islamikoaren adar militarra da— esanetan, 60 izan dira. Hiru pertsona zauritu zituzten, baina, Israelgo iturri ofizialek jakinarazi dutenez, suziri gehienak neutralizatu dituzte.

Iazko maiatzeko gerratik ez da gatazka oso larririk egon Gazan. Joan den urtekoak bi aste inguru iraun zuen, eta 256 pertsona hil ziren Gazan, eta hamalau Israelen. Zisjordanian Israelek okupatutako eremuetan izandako erasoen ondoren datoz atzo hasitako borrokak. Sarekada bat egin zuen armadak astelehenean, eta Bassam al-Saadi Jihad Islamikoko buruzagia atxilotu zuen. Hasi duen erasoaldia justifikatu zuen herenegun Tel Avivek, esanez «prebentiboa» dela, iruditzen zaiolako atxiloketa horrengatik mendekua bilatzeko eta erasora jotzeko asmoa zuela erakunde islamistak.

Gerra hotsak entzun daitezke Gazan, aintzat hartuta alde bateko zein besteko buruzagiek diotena. «Israelek ez du gatazka luzatu nahi, baina beldurtu ere ez da egingo», adierazi zuen Yair Lapid Israego lehen ministroak atzo gauean, telebistan emandako diskurtso batean. Israelgo hedabideek kaleratu dutenez, astebeteko iraupena izan dezakeen erasoaldi baterako prestatzen ari da armada. Gantz instalazio militar batera joan da gaur, eta azpimarratu du Jihad Islamikoari «min handia» egingo diotela. Tel Avivek esan du goizaldean Jihad Islamikoko hemeretzi militante atxilotu dituela Zisjordanian.

Hamas mugimendu islamistak kontrolatzen du Gaza 2007tik; Jihad Islamikoarekin lotura estua du, eta ohar baten bidez jakinarazi du «erresistentzia» bat eginda dagoela «bere armekin eta fakzio militarrekin», eta «azken hitza» izango duela. Jihad Islamikoko kide batek Reuters berri agentziari azaldu dionez, ez da «su etenerako» garaia, «erresistentziarakoa» baizik.

Israelen eta Gazako talde armatuen arteko bitartekaria izan da historikoki Egipto, eta su eten bat adosteko proposamena egin die bi aldeei. Egiptoko iturri militarrek adierazi diote DPA berri agentziari negoziatzaile talde bat Gazara eta Israelera joateko pronto dagoela. NBE Nazio Batuen Erakundeak ere bere burua eskaini du bi aldeen arteko bitartekari izateko. Tor Wennesland NBEren Ekialde Hurbilerako mandatariak esan zuen, herenegun, «inplikatuta dauden alde guztiekin konprometituta» dagoela beste gatazka bat eragozteko.

«Erresistentzia islamikoa»

Israelgo Estatuaren etsaia da Iran, eta, hala, Teheranen babesa dute Hamasek eta Jihad Islamikoak. Hori dela eta, Palestinako talde armatuaren idazkari nagusi Ziad Al-Nakhalah Irango Guardia Iraultzaileko buru Hossein Salamirekin batzartu zen atzo, Teheranen. «Erresistentzia islamiko palestinarraren erantzun azkarrak erakusten du, zalantzarik gabe, aro berri bat hasi dela erresistentziak agintea har dezan», adierazi zuen Salamik. Bide batez, Tel Avivi ohartarazi zion egindakoagatik «ordainduko» duela. Gantzek erantzun zion haiek ere «kontua» ordaindu beharko dutela.

Al-Nakhalah pozik agertu zen «erresistentzia islamikoak garapen oso on eta eraginkor bat» eduki duelako eremu militarrean. «Baldintza oso onetan gaude, eta erregimen sionistaren edozein erasori modu egokian erantzun diezaiokegu».

Nazioartetik, bestalde, neurritasunez jokatzera deitu dituzte alde guztiak. Errusiako Atzerri ministro Maria Zakharovak eskatu die berriro ezar dezatela «su eten jasangarri bat». Eta EBko Atzerriko Ekintzarako Zerbitzuak adierazi du, ohar baten bidez, «ahal den guztia» egin behar dela «gatazka handiago bat» saihesteko.

Hor aurkitzen ditugú 14 perpaus osagarri objetu aurká 0 perpaus osagarri sujetu. Nahiz izán oso hurbilketa tentatiboa, emaitza, hain biribila izanda, iruditzen zaigu oso erakusgarria. [1710]

"iduri-eta + konpletiboa"

Atzoko sarreran aipatzen genuén "iduri..." konparatibo burulehena, eta gaur hona ekarriko dugú familia bereko "iduri-eta + konpletiboa" (hau da "+ -(e)la" edo + "-(e)n"), zeinen zentzua dén "como si...":

Bai, espero geinkenez, hortxe daukagu ha versioa kin "-eta" on gure baliabidea ("irudi-eta..."), zein kasu honetan erabiltzen dén aurkézteko perpaus subordinatu konpletiboak (kin "+ -(e)la" edo + "-(e)n"). [1273] [>>>]

Mujika (1981): "-(e)la gabeko [ezen] egituraren adibideak ugariak dira; ez behintzat bakanak."

Atzo mintzo ginen gain "ze" konpletibo soila (h.d., gabéz "-(e)la") nola alternatiba bat ki "ezen + -(e)la". Esan nahi baita ze euskara-erabiltzaileak hor izanen du beste aukera bat zein batzutan edo askotan (edo beti edo inoiz ez) izan ahal zaión interesgarria finéz akaso hobeki beté bere helburu komunikatiboak. Jose Antonio Mujika-k ondorengoa diosku an bere artikulua titulatzén "-(e)la eta beste konpletibatzaileak" (1981):

Ezin da, bestalde, isilean gorde badirela han eta hemen ezen hutsaz eginiko konpletiboak edo konpletiboen antzekoak.  [Mujika, 1981]

Mujika-k aipatzen duenez, Mitxelena-k esaten digu ze:

"No hay duda posible, contra lo que piensan algunos, sobre el carácter popular, no culto, de esta partícula. [mintzo da gain "ezen"]" Mitxelena, 1964]

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu dén an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,..., eta zeinen erabilera konpletiboa den hain kolokiala nola landua: 

Konkretuki daukagu ze:

... -(e)la gabeko [ezen] egituraren adibideak ugariak dira; ez behintzat bakanak. [Mujika, 1981]

Berriro diogu: aukeran. [1253] [>>>]

OEH: "ze" sin "-(e)la"

Aurreko sarreretan aipatu ditugú bi erabilerá on "ze" konpletibo soildua (gabé "-(e)la" sufijoa), eta sarrera honetan zehaztu nahi genuke zér dioen Orotariko Euskal Hiztegia-k burúz "ze" konpletibo soildu hori (hemen ere ikusi genuen zér dioen burúz "ezik" konpletibo soildua):

ze
(sin -(e)la). Barri dogu ze / angeru mila / gure menditik / igaro dira. (N. de Zubia, 1691). TAV 3.1.29. Nik gura neukeana da ze, oneetatik bidea artuta, edo ainbagakoan nik baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek geiago ta ederragoak egin balegiz. Zav Fab RIEV 1907, 91.

Hortxe daukagu aurreko sarrerako adibide hori tikan 1691. [756] [>>>]

1691: Ce barri dogu? Barri dogu ce Angueru mila Gure menditic Igaro dira.

Eta jarráituz mintzatzen burúz erabilera konpletiboak non soilik doán "ze" partikula, ikus ondoko erabilera hau zein ezin hobeto datorkion ki gaurko eguna on Nativitatea, eta zein den agertzen an 1691-ko "Coplas a la Encarnacion y Nacimiento de Nuestro Señor Iesu Christo" [an "Textos arcaicos vascos", Michelena, 1964 (1990:139)], non, bukaeran, bi artzain mintzo dirá honela:

-Machiniquito!
-Zer dio(c), Cheru?
-Atzoric ona,
Ce barri dogu?

Barri dogu ce
Angueru mila
Gure menditic
Igaro dira.

Nahizta "ce" galdetzailea ez den, printzipioz, ber "ce" konpletiboa ("zer" vs "ezen"),  interesgarria iruditzen zaigu goragoko bikote hori: "Ce barri dogu?" vs "Barri dogu ce...", non erantzunaren "ce" hori berranalizatu liteke nola "ce" galdetzailearen versio atonoa.

Eta, gaurkoan, amaitzeko esán ze, seguruena, mila aingeru horietako bat izanen zen zéinek avisatu Olentzero. [754] [>>>]

...ynoc çe bez aurqui guero çe aldia eldu doa. (1596)

Duela egun batzuk aipatzen genuén adibide bat, gaur egungoa, non erabiltzen zén "ze" konpletibo soila, gabé "-la" sufijoa:

• "oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)"

eta gaur aipatu nahi dugú beste adibide hau, atera ti "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596):

Hurdinetan assi azquero
prestu esta seyzaroa
ynoc çe bez aurqui guero
çe aldia eldu doa. [166]

zeinen gaztelaniazko versioa izanen litzakén hau:

Después de comêçado a encanecer
no es de prouecho el niñear,
nayde diga luego después
que el tiempo suele llegar. [166]

Hortaz, bádirudi ze egitura hori erabiltzen zén komunki an 1596. [752] [>>>]

Leizarragaren erabilera konpletibo deklaratiboa

Konpletiboez ari garelarik. ikus dezagun zér zioskun Jose Antonio Mujika euskaltzain urgazleak an bere artikulua on 1979 titúlatzen "Zenbait konpletiboren azterketa J. Leizarragagan" (Euskera, XXV, 1979) burúz erabilera konpletibo-deklaratiboak an autore nafarra:

1. Pertsona adizkia gordetzen duten konpletibo deklaratiboak
Leizarragak maizenik, baina ez beti, erabiltzen duen forma, honako hau da: (ezen) ... aditza + eLA:

badaquiçue ecen udá hurbil dela (Mc 13,28)
badaquiçue udá hurbil dela (Mt 24,32)

Erabiltzen du ordea, franko gutxiagotan bada ere, beste honako hau ere: nola ... aditza + eN:

Eçagutu due nola Phariseuae (... ) scandalizatu içan diraden? (Mt 15,12).

Behin, sarrerako orrietan nola... bait + aditza egitura ere ikus dezakegu:

(... ) sendi eraci liedêçat, nola hura baitha desplegatu behar baitzen (... ) (Sar 14).

Sujetozko konpletiboetan, gertatu, heldu etabarren sujetoetan alegia, bait + sintetikoa edo bait + laguntzailea erabiltzen dira:

Eta guerta cedin (... ) populua miraz baitzegoen haren doctrináz (Mt 7,28).
Içanen da, guiçonaren Semea liuraturen baita guiçonen escuetara (Mt 17,22).

Ez dira, ordea, Leizarragagan beste euskalkietako -eNA eta -eNIK ageri. Ezezkoetan, adibidez, beti -eLA edo nola ...-eN erabiltzen ditu eta inoiz ez -eNIK.

Ikusten dugu, besteak beste, nóla Leizarragak ez duen ezezkoetan inoiz erabiltzen "-eNIK". [746] [>>>]

"...adineko jendeak sarri erabilia."

Atzoko sarreran aipatzen genuén adibide bat, ahozkoa, zeintan "ze" konpletiboa zén erabiltzen soildua, esan nahi baita gabé laguntza on bere kide postpositiboá "-la", izanki hori halako esaldi-eredu horietako bat zeintaz esaten genuen ze, oraindik bizirik egonik ere, agertzen zaigu an dekadentzia nabarmena (soildua edo lagundua ere). Ondoren irakur dezakegu nóla mintzo zaigún hiztegiá on Bergarako Euskara (online):   

4. eze. (c). juntagailua. Esaldi konpletiboen hasieran adineko jendeak sarri erabilia.   Que (ilativo), precediendo a oración completiva. Brauliok esan zeban eze erretiroko papelak oinddio eztittuala eiñ./ Oinddio zuen aittajunak ziñuan eze berak amar errotatik gora ezautuittuala Ubera aldian.

Bai, adineko jendeak sarri erabilia, baina gaur egun virtualki desagertua, hor, gure begien aurrean, nahiz izán aukera guztiz funtzionala eta, bide batez esanda, euskara hutsa (an bere versio lagundua eta soildua).

Non gelditzen da hor tradizioa? Zértaz mintzo gara noiz mintzo garen burúz tradizioa? Zeren, hor, dudarik gabe, báda tradiziorik! Eta dá tradizio aurrerazalea, garazalea, garatzailea. Ez balitz ere, sortu beharko litzake, baina báda. Eta eman behar zaio bulkadatxo bat (aurrerantz, ez atzerantz). [745] [>>>]

"oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)"

Egun hauetan egon naiz irakurtzen a liburua ganik Iñaki Gaminde titúlatzen "Bizkaian zehar. Euskararen ikuspegi orokorra" (2007), zeintan, besteak beste, jasotzen dirén hainbat esaldi-eredu zein autoreak jaso eta grabatu dituén gaindi Bizkaia, esan nahi baita ze dirá esaldi-eredu oraindik biziak, nahiz akaso batzuk an dekadentzia nabarmena.

Eredu horien artean aurkitzen dá, nóla ez, a erabilera konpletiboa on "ze" (edo "eze" edo "baze"), zein gehienetan batu egiten zaión ki "-la" sufijo konpletiboa ere, baina zein, ondorengo adibidean, datorkigún soilik, esan nahi baita gabé "-la" (Gaminde, 2007:189):

"oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)" - (orain amari deitu deutsat eta esan deutsat ze, ni ez naz egongo seinaren ardureagaz) [Gaminde, 2007:189]

Ohartzekoa da ze, kasu horretan, "-la" konpletiboak ekarriko luké ahoskatzea bi silaba gehiago: "nasela" vs "nas".

Eta, nola galdetzen genuen honako sarrera honetan:

• Zergátik galdu beharko genuke aukerá ki erabili "ze" konpletiboa gabé "-(e)la" subordinazio-marka?

Are gehiago gaurko egunean, noiz halako ereduak dirén ondo inspiratzaileak. [744] [>>>]

Estruktura sintaktikoak horrelaxe sortzen dira, evolutiboki

Atzoko sarreran azpimarratzen genuen a distantzia funtzional laburra zein egon liteken, batzutan, artén perpaus konpletiboak eta adverbialak: 

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non, azken esaldi horretan, agertu zaigún perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler litekén nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indartu zentzu adverbiala on esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa, noiz nahi den:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Gainera, atzoko sarrera amaitzen genuén esanez nóla antzeko pausutxoa, antzeko distantzia laburra egon litekén arten konpletiboak eta erlatiboak ere, non, nola genioen, "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo. Hauxe litzake bidea: 

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.
Ikusi dut persona bat, ikusi dut ze zutik zegoela.
Ikusi dut persona bat, ikusi dut ze zutik zegoen.
Ikusi dut persona bat zé zutik zegoen.

non, azken "zé" horrek eraman lezake azentu intonatiboa afin argi utzi bere eesangura erlatiboa. Bai, estruktura sintaktikoak horrelaxe sortzen dira, evolutiboki. [743] [>>>]

Konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen

Josu Lavin-ek, atzo, jartzen  zuén bere atentzioa gain puntu ondo interesgarri bat, alegia: nóla batzutan funtzio ezberdineko perpausak izan ahal diren oso hurbilekoak an esangura:

Gauça hauén ondoan beha neçan, eta huná, tropela handi nehorc conta ecin ceçaqueen-bat, gende eta leinu eta populu eta mihi gucietaric, throno aitzinean eta Bildotsaren presentián ceudela, arropa luce churiz veztituac, eta palmác bere escuetan.

Después de estas cosas miré, y he aquí una gran compañía, la cual ninguno podía contar, de todas gentes y linajes y pueblos y lenguas, que estaban delante del trono y en la presencia del Cordero, vestidos de ropas blancas, y palmas en sus manos.

Azquen ceudela hau quasi relativoa da. Ezta? [Josu Lavin]

Baiki, hala esan genezake: bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, nahiz bata, gaztelaniazkoa, dén erlatiboa (zeini berebat esaten zaie subordinatu adjetibo zeren izaten diren justuki nola adjetibo neurrira-eginak), eta bestea, euskarazkoa, dén subordinatu adverbial (zeren erabili ohi dira ordezta adverbioak, izanki nolabaiteko adverbio neurrira-eginak).

Printzipioz oso perpaus diferenteak beraz (batzuek modifikatuko luketé izena, bitárten besteak zuzenduko ziren ki verboa), baina, zenbait kasutan, oso hurbilekoak euren signifikantzan. Eta, bai, osoro da interesgarria hurbilatsun funtzional hori, zeren holako hurbileko erabileratan garatu ohi dirá zubiak artén esapide printzipioz diferenteak afin zabaldu horizonte linguistikoak arartez hori mekanismo linguistiko universala zein dén gramatikalizazioa.

Jar dezagun adibide bat. Daukagu euskaraz a atzizki modala: "-la", zein agertzen zaigún adibidez an "honela", "horrela", "hala", "bezala", "nola"..., eta zein halaber agertzen zaigún an perpaus konpletiboak, zeinen konplementatzailea dén justuki "-la", halan ze, euren jatorria ondo izan zitekén honako hau:

Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, hala esan genezake.
Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela esan genezake.
Esan genezake bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.

eta gero sortukó "(e)ze" konpletiboa ere, zein berdin ere dén euskara hutsa (ikus sarrerá titulatzen "ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa")

Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.
Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute.

Diosku Trask-ek an bere "The history of Basque" (1997:115):

Finite adverbial clauses are formed in a variety of ways, but most commonly by adding both one of the complementizers [zein dirén "-(e)la" eta "-(e)n"] and a further suffix or postposition to the verb in the subordinate clause; one or two types additionally take a clause-initial particle, an "if" clauses take the prefix ba- on the finite verb. [Trask,1997:115] 

Hola sor zitezkén:

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non daukagun perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler litekén nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indártu zentzu adverbiala an esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Pausutxo bat baino ez da. Antzera ere, konpletiboetatik erlatiboetara soilik dá beste pausutxo bat, nondik "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo (akaso "zé" idatzita hobe afin hobeki ezberdindu): beste harribitxi bat zek jarraitzen du lantzeke.  

• Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

• "Ece" erlatiboa

• Euskarak sortu ditu bi mota on nexu erlatibo prepositiboak

• Perpaus konsekutiboak: "zenbaitetan, 'non/ezen' bera bakarrik ere" [EGLU]

Bai, hortxe dauzkagu: konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen. [742] [>>>]

"baizik-eta" edo zéin hurbil egon ahal diren perpaus konpletiboak eta explikatiboak

Aurreko sarreran, Erramun Gerrikagoitia-k ekarri digú ondorengo esaldi hau, aterea ti Herria astekaria:

Claude Géant minixtro ohia, Sarkozy presidentaren lagun handia, auzipetua izan zen baizik-eta zuzenkontra atxiki zuela, ixilka bezala eta beti sos idorrez, prima berezi batzu eta ez hain ttipiak, hilabetean bost mila euro edo holako zerbait. [Jean Baptiste Dirassar, Herria]

non "baizik-eta" konpletibo horrek izango luké interpretazio kausal-explikatiboa:

Hori baizik-eta hori equivalentea da kin zeren, zerren, zatio, ... zeren marcatzen du causalitatea edo zergatic izan zen auzipetua Claude Géant. [Erramun Gerrikagoitia]

Eta gauza da ze adibide hori ezin hobeto datorkigu ki erakutsi zéin hurbil egon ahal diren perpaus konpletiboak eta kausalak. Ikus nóla mintzo da Euskaltzaidia burúz "baizik-eta " hori (Euskaltzaindia, EGLU-V, 1999):

..., baizik eta hori duen perpausa ez da inoiz lokabea, beste perpaus baten mendeko gisa erabiltzen baita beti, haren azalpena emanik eta "esanaz" edo horren antzeko zerbait adieraziz. Hona erabilera horren berri ematen diguten zenbait adibide, testuetatik hartuak:

(106) a. Berak beti ukatu du, baizik-eta besta-buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik (P. Lafitte, Murtuts eta bertze, 77).
[...]
c. Elizaren etsaiek aski maite dute gezurrez Innocent VIII mila lau ehun eta lauetan hogoita lauetan Alta Saindu hautatuaz mintzatzea, baizik-eta bizi tzarra ereman zuela, haurrak ere ukhan zituela (Ib., 108).
[...]

[...]..., (106a) adibidean ukatzen dena ez da perpaus osagarrian adierazten dena; beste zerbait ukatzen da eta ukapen hori oinarritzeko, hain zuzen, esaten da "besta-buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik ". Eta (106c) adibidean ere perpaus osagarria ez da mintzatzearen objektua, "mintzatu" aditzak ez baitu objektu zuzenik; etsaiek Aita Santuaz mintzatzen dira "esanaz" hain zuzen, "bizi txarra eraman zuela"... [Euskaltzaindia, EGLU-V, 1999:55-56]

Bai, batzutan, pausutxo bat besterik ez dateke artén perpaus konpletiboa eta perpaus kausal-explikatiboa. Eta pausuz pausu, pausutxoak emanez, baliabide sintaktikoak joan ahal dira zabaltzen euren erabilera ki esparru semantikoak zein akaso ez genituen espero, hala nola kasu honetan, non, jatorrizko partikula negatibo bat, nola den "ez", amaitu da izaten "baizik-eta " konpletibo-kausala. [437] [>>>]

Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

Mekanismo linguistikoak ez dira izaten fruitua ti kasualitatea. Kontrara, mekanismo horien atzean egoten dira arrazoi komunikatiboak ze diran izaten ondo orokorrak. Hortxe da, adibidez, mekanismoa te sortu baliabide erlatiboak abiatuz ti baliabide galdetzaileak. Horrela sortu ziran, guztiz naturalki, "which", "where" edo "zein", "non". Bestalde, ez da arraroa ikustea nóla, hizkuntzetan zehar, díran ibiltzen material berberak an erabilera konpletibo eta erlatiboak. Adibidez, inglesez "that" izan ahal da konpletiboa eta erlatiboa, berdin nola gaztelaniazko "que" ere izan daiteke konpletiboa eta erlatiboa.

Euskaraz ere, báda joera kolokial bat te erabili "...-la" konpletiboa an perpaus erlatiboak:

"Dira emakume batzuk kafea saltzen dutela".

Eta bide beretik, erabil litezké baliabide printzipioz konpletiboak nola "eze..." an erabilera erlatiboak:

"Dira emakume batzuk ze saltzen dute kafea".

Eta gertatu ere, gertatu da (ikus hemen): hain da naturala eta gardena "ze" erlatiboa an euskara. Gainera, baliabide hori dá oso-oso praktikoa eta ondo egokia te eman erlatiboak, eta hortxe daukagu, guztiz eskura.

Izan ere, "ze" partikula (edo haren aldaerak) dá oso-oso praktikoa an:

1.: erabilera konpletiboak zein doaz justuki atze aditza: "esan dute ze..." (beste kokaeretan erabil daitezké "eze" edo "ezen" edo "ba ze").

2.: erabilera erlatiboak: "esan dute ze pertsonak ze esan duten ze..." (jakina, baita erabil daitezke "zein" familiakoak).

3.: erabilera konparatiboak ze doazen justuki atze "...-ago": "ni naiz gazteago ze nire aita" (beste kokaeretan erabil daitezké "ezen", "ezi" edo "ezez").

4.: erabilera konsekutiboak: "hain da lotsagabea, ze esaten du edozer edonon" (baita ere erabil daitezké "eze" edo "ezen").

Hor, arazo (anbiguetate) nagusia sor daiteké noiz erabili "ze" kausala. Adibidez, esaten badugú:

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) ze jarri dute mahaiburuan.

Hor, egin ahalko genuke interpretazio kausala edo erlatiboa. Hori konpon daiteke erantsiz "-n" edo "bait-" ki aditz laguntzailea noiz den erlatiboa, edo erabiliz forma ez-anbiguoak nola  "zeren", "zergatik" edo "zergatik ze" noiz ere perpausa den kausala (edo biak):

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) zeren  jarri dute mahaiburuan. (kausala)

Hóri da gonbidatu printzipala ze  jarri duten (ze duten jarri, ze jarri baitute) mahaiburuan. (erlativoa)

"Ze" erlatiboa dá euskararen harribitxi bat, zein noizbait findu beharko baita. [216] [⇶]

Nón galdu dira "ze" konpletibo horiek?

Lehengo egunean, nengoelarik gainbegiratzen aspaldiko liburu bat deitzén "Euskal dialektologiaren hastapenak" (UEU, 1983), irakurri nuen ondoko hau:

Oro har esan genezake, ze, begiratutako adibideetan gero ikusiko dugun bat kenduta, Izen Sintagamaren egitura beste euskalkien antzekoa dela: ... (319 or.)

Nón galdu dira "ze" konpletibo horiek? [181] [⇶]