Bilatuz aditz-aukera sinpleagoak: "genegi = genegike" (obviatuz "-ke" sufijo potentziala)

Gaur egin nahi genuke ohartxo bat gain aditz-forma bat ("genegi" ordéz "genegike" non obviatzen dén "-ke" sufijo potentziala) zein erabiltzen den an liburua zeintaz air garen (1920ko "Euskal-Zenbakiztia": ikus adibidez atzoko sarrera):

Finean forma hori dá:

genezake = genegike = geneike = geinke = genegi = genei

zeinen forma tripersonalak geldituko liraké honela:

genezaioke = geneioke = geinkio = geneio

zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

eta solik erabiliz forma objetu-sigularrak (kin objetu pluralak ere: ikus "J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik.""):

genezaizkioke = genezaioke = geneioke = geinkio = geneio 

zenezaizkiekete = zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

Iruditzen zaigú beste aukera interesgarri bat noiz hala nahi den (beti ere aukeran). [2170] [>>>]

Iraganeko potentzialak: "ni - o - n (indikatiboa) → nei - o - n (subjuntiboa) → neiki - o"

Genioén herenegun:

Orainaldiko potentzialak lortuko liraké zuzenean ti forma indikatiboak an modu regularra, sinpleki ordéztuz hasierako "di-" (orainaldiko indikatiboa) kin "deiki-" (orainaldiko potentziala). Horrá adibide batzuk:

• di - guzu → deiki - guzu > deikiguzu = diezagukezu/diezazkigukezu

• di - ete → deiki - ete > deikiete = diezaiekete/diezazkiekete

• di - ot →  deiki - ot > deikiot = diezaioket/ditzazkioket

Ikusten denez, hauek ere erabiliko liraké kin objetu singularrrak eta pluralak.

Gaurkoan referituko gara i iraganeko potentzialak, non forma regurralak sortuko lirake ti iraganeko subjuntiboa járriz "-ki-" leheanago ze konkonrdantzia datiboak, eta kenduz iraganeko azken "-n" hori, zein potentzialetan ez den erabiltzen.

• ni - o - n (indikatiboa) → nei - o - n (subjuntiboa) → neiki - o = neikio (nioke/nizkioke)
  

• geni - o  - n →  genei - o  - n (subjuntiboa) → geneiki - o = geneikio edo geinkio (geniezaiokeen/geniezazkiokeen)
  

• zeni - gute - n → zenei - gute  - n (subjuntiboa) → zeneiki - gute = zeneikigute edo zeinkigute (zeniezaguketen/zeniezazkiguketen)

Sinpleagoak eta euskara hutsa.

"deikiguzu = ahal diguzu"

Atzokoan genioén:

Orainaldiko potentzialak lortuko liraké zuzenean ti forma indikatiboak an modu regularra, sinpleki ordéztuz hasierako "di-" (orainaldiko indikatiboa) kin "deiki-" (orainaldiko potentziala). Horrá adibide batzuk:

• di - guzu → deiki - guzu > deikiguzu = diezagukezu/diezazkigukezu

• di - ete → deiki - ete > deikiete = diezaiekete/diezazkiekete

• di - ot →  deiki - ot > deikiot = diezaioket/ditzazkioket

Ikusten denez, hauek ere erabiliko liraké kin objetu singularrrak eta pluralak.

Jakina, baita esan geneike (geinke):

• deikiguzu = ahal diguzu

• deikiete = ahal diete

• deikiot = ahal diot

Berdin, berdin. Aukeran.

Orainaldiko potentzialak: "di - guzu" (indikatiboa) → deiki - guzu > deikiguzu (potentziala) = diezagukezu/diezazkigukezu

Azken sarreretan ikusten ari gara nóla sortu forma subjuntibo regularrak eta gainera sinpleagoak zein "*ezan"-subjuntiboak, eta orain aipatu nahi genituzké euren kide potentzialak, zeinekin guztiz zehaztuko genuke hemengo puntu hau:

Gure ikuspuntutik, subjuntiboetan eta potentzialetan oso erraz egin liteke sinplifikazio hori.

Orainaldiko potentzialak lortuko liraké zuzenean ti forma indikatiboak an modu regularra, sinpleki ordéztuz hasierako "di-" (orainaldiko indikatiboa) kin "deiki-" (orainaldiko potentziala). Horrá adibide batzuk:

• di - guzu → deiki - guzu > deikiguzu = diezagukezu/diezazkigukezu

• di - ete → deiki - ete > deikiete = diezaiekete/diezazkiekete

• di - ot →  deiki - ot > deikiot = diezaioket/ditzazkioket

Ikusten denez, hauek ere erabiliko liraké kin objetu singularrrak eta pluralak.

Lizasoko varietatea: "nor-nork" = "nor-nori-nork" singularra, aski orokorra an varietate osoa, eta gainera = "nor-nori-nork" plurala, salbuespenez, baina jasota dago

Galdetzen genuén atzo:

Existituko al da erabilerarik non flexio bera, demagun "dizut", dén erabiltzen honela?

Nik eraman dizut. (nor-nork)
Nik eraman dizut liburua. (nor-nori-nork singularra)
Nik eraman dizut liburuak. (nor-nori-nork plulara)

Existituko al da erabilera hori?

Eta gauza da ze, irakurtzen dugu an betiko Yrizarren "Morfología del verbo auxiliar vasco" (2008):

non: "yo te he" = "dizut" ("nor-nork"):

eta: "yo te lo he" = "dizut" ("nor-nori-nork" singularra):

eta, Lizason bertan, jasotzen da hau ere: "yo te los he" = "dizut" ("nor-nori-nork" plurala):

Hor ikusten dugu ze, nahizta pluraleko forma guztiak ez diren berdin nola singularrak (1. personako objetu indirektoek batzutan bádute konkordantzia plurala: "niri" eta "guri"), 2. eta 3. personetako objetu datiboetan ez da egiten komunztadura plurala, halan ze 2. personako objetu datiboetan ("zuri" eta "zuei") berdin litzaké "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularra eta plurala.

Edonola ere, esan behar da ze Bonapartek Lizason jasotako formetan oraindik gordetzen dela komunztadura plural hori, halan ze pensatu behar dugu ze konkordantzia horren galera partziala ez dela batere zaharra, izanik gainera aski salbuespenekoa an varietatea. Kontrara, "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularrak berdinak dira aski orokorki an varietate osoa. [⇶]

Zerbait erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera hori bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera hori ez da ezinezkoa

Dudagabe, errazago erabiltzen dena, gehiago erabiltzen da, eta normalean modu efektiboagoan ere, justuki berdin nola, txanponaren bestaldean, erreminta erlatiboki nekezagoak gutxiago erabiliko diren, ahal bada behintzat. Horrela, bádira "lanabes" ia erabiltezinak, zeinen erabilera izanen dén ia zero, eta beste batzuk zein, erabiltezin izateke, ez dirén erabilterrazak, nahiz, aukerarik ezean, erabili beharko diren. Esan nahi baita ze, erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera ez da ezinezkoa.

Hori adibidetzeko, hona hemen ondorengo mezua ti Josu Lavin (ikus hemen):

Normaltasunez erabiltzen du, nahiz jodidu egiten du.

Bide batez, Josu Lavinek zúen egin mezu hori erantzunez ki ondorengo proposamena ti Erramun Gerrikagotia (ikus hemen):

Hantxe ere, Josu Lavinek aipatzen zuén beste forma bat ordezta "zinatekete" luzeegia:

zinakeie = zinakee = zinatekete

zein orobat izan litekén beste aukera interresgarri bat. [⇶]

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, dá historikoa

Zioen atzo Josu Lavinek:

Eta noiz proposatu du Ibonec Academian ketekete horien aurkaco ecer?
Ala philologoençat dirade?

Eta gauza da ze, nekez eginen da proposamen argiagorik zeinda hemengoa:

1.: Nik bai ikastoletan, bai euskaltegietan eta orokorrean, Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak. Euskarak aspaldi asmatu ditu horiek modu errazean esateko moduak, eta jendeak jada erabiltzen ditu.

2.: Atxagak azken nobelan sistema hori erabiltzen du. Seguru propio egin duela, eta nik uste hori dela bidea. Sistema horrek badu beste sistema bat jasoagoa-edo, Iparraldean eta Nafarroan 1666tik gutxienez erabiltzen dena, eta oraindik bizi-bizirik dagoena: "Ematen ahal dizut", "ematen ahalko dizut" eta horiek denak. Are gehiago, nire semeek "harek ekar dezala" beharrean, "harek ekartzia" esaten dute. Eta nahikoa da, ondo ulertzen da.

3.: Berritasun horien aurrean ezin duzu esan, "oso gaizki dago" eta debekatu. Frogak egin ditzagun, ea bide horrek zer ematen duen.

4.: Euskaraz hala-moduan hitz egiteko "diezazkigukete" denak ikasi behar baditugu, gureak egin du. [...] Indarrak ahulak eta urriak ditugu, beraz gasta ditzagun merezi duten gauzatan. Forma horiek euskararen kontrarako besterik ez dira momentu honetan.

[Sarasola, Argia, 2004]

Gure ustez, Sarasolak, puntu horretan, gehiago zehaztu beharko zuen nóla ordezkatu "zenizkigukete" adibidez (zein ez den potentziala nola "diezazkigukete", baizik baldintzaren ondoriozkoa), baina adibidez potentzialetan (luzeenetan), argi dago ze bere proposamena dá erabiltzea "ahal" formak.

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, nola genioen hemen, dá historikoa. [⇶]

Ibon Sarasola (2004): "..., Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak"

Galdetzen zuén atzo Josu Lavinek gain laguntzaile potentzialak eta, puntu honetan, akaso komeniko litzake gogoratzea zér esan zuen Ibon Sarasolak an 2004 gain paradigma potentzialak-eta, erantzunez ki galderak e Estitxu eta Ixiar Eizagirre (Argia, 2004):

GALDERA: Ereduzko Prosa Gaur aplikazio informatikoan, "zeniezazkigukete"
aditza behin soilik agertzen da 87 liburutatik...

IBON SARASOLA: Eskerrak!

GALDERA: Ahoan kabitzen ez diren aditz horien paradigmak, ikastolatan ikasarazi egiten dituzte. Zer iritzi duzu?

IBON SARASOLA: Nik bai ikastoletan, bai euskaltegietan eta orokorrean, Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak. Euskarak aspaldi asmatu ditu horiek modu errazean esateko moduak, eta jendeak jada erabiltzen ditu. Nire semeekin ikusi dut garbi. Bartzelonatik hona ailegatu, ikastolatik pasa eta eguerdian bertan aldatu zuten hizkera. Harrezkero ez diet "dezaket" eta halakorik entzun. "Egin ahal duzu?", "Eman ahal didazu?" eta halako formak erabiltzen dituzte. Atxagak azken nobelan sistema hori erabiltzen du. Seguru propio egin duela, eta nik uste hori dela bidea. Sistema horrek badu beste sistema bat jasoagoa-edo, Iparraldean eta Nafarroan 1666tik gutxienez erabiltzen dena, eta oraindik bizi-bizirik dagoena: "Ematen ahal dizut", "ematen ahalko dizut" eta horiek denak. Are gehiago, nire semeek "harek ekar dezala" beharrean, "harek ekartzia" esaten dute. Eta nahikoa da, ondo ulertzen da.

Berritasun horien aurrean ezin duzu esan, "oso gaizki dago" eta debekatu. Frogak egin ditzagun, ea bide horrek zer ematen duen. Euskaraz hala-moduan hitz egiteko "diezazkigukete" denak ikasi behar baditugu, gureak egin du. Batez ere horiek denak erabiltzen dituenak aldameneko lerroan egundoko aldrebeskeriak jartzen baditu. Indarrak ahulak eta urriak ditugu, beraz gasta ditzagun merezi duten gauzatan. Forma horiek euskararen kontrarako besterik ez dira momentu honetan.

[Sarasola, Argia, 2004]

Kunplitu dirá 16 urte. [⇶]

J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik."

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla Aramaion eta Debagoienan ez dén egiten objektu-komunztadura plurala, halan ze batek pensa leike ze erabilera hori izan ahal da berria, esan nahi baita azken urteotakoa, eta akaso gehiago sortua zatio eragina e gaztelania ezez jarraituz euskararen beraren barne-tendentzia evolutiboak (argi gera bedi ze, hala balitz ere, horrek ez lioke bide horri kenduko batere interes funtzionalik).

Puntu horretaz, ikus zer dioskun Jose Luis Ormaetxeak an bere jada aipatutako tesi doktorala titulatzén "Aramaioko Euskara (azterketa dialektologikoa)" (2006:299) buruz Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, ez da oraingo ezaugarri bat, baizik aspaldikoa, halan-ze, askoz gehiago hurbildu beharko gintzaioke ki hipotesia e barne-evoluzioa. Ormaetxeak, hor, dú aipatzen Zuazo eta Badihardugu (2002), referituz ki liburu bat titulatzén "Deba ibarretik Euskararen Herrira", non irakur daikegu (2002:91-92):

Baten batek besterik pentsau leiken arren, hau kontuau ez da azken urtiotako gauzia, antziñako izkribuetan be halantxe agertzen da eta: 1562. urteko Dictionarium linguae cantabricae-n, esate baterako. Alderdi honetan, betikuak eta bidezkuak dira era honetako esaldixak:

sagarrak emon dotso
sagarrak gustetan jako
sagarrak dakar poltsan
gauza danak daki

[Koldo Zuazo eta Badihardugu Euskera Alkartia, 2002:91-92]

Koldo Zuazok eta Badihardugu Euskera Alkartia-k diotenez, aukera horiek dirá betikuak, eta, jakina, guztiz bidezkuak. [⇶]

Aukerak, aukerak, aukerak... aukera funtzionalak an euren funtzioa

Zioén Txopik atzo:

Barkatuko didazue nire ignorantzia baina noiz nintzen txikia genuen erabiltzen aditza an oso modu praktiko, xinple eta eraginkor:

- Berari emateko
- Zuk gu etxera ekartzeko
- Nik zuek ikusteko
- ...

Edo besterik gabe: emateko, ekartzeko, ikusteko... zeren kontestuak esaten digu zein den subjektoa ta objektoa.

Bai, eta justuki horregatixe genioén hemen ze:

Aditzaren arazo nagusia ez da, inondik inora, bere osaera, baizik bere kokapena (galdegaiaren legea), zein den puntu kruziala (hala nola sintaxi buruazkena, oro har).

Gauza da ze existitzen dirá aukera ez-jokatuak ki evitatú, hala nahi bada, ia edozein aditz subordinatu jokatu. Eta aukera horiek urrezkoak dira, eta landu behar dirá (adibidez landuz baliabide burulehenak) eta zaindu eta... Bai, dudagabe, oso eskura egon beharko dirá halako aukerak. 

Baina, aditza jokatuta ere, bádira aukerak ki ez egín aditz-konkordantzia datiboa edota objektu-konkordantzia pluralak. Horiek ere dirá aukerak, beste aukera batzuk, ondo inportanteak ere, zein behar diren baloratu, landu, zaindu...

Eta azkenik, tratamendu bat eman behar zaie ki, adibidez,"nor-nori-nork" paradigmak, zein bádiren ere aukera. Hori bai, horietarako ez dira bilatu behar hain justu paradigma zail eta inpraktikableenak, baizik paradigma funtzionalak an euren funtzioa, afinda izan daitezén, noiz nahiago, beste aukera real bat barné erraminta-kutxa bat oparoa eta ondo landua, non denetarik dagoen. [⇶]

Zenbait hizkeratan existitzen dá "lei" vs "le(g)ike" eta "le(d)iteke"

Genioen atzo ze:

..., "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin da aipaturiko zentzua e posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua.

Geroago etorriko ziren aditz perifrastikoak, analitikoagoak, zatituagoak (zeinekin, aparte lortú sinplifikazio morfologikoa, lortuko zén aukera oparoagoa), eta eurekin aditz laguntzaileak, zein ez ziren baizik betiko aditz trinko zehatz batzuk, zein ziren ezberdinak segun euren erabilera transitiboa (adibidez, "egin") edo intransitiboa ("edin"). Horrela sortuko ziren, adibidez:

etor ledike > etor leike  (antzera nola "letorke")
ekar legike > ekar leike (antzera nola "lekarke")

halan ze aditz trinko jakin horiek (laguntzaile bihurtuak) erabiliko ziren askoz maizago zein lehenago. Eta akaso maiztasun horrekin, zenbait hizkeratan gordeko ziren erabilera zahar-laburragoak, zeren maiztasuna eta laburtasuna ez dira izaten bidaide desegokiak. Edonola ere, gauza da ze, diogunez zenbait hizkeretan, entzun ahal dira adizki potentzialak non ez den agertzen "-ke":

Ea bada, ez izu-bildurtu; arerioa txakur estu bat da; ausika egin lei, guk gura ez izan arren; tentau gaikez;... [Añibarro, Lore sorta espirituala, 1802]

non daukagun:

lei < legi < le gi

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dén bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

Bestalde, "lei" forma orobat dagokio ki "edin" laguntzailea, nola konproba daikegun an ondoko pasartea (Juan Mateo Zabala an bere sermoiak, 1816-1833), non adizki hori agertzen den alternatuz kin "leike" (eta sermoi berean gorago daukagu "leiteke" ere an ber zentzua):

Egunean egunean dantzugu senarrai esaten: Ai Aita! Jaungoikoak emon eustan emazte bat, ezin beragaz bakerik egin leike: ain da temosea, ain da berbalaria ta min luzekoa, ain arrabiosea ze neure arimea galdu erazoten deust. Emazteak barriz diño: Jaungoikoak emoniko senar bat baukat, zeinegaz ezin bizitzarik egin lei; beti beti dago nire kontra, ezin ikusi nau, berbatxu bat egiten bot aserratuten da, ezin gusturik ezetan-bere emon deutsat. [Juan Mateo Zabala, Sermoiak, 1816-1833]

Hor dugú:

lei < ledi < le di

zeinen alternatibak diren "leike" (bisilabikoa) edota "leiteke" (batuko "liteke") trisilabikoa, non esan behar da ze "te" eta "ke" betetzen ari dirá ber funtzioa redundanteki, antzera nola an "litzateke" ("litzake"). Azpimarratu, azkenik ze, Zabalak, bere sermoietan erabiltzen ditú "lei", "leike" eta "leiteke" formak, aukeran, hirurak ere. Esan nahi baita ze, "lei" forma zaharra, hor daukagu, bitxi, distiratsu, labur, eta aukeran. [⇶]

Txopi: "Sudokuak ere dira oso logikoak, baina inork ez ditu ebazten bezain pronto ikusi"

Atzo irakurtzen genuén ondorengo mezua ti Txopi, erantzunez i hemengo komentarioa e Gilen:

Egunon Gilen:

Dut erantzungo zu buruz lengo eguneko iruzkina. Egia da, ez dut ukatuko, ezer gutxi dakidala buruz aditzak. Dena dela ahal dut erabili logika ta sen ona, ta dut segitzen pentsatzen euskal aditza dela zaila. Duzu konparatzen gaztelerarekin, zeinek ditu forma irregularrak, ta bai, berriz ere naiz ados zurekin, baina nik dut konparatzen esaterako kin aditz inglesak ta da evidente askoz geyo zailak direla gure hizkuntzan. Dut ingo konparazio motza:

- I love you – Maite zaitut
- I loved you (plural) – Maite zintuz x
- You (plural) could love me – Maite x x x
- If she could bring you (plural) the keys – Giltzak ekar x x x
- They could follow us – Jarrai x x x
- If you (plural) would follow us – Jarraituko x x x

Ta abar luze bat zein ahal da askoz geyo korapilatu. Are geyo, hori dena sartu gabe aditz trinkoetan edo hitanoan.

Ez dut sartu nahi an lehiaketa ea nork daki hobeto aditzak, benetan ez da hori nire asmoa. Baina baldin badugu hartzen hamar euskaldun, ausaz, nork jakingo zuen horrelako aditzak? Are geyo, nork esango zuen aditz horiek hitzetik hortzera? Goazen izatera realistak, inork ez. Agian azterketa batean bai, zeren zuk esan bezala, euskal aditza da logikoa, baina horrek ez du esan nahi dala erraza edo ahal dala erabili eguneroko elkarrizketetan naturaltasunez. Logika ez da nahikoa baldintza, Sudokuak ere dira oso logikoak, baina inork ez ditu ebazten bezain pronto ikusi. Gabiltza oker gure aditzak ez badu jarioa ta abiadura. Helburuak ez dira azterketak, diskurtsoak, goi mailako literatura, ez, helburuak behar dute izan erabiltzea aditza lanean, an lagun artea, an famili giroa… erosotasun osoz. Ta bost axola gaztelera edo frantsesa, guk in behar dugu gure bidea eta kitto.

Bukatzeko nahi dut esan, respetua an iritzi desberdinak dela funtsezkoa. Badakit ze euskara asuntoetan berotzen da jendearen odola aisa, ere bai niri, baina behar dugu jakin kontrolatzen gure emozioak. Denon onerako.

Txopi

[⇶]

Josu Lavin (2003): "...sinpleki ahoskaezinak eta praktikan erabili ezinak."

Gilenek jarraitzen du:

Euskal aditza matematikoa da, oso logikoa, eta denbora laburrean ikas daiteke ahalegin relativoki txikia eginda.

Hori oso ondo dago, baina forma ez da funtzioa. Ezin da egin ohiko nahasketa linguistiko-ortodoxoa arten forma eta funtzioa, arten erraztasun konstruktibo formala eta erraztasun praktiko funtzionala, berdin nola ezin diren parekatu zenbaki arabigoak eta zenbaki erromatarrak noiz egitén operazio matematikoak, edo sistema numeriko dezimala eta binarioa noiz erabiltzaileak dirén burmuin humanoak (eta ez ordenagailu elektronikoak), edota, finean, sintaxi buruazkena eta burulehena, zein baitira geometrikoki simetrikoak an kontrako norabideak (ezkerretara eta eskuinetara), baina ondo asimetrikoak funtzionalki noiz mugitzen informazioa eta moldatzen expresioa.

Esan nahi baita ze, batek defenda lezaké, erabiliz irizpide matematikoak eta logika konstruktibo gardena, nóla "zeniezazkigukete" den aski formazio regularra, zein, hortaz, "oso denbora laburrean ikas daiteke ahalegin relativoki txikia eginda", baina horrek ez dio kentzen bere desegokitasun funtzionala (bereziki barné sintaxi buruazken bat). Ikus Josu Lavinek, ondorenda aipatú atzoko hitzak ti Salaburu (2002), zér zioskun burúz "zeniezazkigukete" eta antzeko hiperadizki polisilaboak (Sustatu, 2003-11-26):

Egiatan ereduzko 87 liburu horietan behin ere ez da erabilia izan testuinguru natural batean [ari da gain "zeniezazkigukete"].

Berdin egin genezake gure seme-alabek eta ikasleek ikastera derrigortuta dauden hiperadizki polisilabiko guztiekin eta ikusiko genuke ezen inork ere inoiz ere ez dituela erabili, ez ahoz ez eta idatziz.

Google bilatzailean zeniezazkigukete bilatzen baduzue ikusiko duzue aditz paradigmetan besterik ez dela agertzen.

Euskaltzain maiteok, euskara euskaldunontzako hizkuntzarik zailena bihurtu duzue.

Zuen paradigmetan adizki fantasma hauek, agertzekotan, marka bat eraman behar lukete erabiltzaileak jakin dezan ezen ez dituela ikasi behar, eta irakasleek gure seme-alabak torturatu ez ditzaten.

Gure idazle klasikoek sekulan ez dituzte erabili hain adizki luzeak, zeren sinpleki ahoskaezinak eta praktikan erabili ezinak baitira.

Adizki horiek inork erabiliko baditu, laburtu beharko dira egiazko euskararen arabera, edo bestela paradigmetatik kendu eta kito! [Josu Lavin, Sustatu, 2003-11-26)]

Halako hiperadizki polisilabiko horiek guztiak guztiz regularrak balira ere, euren logika konstruktiboa matematikoa balitz ere, eta formalki denbora laburrean ikasgarriak balira ere, berdin jarraituko lukete izatén funtzionalki, Josuren hitzetan, sinpleki ahoskaezinak eta praktikan erabili ezinak. [⇶]

Perpaus subordinatuetan eliditu daiteké aditz laguntzailea

Genioen hemen, erantzunez ki Xabier Erroteta:
______________________________________

Postulatzen duzu, Xabier, lege hau: "zenbatenaz laguntzailea baita esplizitoagoa, hanbatenaz da testua prozesaerrazagoa", eta gauza da ze, nahizta askotan aditz laguntzaileek lagundu, bádira anitz egoera (bereziki perpaus subordinatuetan) non aditz laguntzaileak eliditu litezké ondo avantailatsuki, horrela arinduz diskursoa.

Ikus adibide hauek:

Joango naiz nahiz zu etorri.
Joango naiz noiz zu etorri.
Joango naiz afin zu etorri.
Joango naiz noiz zu etortzen.
Joango naiz bitarten zu etorri.
Joango naiz lehen(ago) zein zu etorri.
Joango naiz gero(ago) zein zu etorri.
Joango naiz harik zu etorri.
Joango naiz ordezta zu etorri.
Joango naiz segun zu etorri ala ez.
...

Dudarik gabe, euskal diskursoak behar dú normaldu (erabilera aukeran) halako estruktura sinple, arin, progresibo, funtzional, eta efektibo, non laguntzailea eta bere balizko subordinantea doazén justuki... eliptiko. 

  [⇶]
______________________________________

Ikus ere sarrera hauek:

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa
• Ez genuke eginen baizik segitu bidea ezé zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek

Amuriza: "Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu"

Xabier Amurizak, behinda detektatú diferentzia silabiko nabarmenak arten euskara eta gaztelania (elkarrizketa luze honetan diferentzia horiek ibiliko zirén an proportzioá 100-75), diosku ze:

Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu. Eta, zer esanik ere ez euskaraz hain ugari diren bi elementuko aditzak direnean: Lloras-1lorabas-llorarías, respiras-respirabas-respirarías, huyes-huías-huirías. Euskaraz: negar egiten duzu-negar egiten zenuen-negar egingo zenuke, arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke, ihes egiten duzu-ihes egiten zenuen-ihes egingo zenuke... [Amuriza, 2010:106]

Eta bai, akaso hor agertzen zaizkigu bi erantzule nagusiak on diferentzia silabikoa arten euskara eta gaztelania (aparte utzitá ze biek ere erabiltzen dituzté erlatiboki silaba gehiago zein adibidez inglesak, bestaldetik silaba horiek izanki sinpleagoak eta arinagoak):

• Adizkien luzera: arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke.
• A erabilera hon konposizioa noiz sortzen hitzak (eta aditzak): arnasa hartu, eskularruak...

Eta gauza da ze euskararen proportzio silabiko erlatiboki handiago hori respektu gaztelania (silaben konplexutasuna litzaké antzekoa bietan, hala nola silabako abiadura ere) dá bihurtzen benetako arazo noiz dén metatzen gain arazo konparatibo guztiz larriena, zein ez den baizik hitz-ordena buruazkena, zeintan dén gertatzen ze silaba kopuruak dirén ondo relevanteak. [⇶]

"zein" erlatiboak: aukeran murriztaile, mugagabe, VO eta... gaben subordinazio-marka

Azken sarreran aipatzen genituén zenbait motá on "zein" erlatiboak (mota murriztailea, mota mugagabea, VO ordena an perpaus erlatiboa), zein, izanik ere ondo sustraituak (an sorrera berá on erlatibo horiek) eta izanik ere ondo interesgarriak diskursiboki, ez diren aldezten, baizik, gehiago, desgomentatzen:

Ikus: "Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aldiz, eta nola komentatzen genuen hemen, báda laugarren jatorrizko ezaugarri bát on "zein" erlatiboak zein aldezten den. Ari naiz buruz beharra ki erabili "-n" subordinazio-marka an perpaus erlatiboak, zein ez litzakén baizik zeharkako galderetako "-n" bera.

Dakigunez, jatorrizko erabilera hori, zenbait autoreren lumetan zabalduko zén ki erabilera arinagoak non ez zen itsasten halako marka subordinatiboa:

Ikus: Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile subordinatuak
edo:  Ez genuke eginen baizik segitu bidea ezé zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek 

Sarrera horietan genioenez, aukerako "-n" subordinazio-marka erlatiboa dá beste aukera sinplifikatzaile interesgarri bat zein ez litzaken galdu behar. [⇶]

Erlatiboak (eta beste) + aditz jokatugabea

Euskaran bádira eredu sintaktikoak zein díran erabiltzen aski modu mugatuan, baina zein orokortu litezken aiseki afin irabazi aukera sintaktiko progresibo ondo funtzionalak.

Ikus adibidez alternantzia hau:

1. nahiz (eta) ... egin ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
2. nahiz (eta) ... egin dugun ...  (baliabide prep. + aditz jokatua + n)  

Aldaera jokatugabe hori zabaldu liteke ki baliabide prepositibo subordinatzaile guztiak ere, hala nola adibidez erlatiboak kin "zein":

• zein ... etorri ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
  
• ze(inek) ... ikusi ... (baliabide prep. + aditz jokatugabea)

Adibideak:

Hori da persona zein etorri gaur goizean.
Hori da persona zein guk ikusi gaur goizean.
Hori da persona ze(inek) ikusi katua.

• noiz ... etorri ...
• noiz ... ekarri ...

Adibideak:

Gertatu zan noiz etorri katua.
Gertatu zan noiz ekarri katua.

• harik (eta) ... etorri ...
• harik (eta) ... ekarri ...

Adibideak:

Horrela jarraituko du harik etorri katua.
Horrela jarraituko du harik ekarri katua.

• baldin (eta) ... etorri ... 
• baldin (eta) ... etorri ...

Adibideak:

Emanen dizut baldin etorri katua.
Emanen dizut baldin ekarri katua.

Eta eredua ahal da orokortu ki edozein baliabide prepositibo subordinatzaile, oraingoa edo betikoa, afin erabili noiz komeni (noiz nahi).

Dá mekanismo erraza, arina, progresiboa ... eta esku-eskura. [173] [⇶]

Nola sinplifikatu aditza, aldiberean birsortuz baliabide prepositibo zahar bat

Demagun bi esaldi hauek:

Hura doakizu / Harek daramakizu

Hor aditza dá trinkoa, baina aditz trinko hori (neurri baean) destrinkotzen badugu, orduan genituzke bi forma hauek:

Hura doa ki zu / Harek darama ki zu

non "ki" morfema datibo hori bereiztu dugu ti aditz-erroa (-ma-) eta ti datiboa bera (-zu). Patroi zahar horri jarraiki, planteatu ahal dira honako aukerak ere:

Hura doa ki zu

Hura doa ki Eneko

Hura doa ki Bilbao

eta:

Harek darama ki zu

Harek darama ki Eneko

Harek darama ki Bilbao

"ki" hori erabil daiteke optatiboki afin eratu edozein forma verbal datibo:

Nik eman dut liburua ki Eneko [dut + ki ... = diot + ... -ri]

Nik eraman nuen liburua ki Bilbao

Modu horretan izanen genuke modu alternatibo bat afin eman aditz trinko datiboak (zein batzuetan gerta daitezke lar astunak), erabiliz preposizio datibo eta adlatibo bat zeinekin lagunduko genuke osatzen gure erraminta-kutxa prepositiboa zeinekin irabaziko genituzke aukera komunikatibo eanguratsuki potenteagoak eta erosoagoak. [⇶] [149]