"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran

Zioén atzo Erramun Gerrikagotiak:

Comentatzen duzu Jesus "ze ez" particula comparativoa. Baina erabili ahal da, esango nuque, soilic "ze" noiz ez da marcatzen negativotasuna. Esateraco,

Ni gazteago naiz ze nire arreba biac.

Ezen bi hauec, "ze" eta "ze ez" dira particula comparativo bat eta bera baina 2.ean da marcatzen negotivotazuna.

Bai, esan  geinke:

Ni gazteago naiz ze nire arreba biak. 

Ni gazteago naiz ze ez nire arreba biak.

edo:

Hobe da gorde ze eske.

Hobe da gorde ze ez eske.

Gogora daigun ondorengo sarrera:

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

Atzoko sarreran aipatzen genituen zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa (ikus an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance", 1586). Gaur, ber liburutik aipatu nahi dugú beste adibide bat non erabiltzen dá "...ze...":

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat  [40]

Ohartu ze, garai hartan, hori izango litzaké esaera zahar bat zein, printzipioz, esango litzaké komunki.

"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran.

"ze ez" an Orotariko Euskal Hiztegia

Atzo ikusten genituén zenbait erabilera konparatibo kin "ze ez". Horrá Orotariko Euskal Hiztegiak zér dakarren gain estruktura zahar hori:

Hortxe, oraintxe, guztiz eskura.

Sopelako Juana Basarte (1992). "..., eta kasu da se eskondu san, ..."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuén nóla "ze" partikula adibidez konpletiboa ez den derivatu ti "zer" galdetzailea (hala balitz ederki egongo litzake, noski), baizik jarráituz bide ondo konplexu-distiratsua, zeinen abiapuntuan dá "ez" partikula negatiboa. Eta gauza da ze, nola zioén Mitxelenak, "ezen" hori, edo bere ahaideá "ze", erabili dá kolokialki ere: 

Mitxelenak esaten digu ze:

"No hay duda posible, contra lo que piensan algunos, sobre el carácter popular, no culto, de esta partícula. [mintzo da gain "ezen"]" Mitxelena, 1964]

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,..., eta zeinen erabilera konpletiboa den hain kolokiala nola landua: ...

Horretaz, ikustagun an liburua titulatzén "Urduliz ingeru" (Gaminde, 1992) nóla Sopelako Juana Basartek, 72 urtekoa, zioén:

..., eta kasu da se eskondu san, ... (..., eta kasua da ze ezkondu zen,...)

Hortxe dugu kasu bat non erabiltzen da "ze" konpletibo soila. Halako erabilerak gerota nekezago topatuko dira. [⇶]

"ezen + -(e)la" edo "ze" soila, aukeran

Atzoko sarrerako lanean erabiltzen genuén, adibidez, "ezen" konpletiboa kin "-(e)la" konplementatzailea, baina, OEHn, báda beste aukera bat zein izan ahal den ondo laburragoa: "ze" soila: 

Aukeran. [⇶]

'nahin...' prepositiboa eta '...nahiean' postpositiboa (desanbiguatuz diskursoa)

Aurreko sarreran genuen konsideratzen "nahin..." baliabide prepositiboa, zein, genioenez, ez dén baizik emaitza ti aurreratú "...nahi(ea)n" postpositiboa:

Sarrera honetan soilik nahiko genuke esan ze "nahin..." forma laburtu hori oso egokia dateke finéz forma prepositiboa ez dadin izan justuki ber forma postpositiboa, hola zuzenean desanbiguatuz diskursoa.

Bide horretatik zihoaztén adibidez "bitarten..." prepositiboa respektu "...bitartean" postpositiboa, edo "arten..." respektu "...artean" (biden desanbiguatú aldaera pre eta postpositiboa).

Ikus ere sarrera erlazionatu hauek:

• ezen, baizen, zeren, arren, ... bitarten, arten ...

• "-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

• "merezian (eta)...." = "beharrean (eta)..." = "ordez (eta)..."

[⇶]

"...adineko jendeak sarri erabilia."

Atzoko sarreran aipatzen genuén adibide bat, ahozkoa, zeintan "ze" konpletiboa zén erabiltzen soildua, esan nahi baita gabé laguntza hen bere kide postpositiboá "-la", izanki hori halako esaldi-eredu horietako bat zeintaz esaten genuen ze, oraindik bizirik egonik ere, agertzen zaigu an dekadentzia nabarmena (soildua edo lagundua ere). Ondoren irakur dezakegu nóla mintzo zaigu a hiztegia (online) hen Bergarako Euskara:   

4. eze. (c). juntagailua. Esaldi konpletiboen hasieran adineko jendeak sarri erabilia.   Que (ilativo), precediendo a oración completiva. Brauliok esan zeban eze erretiroko papelak oinddio eztittuala eiñ./ Oinddio zuen aittajunak ziñuan eze berak amar errotatik gora ezautuittuala Ubera aldian.

Bai, adineko jendeak sarri erabilia, baina gaur egun virtualki desagertua, hor, gure begien aurrean, nahiz izán aukera guztiz funtzionala eta, bide batez esanda, euskara hutsa (an bere versio lagundua eta soildua).

Non gelditzen da hor tradizioa? Zertaz mintzo gara noiz mintzo garen buruz tradizioa? Zeren, hor, dudarik gabe, báda tradiziorik! Eta dá tradizio aurrerazalea, garazalea, garatzailea. Ez balitz ere, sortu beharko litzake, baina báda. Eta eman behar zaio bulkadatxo bat (aurrerantz, ez atzerantz). [⇶]

Amuriza (2010): "Partikula batek konpon dezake dena."

Aurreko sarreran irakurtzen genuen nóla Xabier Amurizak (2010) planteatzen zuén hori-arazo sistematikoa zein dén gertatzen noiz, diskursoan arituta, agertzen zaigún izen bat (edo izen-sintagma zabalago bat) zeini nahi diogun lotú, segituan, esaldi osagarri bat zeházten izenaren edukia:

Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52]

Amurizak berak (2010) jarraian planteatzen digu nondik etor liteken soluziobidea: 

Partikula batek konpon dezake dena. EZEN izan daiteke bera. "Ederto bizi naiz itxaropenagaz ezen ... ez naizela piztuko!". Partikulak argitu, iragarri egiten du ondorengoa. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira ezen noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, esaldi laburretan, partikula gabe ere balitekeela argitasunik ez galtzea. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira, noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, baita, esan daitekeela: "Noizbait zerbait ikusi ahal izateko baikortasunean bizi dira oraindik ere". Baina esaldiek oso itxura eta espresio ezberdina dute. [Amuriza, 2010:53]

Errepikatuko dút: "Oso itxura eta espresio ezberdina". Bukatzeko, gelditzen naiz kin esaldia ezen "partikula batek konpon dezake dena". [⇶]

Defektuz, "zein" monosilabikoa

Dio atzoko sarreran Txopik:

Zein da gehio motza ezen Zeinda. Biak ahal dute sostengatu esaldi bera baina lehenak du ematen informazioa an modu gehio arin eta gainera du kargatzen memoria gutxio. [Txopi]

Oro har, ona izaten da hitzek aukera laburrak eukitzea, eta batez ere an ordena buruazkena: gauza da ze diskursoaren adreilu buruazken itsasgarriak (ikus sarrera hau) mugatzen dira ki 7-8 silaba, eta ezin ditugu silaba horiek alperrik gastatu: zenbat eta hitz laburragoak, informazio gehio sartu ahal izanen dugu adreilu bakoitzean, eta, alde horretatik, hobeki moldatuko gara.

Eta hori horrela izanik oro har, bereziki horrela gertatzen da an kasua e-hitz funtzionalak, nola genioen hemen:

Frogatu da ze, hizkuntzetan zehar, hitz funtzionalak izaten dira esanguratsuki laburragoak ze hitz ez-funtzionalak. Eta logikoa da, zeren hitz funtzionalak dira, alde handiz, maizen erabiltzen diren hitzak (inglesez: "the", "of" eta "and" omen dira hiru hitz erabilienak). Halako hitz funtzionaletan inportantea dirudi laburrak izan daitezen, zeren, esan bezala, euren luzera izan liteke hesi bat per euren erabilera.   [Balbula, 2006]

Bai, hitz funtzionalak etengabe erabiltzen ari dira, eta hobe baldin izan laburrak. Inglesez, adibidez, partikula konparatibo erabiliena izanen dá "than", zein aparte izan burulehena, dén monosilabikoa. Luzeraz mintzo ginen berriki hemen ere:

Bide batez komentatu a-interesa e-partikula kontraitu hori ("ezez...") zeren biltzen baitu an 2 silaba hori bera zein "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek an 3 silaba, izanik horrela kasu askotan bereziki erabilgarria. [Balbula, 2019]

Alde horretatik, "zein" dá monosilabikoa bitarten "zeinda" edo "ezen" edo "ezez" dirén bisilabikoak eta, hortaz, gutxio arinak.

Baina, bestalde, aukera luzeagoak ere izaten dute euren lekua noiz nahi ditugun lortu helburu bereziak, zein doazen haruntzago zein arintasun hutsa. Adibidez, duela sarrera gutxi aipatzen genituen partikula eta expresio expletiboak nola "ez" an "zeinda ez" konparatiboa, zeinen helburua izaten zén nagusiki expresibo-argitzailea. Hemen genioenez:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea. [Balbula, 2019]

Ohartu ze "zeinda ez" horretan ez da soilki "ez" expletiboa, baizik-ere "-da" morfema ("-eta"); esan nahi baita ze, "-da" morfema kenduz gero, esangura ez dela aldatzen ("-da" hori litzaké indartzaile moduko bat).

Konkretuki goiko adibidean, akaso autoreak nahi izan du evitatu errepikapena e-"zein" partikula (konsekutiboa eta konparatiboa), eta akaso aukeratu du "zeinda" luzeagoa eta printzipioz intensoagoa afin eman indar gehiago ki perpaus konsekutibo luzeagoa. Esan nahi baita ze, aukera labur-arinak ia ezinbestekoak izanik ere, bestelako aukera luzeago berezituek ere bádute euren lekua noiz bilatu efektu bereziak. Defektuz, ordea, "zein" monosilabikoa. [⇶]

1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

Azkenaurreko sarreran aipatzen genuen a-partikula konparatibo burulehená "ezez...", zein agertzen zaigu an urté 1659 an ahoa e-pertsona bat zein zuzentzen zaion ki bere anaia an terminu hauek: 

[…] que le dixo al dicho Miguel de Alemán, su hermano, con mucha cólera estas raçones en vascuence: Jaincoaren passioa! Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac, que en romance quiere decir: “Dexarlos, hermano, que, por la pasión de Dios, son las más horas que los días”, que al sentir de dicho testigo las dichas raçones son palabras de amenaças y desafío. [1659]

Textu hori dá aipatzen, besteak beste, an tesia e-Urtzi Reguero titulatzén "Goi-nafarrera arkaiko eta zaharra: azterketa eta testuak" (2017), eta atereak ti textuak zein Maiora Mendiak eman dituén ezagutzera duela gutxi, justuki an 2011:

Nafarroako iparraldean jarraituz, Baztangoak dira orain dakartzagun esaldiak. Guztiak dira XVII. mendekoak, eta eskualdeko hiru herriri dagozkie: Amaiur, Irurita eta Arantzari, hain zuzen ere. Maiora Mendiak (2011: 148-152) eman zituen ezagutzera hiru lekukotasun hauek. [Urtzi Reguero, 2017:109]

Urtzi Reguerok dioenez:

Sintaxi aldetik, konparaziozko perpausak osatzeko eces partikula erabiltzen da: oray ere gueyago dituc oronac eces egunac (1659). [Urtzi Reguero, 2017:110]

Bide batez komentatu a-interesa e-partikula kontraitu hori ("ezez...") zeren biltzen baitu an 2 silaba hori bera zein "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek an 3 silaba, izanik horrela kasu askotan bereziki erabilgarria.

Baita komentatu, an haria e-azken sarrera, eze "ez" expletivoa an "ezen ez..." ez dela jada bere osotasunean expletivoa an "ezez...", non, behin kontrakzioa eginda, soilik litzake expletivoa bukaerako "-z" morfema

Azkenik esan ze, adibide honetan ere, baliabide burulehen konparativo horrek ez du aurkezten konparagai luze edo konplexurik, baizik justuki alderantzizkoa, guztiz sinplea, hain sinplea nola "egunac". [⇶]

"ezen" eta "eta" batera ere

Aurreko bi sarreretan mintzatu gara buruz "ezen" eta "eta" explikatiboak, eta orain aipatu nahi nuke nóla bi partikula horiek batera ere joan daitezke. Ikus ondorengo adibideak an OEH: 

ZE: (Reforzado con eta). Ire semiari berbetarako edukaziño pixkat emon biar detsak; ze, ikan tratatzen najok eta. SM Zirik 78. Nunbaitx leku biarrian izango gaituk, ze, [...] mundu au ixa gaiñezka ein biarrian jaukagu-ta. Ib. 23. [OEH]

non bukaerako "eta" edo "-ta" horiek balia litezke ki enfatizatu (edo akaso gogoratu) perpausaren zentzu explikatiboa noiz eman aditz buruazkena.

Báda, bestalde, beste erabilera bat non "eta" partikula ez den klitikotzen ki bukaerako aditza e-perpaus explikatiboa (nola gorago), ezpada-ze klitikotuko zaio ki "ezen" bera, sortuz halako aukera konjuntibo burulehen nabariago eta indartuago bat, "ezen-eta":

EZEN ETA: Porque, ya que. Deusik ez dezake, ezen eta da estekatua. Othoizlari n.º 19, 226. [OEH]

Hortxe dauzkagu "ezen" konjunzio burulehena eta "eta" partikula, indartzaile bihurtua. [⇶]

"ze" explikatiboa an posizio ez-burulehena, edo, horixe bai dela flexibilitate sintaktikoa!

Atzoko sarreran aipatzen genuen a-posibilitatea ki erabili "-ze" klitiko kausal bat an posizio ez-burulehena, eta orain ikusiko ditugu beste antzeko "ze" edo "ezen" explikatibo batzuk atereak tikan Orotariko Euskal Hiztegia [OEH]:

ZE: Baleuko ondasunik ze, laister kenduko leuskio. msOch 3. [OEH]

esan nahi baita: "Ze, baleuko ondasunik, laister kenduko leuskio.", non "ze" hori dá explikatiboa. Ikus beste adibide kausal-explikatibo batzuk kin "ezen" aldaera:

EZEN: (No situado al comienzo de la oración). Guztiarekin alferrik / hanbat penatzen dire: / hirugarren egunean / ezen biztuko zaie. EZ Noel 99. Iragan behar duzu ezen uretik eta sutik, freskaduran sarthu baiño lehenago. Ch I 22, 5. Dohatsu ezti direnak, gozatuko dire ezen Lurraz. Jaur 378. Gorthea ezen, hemen klarki errateko, / Herri bat da. Gy 212. Kanporat ilkhi gabe ere, Jainkoa geroni baithan kausituko dugu. Badugu ezen arima, badugu gorphutza. Arb Igand 149. v. tbn. JesBih 396. MarIl X. Dv Lab 225. Xa Odol 91. [OEH]

Nahizta posizio sintaktiko ez-burulehen hori ez da, oro har, hain interesgarria tikan ikuspuntu komunikatiboa, ondo da ze errepara dezagun ki flexibilitate sintaktikoa ze-islatzen da hor, zein, izanki oso gauza ona, aise aplika liteke ki beste partikulak nola adibidez "buruz" edo "arten", zein, horrela, kokatu litezke an posizio burulehena ere noiz nahi edo behar den. Eta hori bai izango litzakela ondo interesgarria komunikatiboki, hori bai izango litzakela aurrerapausu komunikatibo ederra. [⇶]

Lenagokoak ezen / oraingo mutillak / ez dira eskasago. (OEH)

Aurreko mezuan aipatzen genuen ondorengo esaldia e-Duvoisin, zein agertu an Orotariko Euskal Hiztegia:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak. (OEH)

non, genioenez, "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

nondik, adibidez:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira ez gehiagorik ez gutxiagorik ezen harrak.

eta hortik hurbil:

Oraingo langileak ez dira eskasago ezen lehenagokoak.

Ikus ere ondorengo "ezen" konparatibo pospositiboa, berdin ere jasoa an Orotariko Euskal Hiztegia:

Lenagokoak ezen / oraingo mutillak / ez dira eskasago. (OEH)

non, berriro konprobatzen da a-flexibilitate sintaktikoa e-mekanismo propioa nondik sortu dira konparatibo hauek. [⇶]

"ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen ematen intuizio tentatiboren bat nahizik antzeman dezagún konexio evolutiboa arten "ez" partikula negatiboa eta "ezen" konjunzioa, zein dún ematen aski sorpresiboa. Eta gauza da ze, batzuetan, aski kapritxosoak izan ahal dira bideak nondik evoluzionatzen diren hitzak edota baliabide sintaktikoak.

Kasu honetan, argi dirudike ze adibidez "ezik" edo "ezen" baliabideak, euren sorreran, guztiz loturik zihoaztén ki ideia e ezezkotasuna, adibidez an esaldiak nola:

Hori egin ezik, ez naiz joango.

Hor agerikoa da ezezko zentzua e baliabidea.  Edo:

Zugatik eze, ez nintzen joango.

non orobat agerikoa da ezezkotasuna. Baina, baliabide hori emeki joanen zen zabaltzen ki beste erabilera batzuk, non ezezkotasunaz gain, salbuespenezko ideia ere emanen zen:

Joanen gara denak lanera, aita ezik.

eta baita an bere versio prepositiboa, zein gogoratzen dugun:

Ilurdozko ezik, ordea, "izan ezik"en pare-edo dugu: yodín gerá dénak lanéra, ezík áite, aitéa "iremos todos a trabajar menos el padre". [Koldo Artola, 59. orr.]

Eta bide horretatik jarraiki, ikus ondorengo esaldia ganik Duvoisin:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak.

non "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

Edo:

Ez dute esan besterik ezen hori.
Ez dute esan besterik ezen bihar etorriko direla.

non dén nagusitzen salbuespenezko zentzua. Eta afirmatiboan:

Esan dute ezen bihar etorriko direla.

non desagertu da zentzu negatiboa edota salbuespenezkoa afin utzi bidea ki zentzu konpletibo hutsa, nondik aski hurbil aurki daitezke beste erabilera batzuk, nola erlatiboa. 

Jakina, hau guztiau ez da baizik intuizio orokor-espekulatibo bat gain nóla pasa liteken tikan ezezko partikula bat ki nexu subordinatzaile bat. [⇶]

baizen: Etim. De *bai-ez-en (OEH)

Dio Luis Lauzirikak an aurreko sarrera:

Dinozu eze "eze" konjunktioa, edo relativoa (eta bere varianteak) sortu dela "ez" partikula negativotik. Beharbada arrazoi duzu baina ez dut ikusten klaru zein den relatio logikoa edo konexioa inter bata ta bestea; jakin gura nuke zertan basatzen zaren.

Nik uste ze "ezen" baliabidearen osaera morfologikoa ondo gardendu egiten da noiz parekatu kin bere hurbileko ahaide semantiko eta sintaktiko "ezik", zeinen morfologiaz ez dateke duda handirik. Eta hala jasotzen da an Orotariko Euskal Hiztegia:

• baizik:  Etim. De *bai-ez-ik
• baizen:  Etim. De *bai-ez-en

non orobat ikusi ahal dugu a etimologia on "ezik" (ez-ik) edo "ezen" (ez-en), zeinen oinarrian baita "ez" partikula negatiboa (an kasu partitiboa bata, eta inesiboa bestea).

Beste kontu bat da zéin den erlazio logikoa edo konexio evolutiboa arten partikula negatibo bat nola den "ez", eta nexu konpletibo, konparatibo, konsekutibo, kausal edo erlatibo bat nola den "eze". Esan nahi baita: nóla pasatu da diakronikoki tikan "ez" partikula negatibo bat ki "eze" guzti horiek? Horretaz, saiatuko gara mintzatzen, guztiz tentatiboki izanik ere, an hurrengo sarrera. [⇶]

"baizik" eta "baizen" dirá forma afirmatiboak on "ezik" eta "ezen"

Aurreko bi sarreretan (hemen eta hemen) aipatu dugu ze "ezik" eta "ezen" dirá oso hurbileko ahaideak, biak ere sortu direlarik ti "ez" partikula negatiboa, eta biak ere izan dutelarik aski evoluzio sintaktiko-semantiko paraleloa. Gaurkoan, berriz, aipatu nahi genituzke euren versio afirmatiboak: "baizik" eta "baizen"; zein ez baitira baizik:

• bai + ezik = baizik
• bai + ezen = baizen

Bi horiek, hala nola berdin ere euren aldaera guztiak (adibidez, "baizikan", "baizika", "baizi", "baize" edo "baixe"), dirá beste bi labore ondo landuak ti euskal sintaxiaren baratza, eskainiz aukera postposizionalak eta preposizionalak, batzuk hain funtzionalki interesgarriak nola ahaztuak. [⇶] 

"ezik" eta "ezen" dirá oso ahaide hurbilak, hala sorreran nola evoluzioan, hala semantikoki nola sintaktikoki

Dio Luis Lauzirikak an lehengo eguneko komentario bat ezen:

"Ze" partikula interrogativotik derivatu badira "eze" konjunktioa, eta bere forma abreviatua "ze",...

Eta gauza da ze berdin nola genioen hemen edota hemen ezen "ezik" ez da baizik "ez + partitiboa", esan behar dugu orain ze, itxura guztien arabera, "ezen" ez da baizik "ez + inesiboa"; hots, beste fruitu eder bat ti euskal baratza sintaktikoa, zein hasiko zen erabiltzen oso antzera nola "ezik", bai semantikoki eta bai sintaktikoki, eta zein gero, berdin ere nola "ezik", joango zen evoluzionatzen ki beste erabilera semantiko eta sintaktiko, nola diren erabilera konpletibo prepositiboak edo konparatibo prepositiboak, besteak beste.

Esan nahi baita ze "ezik" eta "ezen" dirá oso ahaide hurbilak, hala sorreran nola evoluzioan, hala semantikoki nola sintaktikoki. Berdin nola euren aldaera guztiak, zeinen artean azpimarratu nahi ditugu "eze" eta "ze", gorago aipatuak.

Aldaera horiek guztiak sortu dirá tikan "ez + ..." eta dira emaitza ti prozesu semantiko eta sintaktiko propio bat, hain partikularra an detaile evolutibo konkretuak nola universala an bere bilaketa on emaitza sintaktikoki potenteak. [⇶] 

¿Zergatik galdu beharko genuke aukerá ki erabili "ze" konpletiboa gabé "-(e)la" subordinazio-marka?

Genioen hemen nóla ezik baliabidea zén euskal baratzeko fruitu eder bat (alegia: ez + partitiboa), zeinen aitzineko erabilera semantikoa eta sintaktikoa joango zen zabaltzen ki beste erabilera semantiko eta sintaktiko ezberdin (arartez dislokazio sintaktikoak eta desplazamendu semantikoak), zeinen artean (sarrera hartan) komentatzen genuen bere erabilera semantikoki konparatiboa eta sintaktikoki prepositiboa (Aroztegian butz egin zak lein ezik burña aŕ. [A EY III, 174]).

Hortaz, diogunez, anitz izan dira baliabide horren erabilerak an bere aldaera formal ezberdinak (ezik, ezen, eze, ezin, ezi, ze), hala nola adibidez bere erabilera semantikoki konpletiboa eta sintaktikoki burulehen eta subordinazio-markarik gabekoa, esan nahi baita gabé -(e)la. Ikus Orotariko Euskal Hizegia:

Ezik. (Sin -(e)la) [Esan nahi baita: En oraciones completivas sin -(e)la) en el verbo auxiliar]: Esan zion, ezik, nere lurrean nago oraindik. Izt C 123. Nik esan ta zuk jakin / biazu ezikan, / lau andregai dakazkit / artu nai ezikan. Bil 75. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Hori, jakina, da beste aukera bat, zein baliatu daiteke afinda moldatu diskursoa nola nahiago dugun.

¿Zergatik galdu beharko genuke aukera hori?

¿Zergatik galdu beharko genuke aukerá ki erabili ze konpletiboa gabé -(e)la subordinazio-marka? [⇶]

Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

Mekanismo linguistikoak ez dira izaten fruitua ti kasualitatea. Kontrara, mekanismo horien atzean egoten dira arrazoi komunikatiboak ze diran izaten ondo orokorrak. Hortxe da, adibidez, mekanismoa te sortu baliabide erlatiboak abiatuz ti baliabide galdetzaileak. Horrela sortu ziran, guztiz naturalki, "which", "where" edo "zein", "non". Bestalde, ez da arraroa ikustea nóla, hizkuntzetan zehar, díran ibiltzen material berberak an erabilera konpletibo eta erlatiboak. Adibidez, inglesez "that" izan ahal da konpletiboa eta erlatiboa, berdin nola gaztelaniazko "que" ere izan daiteke konpletiboa eta erlatiboa.

Euskaraz ere, báda joera kolokial bat te erabili "...-la" konpletiboa an perpaus erlatiboak:

"Dira emakume batzuk kafea saltzen dutela".

Eta bide beretik, erabil litezké baliabide printzipioz konpletiboak nola "eze..." an erabilera erlatiboak:

"Dira emakume batzuk ze saltzen dute kafea".

Eta gertatu ere, gertatu da (ikus hemen): hain da naturala eta gardena "ze" erlatiboa an euskara. Gainera, baliabide hori dá oso-oso praktikoa eta ondo egokia te eman erlatiboak, eta hortxe daukagu, guztiz eskura.

Izan ere, "ze" partikula (edo haren aldaerak) dá oso-oso praktikoa an:

1.: erabilera konpletiboak zein doaz justuki atze aditza: "esan dute ze..." (beste kokaeretan erabil daitezké "eze" edo "ezen" edo "ba ze").

2.: erabilera erlatiboak: "esan dute ze pertsonak ze esan duten ze..." (jakina, baita erabil daitezke "zein" familiakoak).

3.: erabilera konparatiboak ze doazen justuki atze "...-ago": "ni naiz gazteago ze nire aita" (beste kokaeretan erabil daitezké "ezen", "ezi" edo "ezez").

4.: erabilera konsekutiboak: "hain da lotsagabea, ze esaten du edozer edonon" (baita ere erabil daitezké "eze" edo "ezen").

Hor, arazo (anbiguetate) nagusia sor daiteké noiz erabili "ze" kausala. Adibidez, esaten badugú:

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) ze jarri dute mahaiburuan.

Hor, egin ahalko genuke interpretazio kausala edo erlatiboa. Hori konpon daiteke erantsiz "-n" edo "bait-" ki aditz laguntzailea noiz den erlatiboa, edo erabiliz forma ez-anbiguoak nola  "zeren", "zergatik" edo "zergatik ze" noiz ere perpausa den kausala (edo biak):

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) zeren  jarri dute mahaiburuan. (kausala)

Hóri da gonbidatu printzipala ze  jarri duten (ze duten jarri, ze jarri baitute) mahaiburuan. (erlativoa)

"Ze" erlatiboa dá euskararen harribitxi bat, zein noizbait findu beharko baita. [216] [⇶]

Nón galdu dira "ze" konpletibo horiek?

Lehengo egunean, nengoelarik gainbegiratzen aspaldiko liburu bat deitzén "Euskal dialektologiaren hastapenak" (UEU, 1983), irakurri nuen ondoko hau:

Oro har esan genezake, ze, begiratutako adibideetan gero ikusiko dugun bat kenduta, Izen Sintagamaren egitura beste euskalkien antzekoa dela: ... (319 or.)

Nón galdu dira "ze" konpletibo horiek? [181] [⇶]

"Ece" erlatiboa

Ikus honako aipu hau:

Nic contatu dezaquet ... Catalogo andibet guizonena alde batetic lazqui Sanduec, ece ez egotea gatic nimiamente temerosoac beren fragilidade propioas, erori ciren vicio ontan, eta berce anitz enormetan.

Horko "ece" hori da erlatiboa eta murriztailea!

Puedo contar ... un catálogo grande de hombres, por otra parte muy santos, que por no estar nimiamente temerosos de sus fragilidades propias cayeron en este vicio, y en otros muchos enormes.

Perpaus horiek dirá anonimoak, eta ahal dira irakurri an sermoi idatzi batzuk zein ziren predikatu publikoki an hasiera hon XIX mendea. Francisco Ondarra akademikoa zenak aztertu ditu sermoi horiek (an artikulua titulatzen "Goñerrin aurkitutako beste sei testu", argitaratua an Fontes Linguae Vasconum, zk. 57, 1991), eta bertan zerrendatzen dizkigu apaiz anonimoak erabilitako baliabide erlatibook:

Erlatibozko perpausak tajutzeko, -n atzizkiaz gainera, erabiltzen dira nor, zer, zein eta eze izenordainak eta bai(t)- aurrizkia: ... "leio aubetatic sarcen dire manchac Animen, ece inquietacen, turbecen, eta manchacen dute" ...

Ondarrak damaigun adibidearen itzulpena izan daiteke honako hau:

... por estas ventanas entran las manchas de las Ánimas que inquietan, turban y manchan ...

Bistan denez, hau rekursoa, "ece", da justuki horixe zein genuen proposatu an gure "Euskararen garabideak" (hantxe zen "ze" aldaera), nahiz-eta artean ez genuen ezagutzen goragoko testigantza anonimo zahar argigarri hori.

Fijatu gaitezen ézen "ece" horrek ez du eskatzen (ezta debekatzen ere) inolako konkordantziarik an aditz laguntzailea (ez "-(e)la", ez "-(e)n", eta ez "bai(t)-").

Bestalde, nabarmendu behar da ze "ece" hori ez da agertzen an Euskaltzaindiaren "Euskal gramatika", nahiz-eta Francisco Ondarrak parte hartu an Gramatika-batzordea eze redaktatu tomoa non deskribatzen perpaus erlatiboak. [98] [⇶]