Leundú arazo buruazkenak vs indikatú soluzio burulehenak

Bittor Hidalgok atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):

Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:

Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):

LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)

Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.

Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" e Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen zioten soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzaké printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen zirén a ahuldade handiak e hitz-ordena buruazkena (Erderismos, 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidatú irakurlea gain zelai ilunak e prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiatu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, parte rematikoena ager liteke bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia e Axular), halan-ze batzutan sor liteke anbiguetate sintaktikoa buruz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia e textu bat ezin buruazkenagoa, baizik seinalatzea norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan den areagotzen a efikazia e diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago arten saiatú leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiatú indikatzen norabidea e soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzte soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. [⇶]

Asier Larrinagak ez du ematen soluzio alternativo zabalagorik

Zioen hemen Asier Larrinagak (zein, ezaguna denez, dén EITBko Euskara Zerbitzuko burua) eze bera ez dago bereziki aldé erabilera hen azentu graveak afin desanbiguatu zenbait esaldi erlativo:

Ez naiz ni azentu horien oso aldekoa, batetik, azentuak gure inguruko hizkuntzetan beste zeregin bat duelako, baina batez ere, bestetik, erlatiboaren arazoa konpontzeak ez duelako konpontzen arazo zabalago bat. Xabier Aristegietak velcro efektua esan zion arazo horri Senezen argitaraturiko artikulu batean ("Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez 37 (2009). [Asier Larrinaga, 2011]

Eta berak emán arrazoia dá, besteak beste, eze arazoa dá zabalagoa, hedatzen delarik ki sintagma guztiak non gertatú velcro-efektua hen Xabier Aristegieta, zeinetan duda egiten dugún zer zerekin lotu.

Eta ez zaio puntu horretan arrazoirik falta ki Asier Larrinaga: arazoa ondo zabalagoa da, hain ere zabala non blaitu egiten du euskara idatzi guztia, zeren dá zuzeneko isla hen inkoherentzia sintaktikoá sortua ga sintaxi buruazkena, nola genioen hemen:

Nire ustez, soluzioak jo beharko luke ki izan sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den posible, izan ere baliabide burulehenak baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein diren zuzeneko ondorioa e-inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboa. [Balbula, 2018]

Edonola ere, estruktura sintaktiko bikoitz batean (SOVO), ondo lagungarriak izan daitezke azentuak (zein izanen lirake optativo) eta oso bereziki azentu akutuak afin desegin hainbat duda aurré ustezko edo benetako velcro-efektuak.

Báda, ordea, arazo handi bat an erantzuna hen Asier Larrinaga: kritikatzen du soluzio bat zatio izán partziala, baina ez du ematen soluzio alternativo zabalagorik. [⇶]

Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...

Sarrera honetantxe aipatu genuén velcro-efektua, erabiliz izendapena zein Xabier Aristegietak jarri zion an bere artikulua titulatzén Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak (Senez, 2009), eta beste sarrera honetan aztertu genuen nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen zuen zér den velcro-efektua. Horretaz, hemengo komentario batean, Xabier Errotetak dio ondorengoa gain nóla soluzionatu velcro-efektua (noiz erantzuten ki beste komentario hau): 

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko, iduri ta agortuak direla komekin ateka horretatik ateratzeko bideak. [Xabier Erroteta]

Nire ustez ordea, Aristegietak dú proposatzen soluziobide hau:

Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera-eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko. [Xabier Aristegieta, Senez, 2009, Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak]

Eta gauza da ze hala bide batak (komak) nola besteak (koma garaiak, arrastak edo apostrofoak) agerianago utziko dituzte estuasunák zeintan mugitu behar den prosa buruazkena. Nire ustez, soluzioak jo beharko luke ki izan sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den posible, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa e-inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena. Norberak ikusi beharko luke noiz zer erabili, baina euskal tradizio idatzi edo mintzatuan aurkituko balira aukera sintaktikoak zeinekin joan soluzionatzen ahalik eta kasu gehienak, nire ustez hori litzake biderik zuzenena.

Adibidez, goragoko aipuan dio Errotetak:

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko,...

Hor ez dago velcro-efektu puru bat, baina bi aditz-forma horiek jarraian emanda, duda sor dakiguke zér ari garen irakurtzen. Hor báda soluzio sintaktiko bat askoz eraginkorragoa ze koma edo apostrofoa, zein jada den existitzen an euskal textugintza, gutxitan agertua bada ere: "afin(-eta)" nexu burulehena:

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpondu salatzen duen arazoa,...

non, "konpondu salatzen" horretan, berriro ageri zaigu velcro-efektua, zein berriro konpondu ahalko dugun erabiliz a-erlatibo prepositibo "zein":

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpondu arazoa zein salatzen duen,...

Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero... [⇶]

Koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua

Aurreko sarreran aipatzen genuén velcro efektua, erabiliz izendapená zein Xabier Aristegietak jarriko zion an bere artikulua titulatzén Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak (Senez, 2009). Jarraian doakizu, irakurle, nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen dun zér den velcro-efektua:

Adierazpen grafikorik gabeko pausaldia eta «Velcro efektu» gogaikarria

Esan bezala, problema hau eta atzerakargarena dira -biak aspalditik diagnostikatuak baina oraindik ere ebatzi gabeak, euskal testuetan barra-barra agertzen baitira-, askoren ustez, eta ni erabat ados nago irizpen horretan, euskarazko testugintzak gaur egun dituen bi problema larrienak, eragiten dituzten ulermen-oztopoen norainokoarengatik eta daukaten hedapenarengatik, mota guztietako testuak kutsatzen dituzte-eta.

Laburki adierazita, honakoan datza problema: euskaraz hitz egiten ari garenean badago egiten dugun pausaldi bat, zeina, hitz horiek idatziz jasotzean, inolako zeinu berezirekin adierazten ez den. Ondorioz, idatzitako testua irakurtzen dugunean, grafikoki adierazitako inolako etenik ikusten ez dugunez, ez dugu detektatzen, eta horrek gaizki-ulertuei atea irekitzen die.

Izan ere, testu bateko ondoz ondoko edozein bi hitz sintaktikoki uztartzea bideragarria den bakoitzean, uztardura hori egiteko berezko joera sortuko da irakurlearengan, eta horrenbestez, hitz horiek bata besteari semantikoki lotuta daudela interpretatuko du, baita berez halako loturarik ez dagoenean ere. Arropa edo oinetakoak lotzeko erabili ohi den velcro-sistemarekin gertaturiko gauza bera da, azken finean: velcro-mutur batek oihal bat ukitzen duen bakoitzean horri itsatsita geratzen den bezalaxe, hitzak ere, bata bestearen aldamenean egote hutsaren ondorioz, elkarri «itsasteko» joera sortzen da irakurlearengan, hitz horien artean esanahi-loturarik ez egon arren. Horrenbestez, ez bada argi agerrarazten halako loturarik ez dagoela eta, are gehiago, pausaldi edo eten bat egon badagoela, arriskua da irakurleari iradoki ahal izatea testugileak bilatzen ez duen esanahi bat.

Egia da, dena den, pausaldi horrek ez daukala antzik ikur bereki batez adierazten diren pausaldiekin. Koma batek adierazten duen etena baino laburragoa dela esango nuke. Argi ikusten dudana da pausaldi horiek egin beharra nolabait adierazi behar dela, ez adierazteak ulermen-arazo larriak sortzen baititu. Agian eztabidagarriagoa da zer ikurren bidez markatu behar diren eten horiek. Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera- eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko.

Problema agerian uzten duten adibideak:

• «Aralar bakarrik aurkeztuko da EAEko hauteskundeetara».

Esaldi honek ematen digun informazio hutsean oinarriturik, ez dago jakiterik zer esan nahi duen: Aralar beste inorekin koaliziorik egin gabe aurkeztuko dela, ala hauteskundeetara alderdi politiko bakar bat, Aralar, aurkeztuko dela. Agian baten batek esango du testuinguruak argitzen duela zalantza, edo esanahia hain dela nabaria non gure ingurunean bizi den edozein irakurlek esaldia berehala ulertuko lukeen. Baina nik uste dut hori ez dela kontua. Esan nahi dudana da ez zaidala oso onargarria iruditzen nork eta testugile batek, alegia, testuak egiteaz arduratzen den norbaitek, bere lanaren eskastasunei aurre egiteko sorospen bila jotzea zertara eta testuingurura. Testugilearen erantzukizuna baita testu beregaina ekoizteaz arduratzea, salbuespen bakanak salbuespen. Ikuspegi horretatik, testuingurura jotzea (joaraztea, zehazkiago esatearren) iruditzen zait dela testugileak bere zeregin batzuei aurre egin behar ez izateko asmaturiko nolabaiteko aitzakia. [Xabier Aristegieta, Senez, 2009, Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak]

Aurreko sarrerako "an" partikula dá preposizio bat, edo bestela esanda, buru sintaktiko prepositibo bat, zeinen irakurketak berak ("an") adierazten baitu ze hortxe hasten da sintagma prepositibo bat, justuki inesiboa. Horrela, preposizio argi horren ondorengo izen-sintagma itsatsiko da an gure entendimendua an modu inesibo artikulatu, progresibo eta koherentea. Eta koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua. [⇶]