Ordainez, desagertu dirá velcro efektuak eta esaldiari dario jarraitutasun askoz naturalagoa an bere parte inportanteena, zein ez den baizik bere parte rhematikoena

Herenegun irakurtzen genion ki Juan Garzia ondorengo pasartea (an bere artíkulua "Galdegaia aditzaren atzean", 2013):

... euskarak berak -euskal hiztunek, alegia- beste urrats bat emango luke... galbiderantz. [Juan Garzia, 2013)

zeinen jarraiera dén hau: 

... hainbat hiztun bestela natural-naturalek lanak dituzte aditzaren kokapenak berregokitzeko esaldia mendeko perpaus bihurtu behar dutenean, ... [Juan Garzia, 2013]

Azken esaldi horiztatu horretan, báda gutxienez velcro efektu bat tárten 'berregokitzeko' eta 'esaldia' (lehenengo irakurrian interpreta litezke nola sintagma berekoak). Akaso Juan Garzia-k ez du jarri hor koma bat afinda saiatu manténtzen jarraitutasun diskursiboa (ez dirudi lortu duenik), baina, koma jarrita ere, azpimarratu behar dugu ze komak ez dira sakoneko soluzioa ki velkro-efektuak, baizik-ze soluzioa (soluzio graduala) dá sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero..."). 

Ikus daigun nóla eman geinken esaldi hori erábiliz guztiz eskurako estruktura eta baliabideak:

... hainbat hiztun bestela natural-naturalek lanak dituzte berrégokitzen aditzaren kokapena noiz esaldia bihurtu behar dutén mendeko perpaus,...

edo:

... hainbat hiztun bestela natural-naturalek lanak dituzte berrégokitzen aditzaren kokapena noiz behar duten bihúrtu esaldia mendeko perpaus,...

Hor, aurreratu ditugu aditzak, eta erabili dugu menderakuntza prepositiboa. Ordainez, desagertu dirá velcro efektuak eta esaldiari dario jarraitutasun askoz naturalagoa an bere parte inportanteena, zein ez den baizik bere parte rhematikoena. [1526] [>>>]

Leúndu arazo buruazkenak vs indíkatu soluzio burulehenak

Bittor Hidalgo-k atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):

Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:

Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):

LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)

Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.

Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" on Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen ziotén soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzakén printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen ziren a ahuldade handiak on hitz-ordena buruazkenak ("Erderismos", 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidátu irakurlea gain zelai ilunak on prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiátu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, esaldiko parte rhematikoena ager litekén bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia on Axular), halan ze batzutan sor liteké anbiguetate sintaktikoa burúz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia on textu bat ezin buruazkenagoa, baizik saiatzea seinalatzen norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan areagotzen dén a efikazia on diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago artén saiátu leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiátu indikatzen norabidea on soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. [739] [>>>]

Asier Larrinagak ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik

Zioen hemen Asier Larrinaga-k (zein, ezaguna denez, dén EITBko Euskara Zerbitzuko burua) ezen bera ez dago bereziki aldé erabili azentu graveak afin desanbiguatu zenbait esaldi erlatibo:

Ez naiz ni azentu horien oso aldekoa, batetik, azentuak gure inguruko hizkuntzetan beste zeregin bat duelako, baina batez ere, bestetik, erlatiboaren arazoa konpontzeak ez duelako konpontzen arazo zabalago bat. Xabier Aristegietak velcro efektua esan zion arazo horri Senezen argitaraturiko artikulu batean ("Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez 37 (2009). [Asier Larrinaga, 2011]

Eta berak ematen duen arrazoia da ze azentu horrek ez du konpontzen arazo bat zein dén zabalagoa, hedatzen delarik ki sintagma guztiak non gertatú velcro-efektua on Xabier Aristegieta, zeintan duda egiten dugún zér zerékin lotu.

Eta ez zaio puntu horretan arrazoirik falta ki Asier Larrinaga: arazoa ondo zabalagoa da, hain ere zabala non blaitu egiten du euskara idatzi guztia, zeren dén zuzeneko islada on inkoherentzia sintaktikoá sortua ganik sintaxi buruazkena, nola genioen hemen:

Gure ustez, soluzioak jo beharko luke ki izán sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den egoki, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena.  [Balbula, 2018]

Edonola ere, sintaxi bikoitz batean (SOVO), ondo lagungarriak izan daitezke azentuak (zein izanen lirake optatibo) eta oso bereziki azentu akutuak afin desegin hainbat duda respektu ustezko edo benetako velcro-efektuak.

Báda, ordea, arazo handi bat an erantzuna on Asier Larrinaga: kritikatzen du soluzio bat zatio izán partziala, baina ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik. [638] [>>>]

Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...

Sarrera honetantxe aipatu genuén velcro-efektua, erabiliz izendapen hori zein Xabier Aristegietak jarri zion an bere artikulua titulatzén "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak" (Senez, 2009), eta bestalde, sarrera honetan aztertu genuen nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen zuen zér den velcro-efektua. Horretaz, hemengo komentario batean, Xabier Errotetak dio ondorengoa gain nóla soluzionatu velcro-efektua (noiz erántzun ki beste komentario hau): 

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko, iduri ta agortuak direla komekin ateka horretatik ateratzeko bideak. [Xabier Erroteta]

Gure ustez ordea, Aristegietak proposatzen dú soluziobide hau:

Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera-eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko. [Xabier Aristegieta, "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez, 2009]

Eta gauza da ze hala komek nola koma garaiek (halaber deitu baitirá arrastak edota apostrofoak) agerianago utziko dituzté estuasun horiek zeintan mugitu behar den prosa buruazkena. Gure ustez, soluzioak jo beharko luke ki izán sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den egoki, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena. Norberak ikusi beharko luke nóiz zér erabili, baina euskal tradizio idatzi edo mintzatuan ahalko balira aurkitu aukera sintaktikoak zeinekin joan soluzionatzen akaso kasu gehienak, gure ustez hori litzake biderik zuzenena.

Adibidez, goragoko aipuan dio Errotetak:

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko,...

Hor ez dago velcro-efektu puru bat, baina bi aditz-forma horiek jarraian emanda, duda sor dakiguke zér ari garen irakurtzen. Hor báda soluzio sintaktiko bat askoz eraginkorragoa ezen koma edo apostrofoa, zein jada existitzen den an euskal textugintza, gutxitan agertua bada ere: "afin(-eta) = afinda" nexu burulehena:

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpóndu salatzen duen arazoa,...

non, "konpondu salatzen" horretan, berriro ageri zaigú velcro-efektu bat, zein berriro konpondu ahalko dugun erabiliz a-erlatibo prepositibo "zein":

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpondu arazoa zein salatzen duen,...

Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero... [360] [>>>]

Koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua

Aurreko sarreran aipatzen genuén velcro efektua, erabiliz izendapená zein Xabier Aristegietak jarriko zion an bere artikulua titulatzén "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak" (Senez, 2009). Jarraian doakizu, irakurle, nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen duen zér den velcro-efektua:

Adierazpen grafikorik gabeko pausaldia eta «Velcro efektu» gogaikarria

Esan bezala, problema hau eta atzerakargarena dira -biak aspalditik diagnostikatuak baina oraindik ere ebatzi gabeak, euskal testuetan barra-barra agertzen baitira-, askoren ustez, eta ni erabat ados nago irizpen horretan, euskarazko testugintzak gaur egun dituen bi problema larrienak, eragiten dituzten ulermen-oztopoen norainokoarengatik eta daukaten hedapenarengatik, mota guztietako testuak kutsatzen dituzte-eta.

Laburki adierazita, honakoan datza problema: euskaraz hitz egiten ari garenean badago egiten dugun pausaldi bat, zeina, hitz horiek idatziz jasotzean, inolako zeinu berezirekin adierazten ez den. Ondorioz, idatzitako testua irakurtzen dugunean, grafikoki adierazitako inolako etenik ikusten ez dugunez, ez dugu detektatzen, eta horrek gaizki-ulertuei atea irekitzen die.

Izan ere, testu bateko ondoz ondoko edozein bi hitz sintaktikoki uztartzea bideragarria den bakoitzean, uztardura hori egiteko berezko joera sortuko da irakurlearengan, eta horrenbestez, hitz horiek bata besteari semantikoki lotuta daudela interpretatuko du, baita berez halako loturarik ez dagoenean ere. Arropa edo oinetakoak lotzeko erabili ohi den velcro-sistemarekin gertaturiko gauza bera da, azken finean: velcro-mutur batek oihal bat ukitzen duen bakoitzean horri itsatsita geratzen den bezalaxe, hitzak ere, bata bestearen aldamenean egote hutsaren ondorioz, elkarri «itsasteko» joera sortzen da irakurlearengan, hitz horien artean esanahi-loturarik ez egon arren. Horrenbestez, ez bada argi agerrarazten halako loturarik ez dagoela eta, are gehiago, pausaldi edo eten bat egon badagoela, arriskua da irakurleari iradoki ahal izatea testugileak bilatzen ez duen esanahi bat.

Egia da, dena den, pausaldi horrek ez daukala antzik ikur bereki batez adierazten diren pausaldiekin. Koma batek adierazten duen etena baino laburragoa dela esango nuke. Argi ikusten dudana da pausaldi horiek egin beharra nolabait adierazi behar dela, ez adierazteak ulermen-arazo larriak sortzen baititu. Agian eztabidagarriagoa da zer ikurren bidez markatu behar diren eten horiek. Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera- eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko.

Problema agerian uzten duten adibideak:

• «Aralar bakarrik aurkeztuko da EAEko hauteskundeetara».

Esaldi honek ematen digun informazio hutsean oinarriturik, ez dago jakiterik zer esan nahi duen: Aralar beste inorekin koaliziorik egin gabe aurkeztuko dela, ala hauteskundeetara alderdi politiko bakar bat, Aralar, aurkeztuko dela. Agian baten batek esango du testuinguruak argitzen duela zalantza, edo esanahia hain dela nabaria non gure ingurunean bizi den edozein irakurlek esaldia berehala ulertuko lukeen. Baina nik uste dut hori ez dela kontua. Esan nahi dudana da ez zaidala oso onargarria iruditzen nork eta testugile batek, alegia, testuak egiteaz arduratzen den norbaitek, bere lanaren eskastasunei aurre egiteko sorospen bila jotzea zertara eta testuingurura. Testugilearen erantzukizuna baita testu beregaina ekoizteaz arduratzea, salbuespen bakanak salbuespen. Ikuspegi horretatik, testuingurura jotzea (joaraztea, zehazkiago esatearren) iruditzen zait dela testugileak bere zeregin batzuei aurre egin behar ez izateko asmaturiko nolabaiteko aitzakia. [Xabier Aristegieta, Senez, "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", 2009]

Aurreko sarrerako "an" partikula dá preposizio bat, edo bestela esanda, buru sintaktiko prepositibo bat, zeinen irakurketak berak ("an") adierazten baitu ze hortxe hasten da sintagma prepositibo bat, justuki inesiboa. Horrela, preposizio argi horren ondorengo izen-sintagma itsatsiko da an gure entendimendua an modu inesibo artikulatu, progresibo eta koherentea. Eta koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena aúrka velcro-efektua. [356] [>>>]