SVO estrukturan, ergatiboa izan ahal dá optatiboa noiz ez den anbiguetaterik

Atzoko sarreran, Josu Lavin eta Gilen zúten mantendu oso elkarrizketa interesgarria buruz ergatiboa an zenbait perpaus erlatibo, zeintan, jada bukaeran Gilenek zioen:

... pentsatu dut ergativoa deuseztu nahi zenuela.

eta Josu Lavinek erantzún:

Deuseztu ez, baina invitatzen dut casu honetan obligatorio ez içaitera.

cantatzen duen guiçona
ethorcen den guiçona

formac desdoblatzeracoan gure classicoec

guiçona ceinec cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

erran ukan dute.

duEN eta dEN horietan ergativoaren arrastoric ez dagoen beçala, ez egoitea CEIN icenordainean ere:

guiçona cein cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

Hala nola (ez kasualitatez) munduko hizkuntzak jaio ohi dirá (S)OV(S) buruazkenak; era berean (ez kasualitatez ere) munduko hizkuntzak dúte erakusten joera dinamiko gardena buruzki ordená SVO burulehena, nahiz orobat existitu daitezke kasu aski hibridoak, aski bikoitzak, nola akaso euskara, zeintan landu liteké estrukturá SOVO kin pre eta postposizioak. Jakina, eta betiko moduan, erabilerak markatu beharko luke bidea.

Garabide estruktural horretan, SOV hizkuntzek galdu ohi duté euren ergatibitatea (non den markatzen sujeto aktiboa: euskara) edo euren akusatibitatea (non den markatzen akusatiboa: latina) noiz bihurtzen SVO, hain justu zeren aditzak ondo mugatu ohi ditu bataren bukaera (normalean sujeto thematikoa) eta bestearen hasiera (normalean objeto rematikoa). 

Bilakaera horretan, halaber, adizki auxiliarrak pasatu ohi dira ti izán finalak barrú sintagma verbala ("ekarri du") ki hasierako posizioa ("du ekarri"), hola utziz eduki verbal semantiko nagusia ("ekarri") justuki lehenago zein bere hurrego osagarri nominala, preposizionala...., zeintan progresiboki joango da osatzen informazioa an modu koherentea (sintaktikoki eta interpretazionalki).

SOVO estruktura bikoitzean, bi aukerak (OV eta VO) koexistitu ahal dira kin ergatibo optatiboa noiz ez dagoen anbiguetaterik, eta baita kin aukerako auxiliar aurreratua (beheragoko "dú") markatúz bere aurreko subjetua (azentuak, hor ere, egin lezake bere lan argitzailea):

Gizonak aulkia ekarri du. (hemen ere, anbiguetaterik ezean, ken liteke ergatiboa)

Gizona dú ekarri aulkia. (hemen ere, optatiboki, jarri liteke ergatiboa)

Dudagabe, SVO ordenean, kasu ergatiboa izan liteké optatiboa noiz ez den anbiguetaterik. [⇶]

Azentuak optatibo, eta ez soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere

Azentuak optatibo izatea ez da batere gauza berria; izan ere, jada, egun, halaxe dirá, optatibo, hóriek azentu graveak zein diren erabiltzen afin desanbiguatu zenbait perpaus erlatibo buruazken. Eta sarrera honetan aldeztu nahi genuke optatibitate hori, zein, gure ustez, hedatu beharko litzake ki beste erabilerak ere afin azkarkiago joan daitezen azaleratzen eta normalizatzen estruktura sintaktiko burulehen potente-efektiboagoak an egitura orokor bát SOVO pre eta postpositiboa (zeintan bakoitzak egokituko luké bere aukera, akaso soilik buruazkena).  

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia e anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erabilí azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarkiago eta aisago. [⇶]

Azentu diakritiko tonikoa ere

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia e herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea e diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea e diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Bestalde, ohartarazi nahi dugu ze azentu diakritiko toniko hauek ez dira zertan kokatu gáin azken silaba, nola diren kokatzen azentu diakritiko intonatibo progresiboak.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea. [⇶]

Hóri azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilerá on azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an "Joskera lantegi" respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa. [⇶]

XK5: Teoria gardena eta ebidentzia enpiriko sendoa bat-eginik

Erantzunez a Xabier Kintana (ikus XK1, XK2, XK3 hau, XK4, eta hau). 

1998an David Gil hizkuntzalariak (erantzunez a bere kolega Bingfu Lu) zúen planteatzen honako galdera hau (ikus XK4):

First a question: Is it actually the case that there's more OV>VO than VO>OV among ATTESTED changes, or only amongst RECONSTRUCTED changes.

Eta Gil-ek berak zioskun zér deduzitu beharko genukeen baldin erantzuna balitz baiezko biribila (ikus Gil-en mezu osoa hemen):

... , if the former, then I see no way to avoid the conclusion that what we have here is a fascinating window into linguistic evolution, with OV languages being evolutionarily prior to VO languages with respect to word order typology.

(An inevitable disclaimer. To say that, say, OV Japanese is evolutionarily prior to, say, VO English with respect to word order typology is not to rule out the possibility that, say, OV Japanese might be more advanced evolutionarily than VO English with respect to other linguistic properties not correlated with word order. And needless to say, such claims say nothing about extra-linguistic matters.)

Gil-ek, esan bezala, zúen planteatzen hori-galdera an 1998. Eta 2005ean Tom Givón hizkuntzalariak (zein baita figura zentral bat an hizkuntzalaritza funtzionala) zioen (ikus Givón-en mezu osoa hemen):

1. Synchronic morphology is most often the best guide for reconstructing older syntax. There is not a single shred of evidence in Japanese morphology indicating anything but SOV syntax (see Givon 1971, 1979, 1983 ed., 2001, inter alia).

2. In general, SOV is the oldest attested word-order in human language. Most natural (non-contact induced) drift is, as far as I know, always away from SOV, not toward it (Givon 1979; Ruhlen & Gell-Man, forthcoming).

Honek du erakusten haruntzago ti edozein duda razonable ezen, afera honetan, bat datoz teoria gardena eta ebidentzia enpiriko sendoa. Hau da, ... I see no way to avoid the conclusion that... [107] [⇶]

XK4: David Gil: ... then I see no way to avoid the conclusion that ...

Erantzunez a Xabier Kintana (ikus XK1, XK2, XK3 eta hau ere).

Zinez, Bingfu-ren azalpena hain da ona, hain logikoa, hain naturala, non oso zaila da haren kontra egitea.

Eta evidentzia enpirikoa? Zer esan dezakegu burúz evidentzia enpirikoa? Bát al dator? Demagun hala dela, eta datu enpirikoek erakusten digutela ze hizkuntzek jotzen dute a kokatzea objetua atze aditza noiz eskakizun linguistikoak handitzen diren. Hala balitz, horrek zer esan nahiko luke? Akaso honako hau?

First a question: Is it actually the case that there's more OV>VO than VO>OV amongst ATTESTED changes, or only amongst RECONSTRUCTED changes.

If the latter, then the reason for, say, Proto-Indo-European being OV in the eyes of some historical linguists *may* (I'm only throwing this out to be provocative) be the same as the reason for, say English being OV, underlyingly, in the eyes of this or that flavour-of-the-week generative framework -- namely the product of a desire to get everything nicely lined up and serialized and pretty and elegant.

However, if the former, then I see no way to avoid the conclusion that what we have here is a fascinating window into linguistic evolution, with OV languages being evolutionarily prior to VO languages with respect to word order typology.

(An inevitable disclaimer. To say that, say, OV Japanese is evolutionarily prior to, say, VO English with respect to word order typology is not to rule out the possibility that, say, OV Japanese might be more advanced evolutionarily than VO English with respect to other linguistic properties not correlated with word order. And needless to say, such claims say nothing about extra-linguistic matters.)

David Gil [1998ko maiatzak 27]

Bai, teoria eta evidentzia sendoek bát eginen balute... [105] [⇶]