astelehena, azaroa 13, 2023

Errepideak desdoblatu ahal dira, eginez nolabaiteko bi errepide, bakoitza an norabide ezberdin bat, eta sintaxibideak ere joan ahal dira gerota gehiago desdoblatzen, sortuz SOVO sintaxi mixtoa

Lehengo batean aurkitzen genuén "doblatu" aditza artén arrotzhitzak zein Erramun Gerrokagoitia-k aukératu noiz azaldu zér diren hitz horiek:

"doblatu" horrek, apárte "bikoiztu" edo "errepikatu", esan nahi dú "egin dobladura bat":

antzera nola "plegatu" aditzak esan nahi duén "egin plegadura bat":

edo "tolestu" aditzak "egin tolestura" bat:

Hor doá 3. adiera ti "doblatu" aditza:

eta adiera bat ti "plegatu" aditza":

edo 1. adiera ti "tolestu":

eta plegatua dena, desplegatu ahal da:

berdin nola tolestua dena destolestu ahal den:

justuki berdin nola doblatua dena, desdoblatu ahal den. Gainera, errepideak desdoblatu daitezke, eginez nolabaiteko bi errepide, bakoitza an norabide ezberdin bat. Eta nolabait horrela ulertu behar dirá euskararen desdoblamenduak, zeinen bitartez, alde batetik, desplegatzen baita tresna sintaktikoen potentzia guztia, eta bestetik, lortzen dirá aukera sintaktiko bikoitzak, desdoblatuak, bakoitza an norabide bat.

Bide batez esán ze, azken adiera hori ("desdóblatu errepideak") agertzen zaigú an estilo-liburua ti "Berria" egunkaria, nahiz kin asteriskoa (ulertzen dugú ze horrela agertzen da zeren Euskaltzaindiaren Hiztegia-k ez dakar aditz hori):

Eta bai, esan dugunez, zentzu batean, sintaxiak ere desdobla daitezke, garatuz, desplegatuz, destoleztuz edo desdoblatuz aukera burulehen potenteak, horrela bikóiztuz bideak, eta sortuz SOVO sintaxi mixtoa, zeinen inguruan gogoratu ahal dugún, adibide, gure sarrera-zati hau:

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia on herenegungo sarrera:
Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.
Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.
Bai, garatuz eta eskainiz aukera burulehenak, horrela bikóiztuz bideak, eta sortuz SOVO sintaxi mixtoa. [2175] [>>>]

Etiketak: , , ,

ostirala, urria 16, 2020

SVO estrukturan, ergatiboa izan ahal dá optatiboa noiz ez den anbiguetaterik

Atzoko sarreran, Josu Lavin eta Gilen zúten mantendu oso elkarrizketa interesgarria burúz ergatiboa an zenbait perpaus erlatibo, zeintan, jada bukaeran, Gilen-ek zioén hau:

... pentsatu dut ergativoa deuseztu nahi zenuela.

eta Josu Lavin-ek erantzún:

Deuseztu ez, baina invitatzen dut casu honetan obligatorio ez içaitera.

cantatzen duen guiçona
ethorcen den guiçona

formac desdoblatzeracoan gure classicoec

guiçona ceinec cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

erran ukan dute.

duEN eta dEN horietan ergativoaren arrastoric ez dagoen beçala, ez egoitea CEIN icenordainean ere:

guiçona cein cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

Hala nola (ez kasualitatez) munduko hizkuntzak jaio ohi dirá (S)OV(S) buruazkenak; era berean ere (eta ez kasualitatez) munduko hizkuntzek erakusten duté joera dinamiko gardena buruzki hurrenkerá SVO burulehena, nahiz orobat existitu daitezke kasu aski hibridoak, aski bikoitzak, nola akaso euskara, zeintan landu litekén estrukturá SOVO kin pre eta postposizioak. Jakina, eta betiko moduan, erabilerak markatu beharko luke bidea.

Garabide estruktural horretan, SOV hizkuntzek galdu ohi duté euren ergatibitatea (non dén markatzen sujeto aktiboa: euskara) edo euren akusatibitatea (non dén markatzen akusatiboa: latina) noiz bihurtzen SVO, hain justu zeren aditzak ondo mugatu ohi ditú bataren bukaera (normalean sujetua dá thematikoa) eta bestearen hasiera (normalean objetua dá rhematikoa). 

Bilakaera horretan, halaber, adizki auxiliarrak pasatu ohi dira ti izán finalak an sintagma verbala ("ekarri du") ki hasierako posizioa ("du ekarri"), hola utziz eduki verbal semantiko nagusia ("ekarri") justuki lehenago zein bere hurrengo osagarri nominala, preposizionala...., zeintan progresiboki joango dén osatzen informazioa an modu koherentea (sintaktikoki eta interpretazionalki).

SOVO estruktura bikoitzean, bi aukerak (OV eta VO) koexistitu ahal dira kin ergatibo optatiboa noiz ez dagoen anbiguetaterik, eta baita kin aukerako auxiliar aurreratua (beheragoko "") markátuz bere aurreko sujetua (azentuak, hor ere, egin lezake bere lan argitzailea):

Gizonak aulkia ekarri du. (non, anbiguetaterik ezean, ken liteke ergatiboa)

Gizona dú ekarri aulkia. (non, optatiboki, jar liteke ergatiboa)

SVO ordenean, kasu ergatiboa izan liteké optatiboa noiz ez den anbiguetaterik. [1050] [>>>]

Etiketak: , ,

asteartea, abendua 10, 2019

Leúndu arazo buruazkenak vs indíkatu soluzio burulehenak

Bittor Hidalgo-k atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):
Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:
Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):
LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)
Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.
Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" on Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen ziotén soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzakén printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen ziren a ahuldade handiak on hitz-ordena buruazkenak ("Erderismos", 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidátu irakurlea gain zelai ilunak on prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiátu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, esaldiko parte rhematikoena ager litekén bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia on Axular), halan ze batzutan sor liteké anbiguetate sintaktikoa burúz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia on textu bat ezin buruazkenagoa, baizik saiatzea seinalatzen norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan areagotzen dén a efikazia on diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago artén saiátu leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiátu indikatzen norabidea on soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. [739] [>>>]

Etiketak: , , , ,

larunbata, abuztua 31, 2019

Asier Larrinagak ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik

Zioen hemen Asier Larrinaga-k (zein, ezaguna denez, dén EITBko Euskara Zerbitzuko burua) ezen bera ez dago bereziki aldé erabili azentu graveak afin desanbiguatu zenbait esaldi erlatibo:
Ez naiz ni azentu horien oso aldekoa, batetik, azentuak gure inguruko hizkuntzetan beste zeregin bat duelako, baina batez ere, bestetik, erlatiboaren arazoa konpontzeak ez duelako konpontzen arazo zabalago bat. Xabier Aristegietak velcro efektua esan zion arazo horri Senezen argitaraturiko artikulu batean ("Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez 37 (2009). [Asier Larrinaga, 2011]
Eta berak ematen duen arrazoia da ze azentu horrek ez du konpontzen arazo bat zein dén zabalagoa, hedatzen delarik ki sintagma guztiak non gertatú velcro-efektua on Xabier Aristegieta, zeintan duda egiten dugún zér zerékin lotu.

Eta ez zaio puntu horretan arrazoirik falta ki Asier Larrinaga: arazoa
ondo zabalagoa da, hain ere zabala non blaitu egiten du euskara idatzi guztia, zeren dén zuzeneko islada on inkoherentzia sintaktikoá sortua ganik sintaxi buruazkena, nola genioen hemen:
Gure ustez, soluzioak jo beharko luke ki izán sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den egoki, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena.  [Balbula, 2018]
Edonola ere, sintaxi bikoitz batean (SOVO), ondo lagungarriak izan daitezke azentuak (zein izanen lirake optatibo) eta oso bereziki azentu akutuak afin desegin hainbat duda respektu ustezko edo benetako velcro-efektuak.

Báda, ordea, arazo handi bat an erantzuna on Asier Larrinaga: kritikatzen du soluzio bat zatio izán partziala, baina ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik. [638] [>>>]

Etiketak: , , , ,

larunbata, abuztua 17, 2019

Azentuak optatibo, eta ez soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere

Azentuak optatibo izatea ez da batere gauza berria; izan ere, jada, egun, optatiboki erabiltzen dirá azentu graveak afin desanbiguatu zenbait perpaus erlatibo buruazken. Eta sarrera honetan aldeztu nahi genuké optatibitate hori, zein, gure ustez, hedatu beharko litzake ki beste erabilera batzuk ere afin azkarrago joan daitezen azaleratzen eta normalizatzen estruktura sintaktiko burulehen potente-efektiboagoak an egitura orokor bát SOVO pre eta postpositiboa (zeintan bakoitzak egokituko luké bere aukera, akaso soilik buruazkena).  

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existitu anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erábili azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarrago eta aisago. [624] [>>>]

Etiketak: , , ,

osteguna, abuztua 15, 2019

Azentu diakritiko tonikoa ere

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irákurri eta intérpretatu sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irákurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zeinekin argituko litzakén zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an ondoko esaldia on herenegungo sarrera:
Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.
Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea. [622] [>>>]

Etiketak: , , ,

asteartea, abuztua 13, 2019

Horrá azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilerá on azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an "Joskera lantegi" respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):
Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:
Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.
[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]
Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa. [620] [>>>]

Etiketak: , , , , ,

igandea, martxoa 18, 2007

XK5: Teoria gardena eta ebidentzia enpiriko sendoa bat-eginik

Erantzunez ki Xabier Kintana (ikus XK1, XK2, XK3 hau, XK4, eta hau). 

1998an David Gil hizkuntzalariak (erantzunez ki bere kolega Bingfu Lu) zúen planteatzen honako galdera hau (ikus XK4):

First a question: Is it actually the case that there's more OV>VO than VO>OV among ATTESTED changes, or only amongst RECONSTRUCTED changes.
Eta Gil-ek berak zioskun zér deduzitu beharko genuken baldin erantzuna balitz baiezko biribila (ikus Gil-en mezu osoa hemen):
... , if the former, then I see no way to avoid the conclusion that what we have here is a fascinating window into linguistic evolution, with OV languages being evolutionarily prior to VO languages with respect to word order typology.

(An inevitable disclaimer. To say that, say, OV Japanese is evolutionarily prior to, say, VO English with respect to word order typology is not to rule out the possibility that, say, OV Japanese might be more advanced evolutionarily than VO English with respect to other linguistic properties not correlated with word order. And needless to say, such claims say nothing about extra-linguistic matters.)

Gil-ek, esan bezala, zúen planteatzen hori-galdera an 1998. Eta 2005ean Tom Givón hizkuntzalariak (zein baita figura zentral bat an hizkuntzalaritza funtzionala) zioén (ikus Givón-en mezu osoa hemen):

1. Synchronic morphology is most often the best guide for reconstructing older syntax. There is not a single shred of evidence in Japanese morphology indicating anything but SOV syntax (see Givon 1971, 1979, 1983 ed., 2001, inter alia).

2. In general, SOV is the oldest attested word-order in human language. Most natural (non-contact induced) drift is, as far as I know, always away from SOV, not toward it (Givon 1979; Ruhlen & Gell-Man, forthcoming).

Honek du erakusten haruntzago ti edozein duda razonable ezen, afera honetan, bat datoz teoria gardena eta ebidentzia enpiriko sendoa. Hau da, ... I see no way to avoid the conclusion that... [107] [>>>]

Etiketak: , , , , ,

igandea, martxoa 04, 2007

XK4: David Gil: ... then I see no way to avoid the conclusion that ...

Erantzunez a Xabier Kintana (ikus XK1, XK2, XK3 eta hau ere).

Zinez, Bingfu-ren azalpena hain da ona, hain logikoa, hain naturala, non oso zaila da haren kontra egitea.

Eta evidentzia enpirikoa? Zer esan dezakegu burúz evidentzia enpirikoa? Bát al dator? Demagun hala dela, eta datu enpirikoek erakusten digutela ze hizkuntzek jotzen dute a kokatzea objetua atze aditza noiz eskakizun linguistikoak handitzen diren. Hala balitz, horrek zer esan nahiko luke? Akaso honako hau?
First a question: Is it actually the case that there's more OV>VO than VO>OV amongst ATTESTED changes, or only amongst RECONSTRUCTED changes.

If the latter, then the reason for, say, Proto-Indo-European being OV in the eyes of some historical linguists *may* (I'm only throwing this out to be provocative) be the same as the reason for, say English being OV, underlyingly, in the eyes of this or that flavour-of-the-week generative framework -- namely the product of a desire to get everything nicely lined up and serialized and pretty and elegant.

However, if the former, then I see no way to avoid the conclusion that what we have here is a fascinating window into linguistic evolution, with OV languages being evolutionarily prior to VO languages with respect to word order typology.

(An inevitable disclaimer. To say that, say, OV Japanese is evolutionarily prior to, say, VO English with respect to word order typology is not to rule out the possibility that, say, OV Japanese might be more advanced evolutionarily than VO English with respect to other linguistic properties not correlated with word order. And needless to say, such claims say nothing about extra-linguistic matters.)

David Gil [1998ko maiatzak 27]

Bai, teoria eta evidentzia sendoek bát eginen balute... [105] []

Etiketak: , , , , ,