Bizkai-Aldundia (1920): "... euskal-esakerea zenbaizti-idazkerara eroatearren itz barri au asma bear izan dogu."

Hiru egun atzera, ikusten genuen nóla a autorea edo autoreak on liburuá "Euskal-Zenbakiztia" (1920) zúen edo zúten proposatzen tresna prepositibo bat (hitz bat) ki adierazi zatiketak:  

8 : 2 idazten dogunean,  ... irakurriko dogu zortzi zat bi.

zeintaz oinohar batean diotén:

Azketsi ostera be, irakurlea, baña euskal-esakerea zenbaizti-idazkerara eroatearren itz barri au asma bear izan dogu. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Hitz hori ("zat"), argi denez, derivatu da ti "zatitu" aditza, antzera nola "tol" derivatua zen ti "tolestu" aditza (ikus sarrera hau) akaso bilatuz tresna labur eta funtzional bat, nahiz, gure ikuspuntutik, bi expresio horietan inportanteena ez da hitza bera (zein, ondo pensatuta, izan zitekén edozein) baizik bere posizioa tartén zatigaia eta zatilea an posizio prepositiboa respektu bigarren zenbakia (zatilea). Horrexegatik da inportantea saio hori, eta aurrerapausu handia, zein gerora konsolidatuko zén an "zati" forma, gaur egun guztiz normaldua. [2189] [>>>]

Hasieran foku markatu bat (derrigor enfasi berezikoa), gero pausa bat, gero material deazentuatua eta finean aditza, berdin deazentuatua? Zertárako? Nóiz? Zergátik?

Bittor Hidalgo-k zioén atzo: 

Kontua da testuinguru horretan (frantsesezko jatorrizkoan: "car l'arbre est cognu par le fruit"), non argi dagoen esaldian azpimarratu nahi den osagaia 'fruktutik' hori dela ('par le fruit')?), Leizarragak aukeratu duela testu segida hau, eta ez beste: "Ezen fruktutik arborea ezagutzen da." Leizarragak ere bai bide daki zer azpimarratu nahi duen, eta ustez hori egiten du delako segidan, nondik interpretatu litekeen bere ikuspegia dela FRUKTUTIK osagaia azpimarratuz ondoko guztia ematea deazentuaturik eta enklitiko (are pausa batez fruTUtik-en ondoren ere, nolabait: Ezen frukTUtik / arborea ezagutzen da ‒aditza (eta are ondoko arborea) deazentuatua eta enklitiko emango genukeen moduan arborea osagaia tartekatu gabe: Ezen frukTUtik ezagutzen da (arborea)‒. Eta hori ere euskarazko aukera dateke, ala? Edo deskalifatuko dugu Leizarragaren esaldia? 

Bittor, zure irakurketa hori dá oso irregularra, eta komunikatiboki oso ahula. Egia da ze, oso salbuezpenez, erabil liteké pausa bat tarten foku preverbal bat eta bere ondorengo aditza noiz aditz hori dén oso-oso aurrikusgarria (oso-oso kontextuala), baina  hortik aurrera, material desazentuatua sartzea artén hasierako foku bat eta amaierako aditz bat litzaké zerbait ondo inefizientea azpi baldintza minimoki regularrak, nahiz noizbait gerta liteke, bai, baina soilik oso-oso salbuespenez azpi baldintza oso-oso puntual-zirkunstantzialak.

Galdetzen duzú:  

Eta hori ere euskarazko aukera dateke, ala?

Aukera báda, jakina, baina ez da aukera aberasgarria, baizik ondo inefizientea eta ondo inefektiboa, eta hortaz, soilik erabilgarria azpi baldintza oso-oso ez-planifikatuak, ia-ia ezbeharrez. Zeren, gure ikuspuntutik, báda hor galdera previo bat:

Zertárako nahi dugu aukera hori? Nóiz eta zergátik erabiliko genuke aukera hori? [1643] [>>>]

Ezezko esaldiak ere eramango al dute euskara ki galbidea? Ba, antza, berdin-berdin ere

Atzokoan aipatzen genuén honako pasartea on Juan Garzia (2013), nondik gaur azpimarratu nahi genuke ondoko esaldi negatibo horiztatu hau: 

Ikasle horrek ez du ekartzen liburua eskolara.

Kurioski, ezezko SVO ordena neutro hori ez litzake sartuko tarten Juan Garzia-ren ordena kritikagarriak, baizik ze, kontrara, horíxe izan beharko litzake gure eredua an ezezko esaldiak.

Baina, ez dugu ikusten zergátik ezezko SVO eredu hori ez litzaken izan behar berdin kaltegarria nola beste edozein SVO arrén eta záildu menderakuntza postpositiboa, hala lagúnduz, horrek ere, euskara erámaten an norabidea ki galbidea. 

Bai, ezezko esaldiek berdin-berdin ere eraman beharko luketé euskara ki bere galbidea, ezta? (ikus "Juan Garzia (2013): "... euskarak berak -euskal hiztunek, alegia- beste urrats bat emango luke... galbiderantz""). [1527] [>>>]

Ordainez, desagertu dirá velcro efektuak eta esaldiari dario jarraitutasun askoz naturalagoa an bere parte inportanteena, zein ez den baizik bere parte rhematikoena

Herenegun irakurtzen genion ki Juan Garzia ondorengo pasartea (an bere artíkulua "Galdegaia aditzaren atzean", 2013):

... euskarak berak -euskal hiztunek, alegia- beste urrats bat emango luke... galbiderantz. [Juan Garzia, 2013)

zeinen jarraiera dén hau: 

... hainbat hiztun bestela natural-naturalek lanak dituzte aditzaren kokapenak berregokitzeko esaldia mendeko perpaus bihurtu behar dutenean, ... [Juan Garzia, 2013]

Azken esaldi horiztatu horretan, báda gutxienez velcro efektu bat tárten 'berregokitzeko' eta 'esaldia' (lehenengo irakurrian interpreta litezke nola sintagma berekoak). Akaso Juan Garzia-k ez du jarri hor koma bat afinda saiatu manténtzen jarraitutasun diskursiboa (ez dirudi lortu duenik), baina, koma jarrita ere, azpimarratu behar dugu ze komak ez dira sakoneko soluzioa ki velkro-efektuak, baizik-ze soluzioa (soluzio graduala) dá sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero..."). 

Ikus daigun nóla eman geinken esaldi hori erábiliz guztiz eskurako estruktura eta baliabideak:

... hainbat hiztun bestela natural-naturalek lanak dituzte berrégokitzen aditzaren kokapena noiz esaldia bihurtu behar dutén mendeko perpaus,...

edo:

... hainbat hiztun bestela natural-naturalek lanak dituzte berrégokitzen aditzaren kokapena noiz behar duten bihúrtu esaldia mendeko perpaus,...

Hor, aurreratu ditugu aditzak, eta erabili dugu menderakuntza prepositiboa. Ordainez, desagertu dirá velcro efektuak eta esaldiari dario jarraitutasun askoz naturalagoa an bere parte inportanteena, zein ez den baizik bere parte rhematikoena. [1526] [>>>]

ezen, baizen, arren, kide(n) > kin, bitarte(n), (t)arte(n)...

Sarrera honetan aipatzen genuén Azkue, mintzatuz burúz el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético, zeinen arabera izanen genuké, adibidez:

• arte > bi(t)arte > tarte

halatan ze, Azkue-k berak dioenez:

Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Mekanismo horretatik aterako liraké "tarté" eta "bitarté" aukera prepositiboak ere:

Puntu hori dago (bi)tarté A eta B.
Zure jarrera dago tarté interes handia eta desinteres absolutua.

"-n" bukaera inesiboa jarriz, izanen genuké ha eredua nondik etorriko litzakén "kide(n) > kin":

• tartén / bitartén

eta orokorrean izango genituzké:

• (t)arté(n) / bitarté(n)

Bádira halaber "ezen", "baizen" edo "arren", zein sortu zirén postpositibo, eta, nola edo hala, sortu zituztén euren versio prepositiboak ere (ikus sarrera hau edo beste hau). Eta, jakina, bádugu ha eredua on "bitartean-eta..." prepositiboa, zein Joanes Urkijo idazleak erabili zuén hiru aldiz, nola genioen an:

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

Ikus, azkenik, ondorengo sarrera ere:

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

[791] [>>>]

Dressler (1985): "often metathesis results in syllable structures better to pronounce and to perceive"

Mintzatu ginén atzo burúz metatesia, eta hona hemen aipu bat non Lourdes Oñederra-k komentatzen digu zér den metatesia (an "Hizkuntzen fonologia", 1986):

- METATESIA. Hots bat lekuz aldatzen denean, hotsa gorde egiten da. Mogitu ez balitz, suntsitu, asimilatu edo urtu egingo bide zatekeen. Dressler-en (1985) ikuspuntutik, beraz, metatesia indartze edo disimilazio bilakabideetakoa da. Dena dela, berak esaten du "often metathesis results in syllable structures better to pronounce and to perceive". [Oñederra, 1986:327-328]

Ez da gutxi: askotan ahoskatzeko errazagoa dena, ulertzeko zailagoa izaten da, halatan ze, egoten da tirabira bat tartén bi helburu horiek. Kasu honetan, bi abantailok (errazago ahoskatzea, eta errazago ulertzea) batera etor litezke. [790] [>>>]