Asier Larrinagak ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik

Zioen hemen Asier Larrinaga-k (zein, ezaguna denez, dén EITBko Euskara Zerbitzuko burua) ezen bera ez dago bereziki aldé erabili azentu graveak afin desanbiguatu zenbait esaldi erlatibo:

Ez naiz ni azentu horien oso aldekoa, batetik, azentuak gure inguruko hizkuntzetan beste zeregin bat duelako, baina batez ere, bestetik, erlatiboaren arazoa konpontzeak ez duelako konpontzen arazo zabalago bat. Xabier Aristegietak velcro efektua esan zion arazo horri Senezen argitaraturiko artikulu batean ("Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez 37 (2009). [Asier Larrinaga, 2011]

Eta berak ematen duen arrazoia da ze azentu horrek ez du konpontzen arazo bat zein dén zabalagoa, hedatzen delarik ki sintagma guztiak non gertatú velcro-efektua on Xabier Aristegieta, zeintan duda egiten dugún zér zerékin lotu.

Eta ez zaio puntu horretan arrazoirik falta ki Asier Larrinaga: arazoa ondo zabalagoa da, hain ere zabala non blaitu egiten du euskara idatzi guztia, zeren dén zuzeneko islada on inkoherentzia sintaktikoá sortua ganik sintaxi buruazkena, nola genioen hemen:

Gure ustez, soluzioak jo beharko luke ki izán sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den egoki, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena.  [Balbula, 2018]

Edonola ere, sintaxi bikoitz batean (SOVO), ondo lagungarriak izan daitezke azentuak (zein izanen lirake optatibo) eta oso bereziki azentu akutuak afin desegin hainbat duda respektu ustezko edo benetako velcro-efektuak.

Báda, ordea, arazo handi bat an erantzuna on Asier Larrinaga: kritikatzen du soluzio bat zatio izán partziala, baina ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik. [638] [>>>]

Gutxien-gutxienik prepositiboa

Aurreko bi mezuetan (honetan eta honetan) argi gelditu da ze "sin perjuicio de..." esapide burulehenak bádu euskaraz ere bere kontraparte zehatza an esapide postpositiboá "...-en kalte gabe", eta hortaz, ez litzakela egon behar batere arazorik ki emán bata arartez bestea baldin... ez balitz zeren baliabide postpositiboek ez dutén ber potentzia diskursiboa nola euren kide prepositiboek.

Eta handia izan da gure sorpresa noiz ikusi ze Xabier Aristegieta-k, nahizik ordézkatu "...-en kalte gabe" postpositiboa, proposatu dú beste alternativa postpositibo bat: "...gorabehera", zein den hain diskursiboki mugatua nola aurrekoa (alde batera utzita bere esangura). Iruditzen zaigu ze, aurrerabidean, soluzio alternatiboa izan beharko litzaké gutxien-gutxienik prepositiboa. [606] [>>>]

Aristegieta: "...astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain,..."

Izan da egunotan debate bat (an Itzul posta-zerrenda) buruzki nóla eman "sin perjuicio de..." esamolde prepositiboa euskaraz, eta gauza da ze Mikel Azkarate itzultzaileak proposatu dú parafrasi bat, non (beste esaldi batean) gehituko litzaké "Dena den, horrek ez du eragozten...",

Egia da "sin perjuicio de" horrek bidea ematen duela modu askotako parafrasien bidez itzulpena egiteko.

Baina, azken adibideari helduz, uste dut garrantzitsua dela itzultzailea kontziente izatea ez duela efektu bera sortzen "sin perjuicio de" espresioaren ordez esaldi oso bat erabiltzeak (Sin perjuicio de = dena den, horrek ez du eragozten). Euskarazko bertsio hori gaztelaniazkoa baino astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain, euskarazkoan enfasia eta esanahia bera aldatu egiten dira. [Xabier Aristegieta, Itzul, 2019-9-24]

Bai, alde batetik gutxio efizientea: astunagoa, deserosoagoa; eta bestetik gutxio efektiboa, gutxio eraginkorra: pragmatikoki gutxiago egokia.

Ikus ere:

• Gakoa da efektibitate informatibo-expresiboa
• "Edozein informazio": zein zentzutan?

[603] [>>>]

Aristegieta: "...asaldagarria da zeinen gutxi hartzen den kontuan ekonomia linguistikoa euskal araugintzan, terminologian eta testugintzan."

Aurreko mezuan mintzo ginen burúz inportantzia on ikuspegi funtzionala noiz arautzen aukera linguistikoak, eta nóla, noiz-ere funtzionalitate hori egón dudan, azken aukerak utzi beharko liraké an erabiltzaileak, eurei emanez bidea ki hautatu nóiz zér nahiago duten.

Funtzionalitatea, ekonomia linguistikoa, arintasuna, potentzia, ulergarritasuna, eraginkortasuna... dirá denak ere kontzeptu ondo erlazionatuak zeini kasu egin beharko litzaieken noiz proposatzen aukera linguistikoak. Ikus zér dioen Xabier Aristegieta itzultzaileak an bere artikuluá "Ekonomia linguistikoaz" publikatua an aldizkariá Administrazioa Euskaraz (2018ko urria):

Hasieratik botako dut: nire iritziz, asaldagarria da zeinen gutxi hartzen den kontuan ekonomia linguistikoa euskal araugintzan, terminologian eta testugintzan. Eta horren ondorioa da euskarazko testuetan oztopo gehiegi agertzen zaizkiola irakurleari, ulermena aldrebesten dutenak edo, besterik gabe, erosotasuna mikazten dutenak. Hortik urrats batera besterik ez dago ondorio soziolinguistikoa: euskarazko testuekiko gogotxartzea eta ernegazioa, eta, azken batean, desatxikimendua. [Xabier Aristegieta, 2018ko urria]

Jakina, euskal araugintzak ez du balio soilik idatzirako. [486] [>>>]

Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...

Sarrera honetantxe aipatu genuén velcro-efektua, erabiliz izendapen hori zein Xabier Aristegietak jarri zion an bere artikulua titulatzén "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak" (Senez, 2009), eta bestalde, sarrera honetan aztertu genuen nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen zuen zér den velcro-efektua. Horretaz, hemengo komentario batean, Xabier Errotetak dio ondorengoa gain nóla soluzionatu velcro-efektua (noiz erántzun ki beste komentario hau): 

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko, iduri ta agortuak direla komekin ateka horretatik ateratzeko bideak. [Xabier Erroteta]

Gure ustez ordea, Aristegietak proposatzen dú soluziobide hau:

Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera-eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko. [Xabier Aristegieta, "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez, 2009]

Eta gauza da ze hala komek nola koma garaiek (halaber deitu baitirá arrastak edota apostrofoak) agerianago utziko dituzté estuasun horiek zeintan mugitu behar den prosa buruazkena. Gure ustez, soluzioak jo beharko luke ki izán sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den egoki, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena. Norberak ikusi beharko luke nóiz zér erabili, baina euskal tradizio idatzi edo mintzatuan ahalko balira aurkitu aukera sintaktikoak zeinekin joan soluzionatzen akaso kasu gehienak, gure ustez hori litzake biderik zuzenena.

Adibidez, goragoko aipuan dio Errotetak:

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko,...

Hor ez dago velcro-efektu puru bat, baina bi aditz-forma horiek jarraian emanda, duda sor dakiguke zér ari garen irakurtzen. Hor báda soluzio sintaktiko bat askoz eraginkorragoa ezen koma edo apostrofoa, zein jada existitzen den an euskal textugintza, gutxitan agertua bada ere: "afin(-eta) = afinda" nexu burulehena:

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpóndu salatzen duen arazoa,...

non, "konpondu salatzen" horretan, berriro ageri zaigú velcro-efektu bat, zein berriro konpondu ahalko dugun erabiliz a-erlatibo prepositibo "zein":

Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpondu arazoa zein salatzen duen,...

Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero... [360] [>>>]

Koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua

Aurreko sarreran aipatzen genuén velcro efektua, erabiliz izendapená zein Xabier Aristegietak jarriko zion an bere artikulua titulatzén "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak" (Senez, 2009). Jarraian doakizu, irakurle, nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen duen zér den velcro-efektua:

Adierazpen grafikorik gabeko pausaldia eta «Velcro efektu» gogaikarria

Esan bezala, problema hau eta atzerakargarena dira -biak aspalditik diagnostikatuak baina oraindik ere ebatzi gabeak, euskal testuetan barra-barra agertzen baitira-, askoren ustez, eta ni erabat ados nago irizpen horretan, euskarazko testugintzak gaur egun dituen bi problema larrienak, eragiten dituzten ulermen-oztopoen norainokoarengatik eta daukaten hedapenarengatik, mota guztietako testuak kutsatzen dituzte-eta.

Laburki adierazita, honakoan datza problema: euskaraz hitz egiten ari garenean badago egiten dugun pausaldi bat, zeina, hitz horiek idatziz jasotzean, inolako zeinu berezirekin adierazten ez den. Ondorioz, idatzitako testua irakurtzen dugunean, grafikoki adierazitako inolako etenik ikusten ez dugunez, ez dugu detektatzen, eta horrek gaizki-ulertuei atea irekitzen die.

Izan ere, testu bateko ondoz ondoko edozein bi hitz sintaktikoki uztartzea bideragarria den bakoitzean, uztardura hori egiteko berezko joera sortuko da irakurlearengan, eta horrenbestez, hitz horiek bata besteari semantikoki lotuta daudela interpretatuko du, baita berez halako loturarik ez dagoenean ere. Arropa edo oinetakoak lotzeko erabili ohi den velcro-sistemarekin gertaturiko gauza bera da, azken finean: velcro-mutur batek oihal bat ukitzen duen bakoitzean horri itsatsita geratzen den bezalaxe, hitzak ere, bata bestearen aldamenean egote hutsaren ondorioz, elkarri «itsasteko» joera sortzen da irakurlearengan, hitz horien artean esanahi-loturarik ez egon arren. Horrenbestez, ez bada argi agerrarazten halako loturarik ez dagoela eta, are gehiago, pausaldi edo eten bat egon badagoela, arriskua da irakurleari iradoki ahal izatea testugileak bilatzen ez duen esanahi bat.

Egia da, dena den, pausaldi horrek ez daukala antzik ikur bereki batez adierazten diren pausaldiekin. Koma batek adierazten duen etena baino laburragoa dela esango nuke. Argi ikusten dudana da pausaldi horiek egin beharra nolabait adierazi behar dela, ez adierazteak ulermen-arazo larriak sortzen baititu. Agian eztabidagarriagoa da zer ikurren bidez markatu behar diren eten horiek. Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera- eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko.

Problema agerian uzten duten adibideak:

• «Aralar bakarrik aurkeztuko da EAEko hauteskundeetara».

Esaldi honek ematen digun informazio hutsean oinarriturik, ez dago jakiterik zer esan nahi duen: Aralar beste inorekin koaliziorik egin gabe aurkeztuko dela, ala hauteskundeetara alderdi politiko bakar bat, Aralar, aurkeztuko dela. Agian baten batek esango du testuinguruak argitzen duela zalantza, edo esanahia hain dela nabaria non gure ingurunean bizi den edozein irakurlek esaldia berehala ulertuko lukeen. Baina nik uste dut hori ez dela kontua. Esan nahi dudana da ez zaidala oso onargarria iruditzen nork eta testugile batek, alegia, testuak egiteaz arduratzen den norbaitek, bere lanaren eskastasunei aurre egiteko sorospen bila jotzea zertara eta testuingurura. Testugilearen erantzukizuna baita testu beregaina ekoizteaz arduratzea, salbuespen bakanak salbuespen. Ikuspegi horretatik, testuingurura jotzea (joaraztea, zehazkiago esatearren) iruditzen zait dela testugileak bere zeregin batzuei aurre egin behar ez izateko asmaturiko nolabaiteko aitzakia. [Xabier Aristegieta, Senez, "Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", 2009]

Aurreko sarrerako "an" partikula dá preposizio bat, edo bestela esanda, buru sintaktiko prepositibo bat, zeinen irakurketak berak ("an") adierazten baitu ze hortxe hasten da sintagma prepositibo bat, justuki inesiboa. Horrela, preposizio argi horren ondorengo izen-sintagma itsatsiko da an gure entendimendua an modu inesibo artikulatu, progresibo eta koherentea. Eta koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena aúrka velcro-efektua. [356] [>>>]

Mekanismoak ere dira propioak

Ezaguna danez, euskaran existitzen dirá zenbait estruktura eta baliabide prepositibo, hala nola SVO estruktura, "zein..." erlatiboa, "noiz-eta..." denborazkoa, "ezi..." konparatiboa edo "arren-eta..." finala.

Eta gauza da ze baliabide horiek dirá sortu edo derivatu erabiliz mekanismo sintaktikoak zein diran propialak e-euskara, hain-ere propioak nola estrukturak eurak zein diran derivatu ti mekanismo horiek.

Adibidez, noiz Julian Maiak (hemen) dún baliatzen "zertako-eta..." an modu neutroa (ez enfatikoa) afin iragarri perpaus final bat (nola Aristegietak zúen proposatzen), ari da erabiltzen mekanismo sintaktiko bat zein jada erabili baita an euskara, hain justu ber mekanismo sintaktikoa nondik sortu baitzan "noiz-eta..." ezaguna (kasu horretan eman da beste urrats bat non "-nean" enfatikoa dán bilakatu "-n" neutroa, horrela ezberdinduz formalki ere baliabide enfatikoa eta neutroa).

Eta gauza da ze mekanismo hori dá bide guztiz propio eta zilegi bat nondik ahal diran sortu beste baliabideak ere. Beste kontu bat da zéin dan balorazio funtzionala respektu emaitza konkretu bakoitza (altuagoa edo bajuagoa segun emaitza konkretu bakoitza). Baina mekanismoa dá mekanismo propio bat. [206] [⇶]