Ixaka Lopez Mendizabal (1913): "amar eta bat dira amaika eta idazten da 11"

Jarraituz kin atzoko referentzia ki aritmetika-liburua ganik Ixaka Lopez Mendizabal publikatuá an 1913, konprobatzen dugu ze autoreak ez du arazorik ki idátzi adibidez:

9 ta 9 dira 18 [Lopez Mendizabal, 1913:18]

nola ikusi ahal dén beherago:

Autoreak erabiltzen dú SVO ordena noiz nahiago duen, adibidez an bere lehenengo orrialdea (liburuko 3.a):

Bat, idazten da 1 [Lopez Mendizabal, 1913:3]

Gero, 4.enean idatziko dú:

Bat eta bat bi dira ta idazten da 1 [Lopez Mendizabal, 1913:4]

eta 7.enean:

amar eta bat dira amaika eta idazten da 11 [Lopez Mendizabal, 1913:7]

Ariketetan ere bi ereduak aurkitzen ditugú:

2 ta 2 dira 4 [Lopez Mendizabal, 1913:8]

eta:

2 ta 2 - 4 dira [Lopez Mendizabal, 1913:9]

non antzematen dugún ze garbizalekeria sintaktikoa ez zen oraindik oso aurreratua, ez behintzat hain aurreratua nola dagoén egun.

Bide batez, SVO ordenean, aukeran oso erabilgarria iruditzen zaigú idaztea azentua an aditza:

9 ta 9 dirá 18

erakutsiz norántza bideratu behar dugún gure atentzio diskursiboa. Halako azentuak ere harribitxiak dira zat euskara, zeren ahalbidetzen duté idazkera gidatuago eta argituago bat, zuzenean erákutsiz idazlearen intentzioa, harago ti kontextua, zein batzuetan ez datekén hain argia. [>>>]

Lizarraga (1802): "Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ..."

Ari garelarik aipatzen zenbait sintaxibide zein agértu an prosa on Lizarraga, ikustagun nóla idazle nafarrak bideratzen duén erlatibo restriktibo bat útziz haren referente nominala gabén artikulurik (artikulua agertzen da an aditz aurreratua):

Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ... [Lizarraga, 1802]

Oso interesgarria. [1606] [>>>]

Lizarraga (1802): "... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ..."

Mintzo ginen atzo eta herenegun gain Lizarraga eta bere sintaxi aurrerazalea, zein, bide batez, izanen zen ber sintaxia zein erabiltzen zuen an bere mezak (esan nahi baita, ahozkoan). Horrá bere erantzun bat ki galdera explizitu bat gain aipatutako zerbait:

... Citharan au guciáu. Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, negarra sónua, ta conféssioa cántua. [Lizarraga, 1802]

Kasu horretan nahasten dirá kontextu diskursibo zehaztailea, non zehazten da zérbait zein aipatu den lehenago, eta kontextu diskursiboa on erantzun explizituak, non, finean, baita zehazten dá erantzun bat ki galdera explizitu bat. Edonola ere, argi dago emaitza:  

... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ...

Ikus "Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea".

Azentuak ki diferentziatu erlatibo aurreratuak: "Orduán erránzue, nic billatzendút zaldibát duéna achsuriarén atzéquia, edo buztana." (Lizarraga, 1802)

Aipatzen genuén atzo Joakin Lizarraga, Elkanokoa, eta nóla berak ez zuen batere arazorik ki erabili "yago" konparatibo desdoblatua (pre eta postpositiboa) noiz nahiago zuen:

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa on Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen ("Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak"):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa.

Textu horretan ikusi ahal dugu nóla apaiz-idazle horrek erruz erabiltzen baitzituen azentuak, zeinekin erakutsi nahi zuén, neurri batean bederen, nóla intonatu behar ziren bere esaldiak, modu horretan ere erákutsiz, ez-gutxitan, zéin estruktura sintaktiko ulertu behar zen. Ikustagun adibide bat:

Orduán erránzue, nic billatzendút zaldibát duéna achsuriarén atzéquia, edo buztana. [Lizarraga, 1802]

non, nahikoa liraké aditzetako azentuak arrén ulertu ze segitu behar dugu aitzina ki aurkitu parte rhematikoagoak:

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat duéna achsuriaren atzequia, edo buztana.

Hor, "duéna" azentuatu horrek esanen liguke ze ari gara irakurtzen erlatibo aurreratu bat, esanen liguke norántza jarraitu behar dugun bilátzen informazio finagoa, informatiboki relevanteagoa, rhematikoagoa. Bai, azentua izan ahal da oso interesgarria ki lagundu ondo ulertzen perpaus erlatibo aurreratuak.

Oharra: Orobat idatz geinke goragoko erlatibo hori erábiliz "zek" edo "(e)ze" erlatibo murriztaileak:

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat zek dú achsuriaren atzequia, edo buztana.

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat ze dún achsuriaren atzequia, edo buztana.

Azken kasu honetan, azentua ez da hain lagungarria nola goragokoan, non iruditzen zaigún beharrezkoa.

Juan Garziaren ereduan bertan (berak proposatua) erabil liteke optatiboki seinalizazio bat ki markatu aditz osteko galdegaiak (eta bide beretik, SVO neutroetan ere)

Genioen atzo:

Bestela esanda, SVO ordenean defektuz interpretatu beharko litzake ze informazio rhematikoena agertzen da an objetua (eta ez an sujetua, nola Juan Garziaren ereduak eragiten duen), eta soilik salbuespenez aktibatuko litzake sujetuaren irakurketa enfatikoa azpi baldintza kontextual bereziak: 

• Interpretazioa, defektuz, izan beharko litzaké neutroa an ordena neutroak: SOV eta SVO (salbuespenezko irakurketa enfatikoa soilik aktibatuko litzake azpi kontextu bereziak)

Edonola ere, eta bereziki transizio-garaian, lagungarria dateke azentua an aditza, bidáliz irakurlearen atentzioa ki ondorengo materiala:

Ilustrazioa dá gizakiak berak eragindako heldugabetasunetik irtetea.

Eta gauza da ze, Juan Garziaren aldetik, ez legoke batere arazorik ki erabili seinale berezi bat ki markátu adibideko SVO ordena hori (ikus 'Juan Garzia (2013):"... arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?"'). Izan ere, jarraian dio:  

... , kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?

Horrek ere badu bere historia, ez baikara oraingoak lehenak auzi horri heltzen. Nik neuk, horretaraino, ez nuke inolako eragozpenik, eta proposatu ere proposatu izan dut halako seinalizazio bat bide horretatik jo nahi lukeenarentzat. Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat [‘] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean), hala seinalatzeko sintagma hori ez dela galdegai mintzagai baizik, eta galdegaia, beraz, aditzaren ostean doala. [Juan Garzia, 2013]

Bádirudi ze Juan Garzia referitzen ari da ki salbuespenezko kasu batzuk, baina kasuistika hori ez da relevantea orain, edo gutxienez ez da hain relevantea nola ze Juan Garziaren ereduan bertan (berak proposatua) erabil liteke optatiboki ("bide horretatik jo nahi lukeenarentzat") seinalizazio bat ki markatu aditz osteko galdegaiak (eta bide beretik erabil liteké SVO neutroetan ere, utziz ki kontextua ea objetua foku enfatiko den ala ez).

Guztiz ados, berriro ere.

... izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat (euskara estandarra) guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki)

Honela jarraitzen zuen Bittor Hidalgo-k herenegun bere galdera (ikus ere gure atzoko erantzuna ki galdera horren hasiera)

Esan nahi luke horrek Leizarragarentzat-eta (eta euskararentzat eta euskaldunontzat) ez dagoela itxuraz 'galdegai legerik / ez leku finkorik', nolabait testuinguruak ematen duela beti aditzera esaldi baten informazio egitura zein den? 

Textuingurua oso da lagungarria ki ulertu esaldi baten informazio-egitura, oso-oso lagungarria, baina galderako "beti" hori akaso gehitxo dateke, batez ere kontuan hartuta nóndik gatozen, alegia: Juan Garzia-ren eredua.

Esan nahi baita ze Juan Garzia-ren eredua saiatu dá oso leku gutxi uzten ki kontextua, saiatu baita kodetzen (ia) den-dena bidéz hitz-ordena, hala intérpretaraziz (ia) den-dena aráuz hitz-ordena hori, eta eráginez desastre bat an euskara formala, izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki). Erabateko ezbidea. 

Horrela, gaur egun, aplíkatuz Garzia-ren eredu ubikuoa, gertazen da ze SVO ordena ikusita, interpretatu beharko genuké galdegai enfatikoa an sujetua, independenteki zéin den textuingurua. Jakina, hortik gatozelarik, duda sor litezke nóla interpretatu SVO konkretu bat, eta halako duda egon ahal denean, egokia dateke, eta beti ere optatiboki, duda hori argitzea bidéz azenturen bat, adibidez gain laguntzailea, sinpleki adiéraziz ze begiratu behar da aurrerantza, ez atzerantza (bide batez adiéraziz intonazio bat).

Foku markatua (galdegaia) ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua

 Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ez daquigunontzat claruqui xuxen eta zehatz zer da elementu inqueritua (edo euscaraz ezagunagoa eraguinez daucagun purismo lexical handia, nola galdegaia) dira zure explicatione edo interpretatione horiec -desdablatuac 3 puntutan- amiñi bat lar complicatuxeac, zeinac behar dira eracurri osoqui tentuz baldin nahi bada izan ongui ulertua diozuna.

Gauza izan ahal da hain sinplea eta hain orokorra nola-ze esaldiak bana daitezke an bi sail:

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio neutro ez-markatua, non ez dagoen foku markaturik.
  

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio bereziki markatua, enfatikoagoa, kontrastiboagoa, non báden foku markatua (galdegaia).

Esan nahi baita ze foku markatua ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua respektu azentu eta intonazio neutroa, ez-markatua.

Ikus honetaz zér esaten genuen an sarrera titúlatzen "Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea", eta oso bereziki erreparatu ki ondorengo aipu luzea on Euskaltzaindia:

Irakurria dugunez (ikus hemen):

                            ...

                             ...

2010ean (gure master-lanean) jasotzen genuenez, oraingo galdegai-legea (esan nahi baita,  aplikatu ohi dena) ez litzake justuki horrela, zeren onartzen da SOV kin O neutroa (ez hanpatua), baina hori soilik gerta daiteke an ordena kanonikoa edo neutroa, zein, arau horretan, soilik dateke SOV. Horrela, O neutroa bada, soilik eman ahalko da azpi SOV estruktura, non O egon beharko da justuki aurré aditza, eta orobat emana an ber intonazio-unitatea zein aditza, nahiz kasu horretan kin azentu neutroa (hortxe diferentzia).

Diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Esan nahi baita ze, hitz-ordenari dagokionean, berdin-berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau, zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea (ikus "Juan Garziaren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina").

Bai, diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Posizionalki berdin-berdin. [>>>]

Duanmu-k (2007) lotzen dú bere azentu-araua ("Non-head Stress rule") kin Shannon-en informazio-teoria bidéz bere "Information-Stress Principle"

Duanmu-k (2007) lotzen dú hitzen indar prosodikoa an diskursoa eta euren karga informatiboa, bidéz bere printzipioa on azentuazio informatiboa ("Information-Stress Principle"):

Duanmu dú explizituki erlazionatzen bere printzipio hori kin lana on Shannon (1948), non hitzen informazio-karga lotzen zén kin euren probabilitatea ki agértu an diskursoa:

Bereziki interesgarria iruditzen zaigu azken puntu hori (b. puntua), non, modu orokor batean, lotzen dirén ez soilik hitzak (a. puntua), baizik ere euren posizio sintaktikoak (buruak vs ez-buruak) kin euren informazio-karga tipikoa:

b. The more possible words there are for a given syntactic position, the less probability each word has, and the more intonnation load it has for that position. [Duanmu, 2007]

Modu horretan, Duanmu-k azaldu ahal du bere 1990ko araua zeintan indar prosodikoa kokatuko litzaké an ez-buruak ("Non-head Stress rule"), eta zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen:

Duanmu finean ematen ari da azalpen funtzional bat ki bere araua on 1990: izan ere, indar prosodikoa kokatuko litzaké an ez-buruak zeren ez-buruak expanditu ahal diren, eta expanditu ahal dira hainbeste nola nahi den, halan ze euren aukera-kopurua an diskursoa dá ez-mugatua, eta hortaz, aukera horietako bakoitzak izanen luké probalitate txikia ki agértu, hola apórtatuz informazio erlatiboki gehiago zein euren buruak, eta jasóz indar prosodiko erlatiboki handiagoa. [1379] [>>>]

Duanmu (2007): "The syntactic non-head has a deeper structure because it is phrasal in nature and can expand. In contrast, the syntactic head is a word (or a morpheme ), which cannot expand."

Gaurko sarrera honetan fokatu nahi genuke gure begirada gain herenegungo aipuko azken esaldia, non Duanmu-k (2007) zioén:

The syntactic non-head has a deeper structure because it is phrasal in nature and can expand. In contrast, the syntactic head is a word (or a morpheme ), which cannot expand. [Duanmu (2007) buruta Duanmu 1990]

Bai, osagarriak dirá sintagmak an natura (phrasal in nature), sintagmak zein expanditu ahal diren bidéz beste azpisintagma batzuk non egonen dirén beste azpiosagarri batzuk zeinen buruan izanen dugún azken osagarri bat, osagarri sakonena, zein sintaxi diskursiboki-buruazkenetan kokatuko den an esaldi-hasiera, eta sintaxi diskursiboki buruazkenetan an bukaera.

Expansio hori gertatzen badá aurrerantza (nola gertatzen den an sintaxi burulehenak) ordezta atzerantza (nola gertatzen den an sintaxi buruazkenak), hortik segitzen dá irekitasun sintaktiko-expresiboa, zeren mintzatu ahala joan gaitezke eraikitzen, pausatuki, osagarri gerota rhematikoagoak, gerota xeheagoak gain parte thematikoa (edo thematikoagoa) zein jada joan garen finkatzen an hasiera on esaldia. [1373] [>>>]

Cinque (1993) gain foku zabala: "The focus of IP is any constituent containing the main stress of IP, as determined by the main stress algorithm"

Atzokoan mintzo ginen burúz azentu neutroa an foku zabal bat zeinen hedadura, ikusten denez, beste kontu bat den. Eta baita ikusten genuen nóla Arantzazu Elordieta (an bere tesia titulatzén "Verb movement and constituent premutation in Basque", 2001:131-132) mintzo zitzaigun burúz ...

... the typical pattern observed in 'wide focus' [gure "foku zabala"] utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents of a sentence can be interpreted as focus. [Elordieta, 2001]

Jarraian, Elordieta-k (2001) gogoratzen digu nóla Cinque-k (1993) erlazionatzen duén azentu neutroa eta foku zabalaren hedadura:

The focus of IP [Inflectional Phrase, esan nahi baita esaldia] is any constituent containing the main stress of IP, as determined by the main stress algorithm [Cinque, 1993]

Genioenez, gauza bat dá azentu neutroa (esaldiko nuklearra), eta beste bat noráino hedatzen den foku neutroa. [1372] [>>>]

Duanmu (2007): "The proposal of Cinque (1993) is very similar to the Non-head Stress rule of Duanmu (1990), because in a syntactic structure, the syntactic non-head always has a deeper structure than the syntactic head."

Duanmu-k (2007) konparatzen dú bere azentuazio-araua (1990, ikus atzoko sarrera) eta Cinque-rena (1993, ikus beherago), zein, finean, izanen litzakén...

The proposal of Cinque (1993) is very similar to the Non-head Stress rule of Duanmu (1990), because in a syntactic structure, the syntactic non-head always has a deeper structure than the syntactic head... [Duanmu, 2007]

Hortaz, gogora daigun ondoko sarrera non mintzatu ginen gain Cinque-ren proposamena: "Cinque (1993): "The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree" [informalki reformulatua ga Arantzazu Elordieta (2001)] "

Ikus daigun ondorengo textua ganik Arantzazu Elordieta gain definizioa on ordena neutroa edo ez-markatua (an bere doktore-tesia titulatzén "Verb movement and constituent premutation in Basque", 2001:130-131): 

..., Cinque proposes a universal sentence stress rule which will apply in every language provided that we know what the direction of recursion is in a language, and by using the concept of "most embeddedness". Cinque's algorithm may be informally formulated as follows:

The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree.

... This, in a head-initial language (VO), the complement will count as most embedded in a SVO order, since the complement is selected by the verb. Likewise, in a V-final language, the most embedded element in SOV order will also be the complement, as the language is left-branching. As a result, in both types of languages the complement receives the main sentence stress, as is conformed by the followwing data from Spanish (VO) and Basque (OV) (the words in bold face indicate the constituent bearing neutral stress):

(29a) Hoy los niños han cantado dos canciones nuevas.

(29b) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

The main sentence stress borne on the direct object in both sentences in (29) is tipically found in sentences occurring in the neutral order. As is well kwoun, neutral order is pronounced whith a neutral focus intonation (which we may now identify as main stress),...

(29b) represents the unmarked or neutral word order for the constituents of a simple transitive clause in Basque, SOV.

[Oinoharra ganik Arantzazu Elordieta: Keep in mind that I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence.]

(29b) has an interpretation according to which the entire sentence can be viewed as the focus phrase. But, in addition (29b) can also have two further interpretations, according to which only the VP abesti berri bi abestu 'sing two songs' represents the new information of the sentence, and a third reading, in which only the object phrase abesti berri bi 'two new songs' is interpreted as the information focus of the sentence. The three readings are given below (the intended focused constituent in each reading is marked in italics):

(30) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

I. "Today the children sang two new songs" 

II. "Today the children sang two new songs" 

III. "Today the children sang two new songs"  

In fact, the paradigm illustrated in (30) is the typical pattern observed in 'wide focus' utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents in a sentence can be interpreted as focus. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

Azpimarratu ze hor mintzo da gain azentu neutroa, ez-markatua, zein, ordena neutroan, interpreta liteken nola:

I. Esaldi osoko foku neutroa.

II. Predikatu mailako foku neutroa.

III. Objetu mailako foku neutroa.

eta baita orobat ze:

I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

hala nola, azkenik, ze Cinque-k aldarrikatzen dú bere azentu-araua nola universala.

Horrela, Cinque-ren ereduan, defektuzko indar prosodikoa orobat joango litzake ki osagarriak (zein dirén sintaktikoki sakonagoak zein euren buruak), eta finean ki esaldiko osagarri sakonena. [1371] [>>>]

Duanmu (2007) buruzta Duanmu (1990): "Non-head Stress: In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head."

Atzoko sarreran genuen komentatzen nóla:

Osagarrien buru sintaktikoek (adibidez, konjunzioek, pre edo postposizioek edo aditzek) eskaintzen duten informazioa izaten da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu ditzagun euren osagarriak eta oso bereziki esaldiko azken gako informatibo edo espresiboak, baina, hala ere, ez da izaten bertan informaziorik rematikoena, esanguratsuena, edo espresiboena, zeini eman nahiko geniokeen indar handiena. Hori dela eta, sintaxi buruazkenen osagarri-buru hitz-ordenak ez du batere laguntzen kokatzen bukaeran elementu sintaktikoki-informatiboki-prosodikoki esanguratsuena.

Bai, errepikatzen dugu: indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak.

Horretaz, gaur honatu nahi genuké ondoko aipua ganik Sam Duanmu, aterea ti bere papera titulatzén "Stress, information and language tipology" (2007), zeintan referitzen den ki bere aurreko lan bat (bere 1990ko tesia) non dún proposatzen azentuazio-arau neutro orokor bat an terminu hauek:

Non-head Stress:
In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head. [Duanmu, 2007]

Hor Duanmu ari zén proposatzén arau bat zeinen arabera kokatuko litzakén indar prosodiko nagusia an esaldiak non ez dagoen foku enfatikorik: ari da gain (defektuzko) azentu nuklearra, neutro, ez-markatua (edonola ere, azentu enfatikoa egonez gero, gehienetan bat-etorriko da kin azentu nuklearra, zeren justuki parte tipikoki rhematikoenak izanen du probabilitate altuena ki izán enfatizatua).

Horrela, predikatuaren indar prosodiko nagusia ez litzake kokatuko an aditza (baldin haren osagarririk balego) edo gain pre edo postposizioak, baizik an euren osagarriak, zein izanen liraké erlatiboki rhematikoagoak zein euren buruak, eta zein, gainera, izan litezke ondo luzeak noiz estruktura sintaktikoa dén irekia (bide batez esán ze, teoria ortodoxoan, azpiosagarriak berdin kateatu litezke an sintaxi burulehenak edo buruazkenak, progresiboki edo regresiboki, aurrerantza edo atzerantza, nahiz kateatzeko simetria hori soilik dén formala: funtzionalki ez da inondik ere existitzen). [1370] [>>>]

Indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak

Orain dela gutxi mintzo ginén gain "subjektu-predikatu oinarrizko hurrenkera" komunikatiboa (azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak), zeintan behin emánda sujetu thematiko normalean-labur bat (edo ez-gutxitan eliptikoa), gero tipikoki emanen dá predikatu rhematiko normalean-luzeagoa. 

Antzera, predikatuan ezberdindu ahal izaten dugú, alde batetik, parte gutxio rhematiko bat: aditza, zein dén predikatuko buru diskursibo eta sintaktikoa, eta bestetik, parte rhematikoena: objetua, zein dén predikatuko osagarri diskursibo eta sintaktikoa, eta zein izaten dén luzeagoa zein aditza.

Sintagma preposizional edo postposizionaletan orobat egoten dá, alde batetik, preposizioa edo postposizioa (buru diskursibo eta sintaktikoa), zein dén erlatiboki gutxio rhematikoa eta laburragoa ze bere osagarria, zein gehien-gehienetan izaten dén parte rhematikoena eta luzeena (egoten dirá azpiosagarri kateatuak, non egon ahal dirén, adibidez, perpaus erlatiboak edo konparatiboak).

Orohar, buru diskursiboak (eta sintaktikoak) izaten dirá gutxio rhematikoak eta laburragoak zein euren osagarriak, eta justuki zatio izán gutxio rhematikoak, izaten dirá prosodikoki gutxio nabarmenduak: izan ere, indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak. 

Horretaz, genioén hemen:

Lan informatibo horretan sintaxi buruazkenak ez du laguntzen (sintaxi antiinformatiboak ez du laguntzen). Horretaz mintzo ginén an EHUko zuzentzaileek zuzendu aurreko versioa on "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) (klikatu gain irudia finéz ikusi hobeki):

Hau da:

Osagarrien buru sintaktikoek (adibidez, konjunzioek, pre edo postposizioek edo aditzek) eskaintzen duten informazioa izaten da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu ditzagun euren osagarriak eta oso bereziki esaldiko azken gako informatibo edo espresiboak, baina, hala ere, ez da izaten bertan informaziorik rematikoena, esanguratsuena, edo espresiboena, zeini eman nahiko geniokeen indar handiena. Hori dela eta, sintaxi buruazkenen osagarri-buru hitz-ordenak ez du batere laguntzen kokatzen bukaeran elementu sintaktikoki-informatiboki-prosodikoki esanguratsuena.

Bai, errepikatzen dugu: indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak. [1369] [>>>]

Cinque (1993): "The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree" [informalki reformulatua ga Arantzazu Elordieta (2001)]

Ikus daigun ondorengo textua ganik Arantzazu Elordieta gain definizioa on ordena neutroa edo ez-markatua (an bere doktore-tesia titúlatzen "Verb movement and constituent permutation in Basque", 2001:130-131): 

..., Cinque proposes a universal sentence stress rule which will apply in every language provided that we know what the direction of recursion is in a language, and by using the concept of "most embeddedness". Cinque's algorithm may be informally formulated as follows:

The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree.

... This, in a head-initial language (VO), the complement will count as most embedded in a SVO order, since the complement is selected by the verb. Likewise, in a V-final language, the most embedded element in SOV order will also be the complement, as the language is left-branching. As a result, in both types of languages the complement receives the main sentence stress, as is conformed by the following data from Spanish (VO) and Basque (OV) (the words in bold face indicate the constituent bearing neutral stress):

(29a) Hoy los niños han cantado dos canciones nuevas.

(29b) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

The main sentence stress borne on the direct object in both sentences in (29) is tipically found in sentences occurring in the neutral order. As is well known, neutral order is pronounced with a neutral focus intonation (which we may now identify as main stress),...

(29b) represents the unmarked or neutral word order for the constituents of a simple transitive clause in Basque, SOV.

[Oinoharra ganik Arantzazu Elordieta: Keep in mind that I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence.]

(29b) has an interpretation according to which the entire sentence can be viewed as the focus phrase. But, in addition (29b) can also have two further interpretations, according to which only the VP abesti berri bi abestu 'sing two songs' represents the new information of the sentence, and a third reading, in which only the object phrase abesti berri bi 'two new songs' is interpreted as the information focus of the sentence. The three readings are given below (the intended focused constituent in each reading is marked in italics):

(30) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

I. "Today the children sang two new songs" 

II. "Today the children sang two new songs" 

III. "Today the children sang two new songs"  

In fact, the paradigm illustrated in (30) is the typical pattern observed in 'wide focus' utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents in a sentence can be interpreted as focus. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

Azpimarratu ze hor mintzo da gain azentu neutroa, ez-markatua, zein, ordena neutroan, interpreta litekén nola:

I. Esaldi osoko foku neutroa.

II. Predikatu mailako foku neutroa.

III. Objetu mailako foku neutroa.

eta baita orobat ze:

I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

hala nola, azkenik, ze Cinque-k aldarrikatzen dú bere azentu-araua nola universala. [1225] [>>>]

Finean, esaldiak dirá unitate komunikatiboak zein diren zuzenduak ki emán informazio berria, rhematikoa, eta horren barruan bereziki informazio rhematikoena, zein, horregatik, egoten dén prosodikoki nabarmendua

Hizkuntzak izaten duté ordena ez-markatu bat zeinen arabera ordenatzen dirén esaldiko elementuak baldin, adibidez, informazio guztia bada rhematikoa (ez thematikoa). Euskaraz, adibidez, Alberdi-k diosku an bere gramatika (Oinarrizko gramatika, 2008:90):

Informazioa ematean, euskarak badu oinarrizko ordena normal bat, ez-markatu edo neutro esaten zaiona, eta honako hau da, beste arrazoiren batek aldatzera eramaten ez badu: SOV [subjektua/osagarriak/aditza] (adizlagunak ere osagarri gisa ulertu behar dira hemen). [Alberdi, 2008:90]

Eta galdera dá: SOV ordena horretan (zeintaz esan behar dugun ze, gure ikuspegitik, ez den euskararen ordena neutro bakarra), nón jarriko litzake (defektuzko) gailur intonatiboa? Ba, justuki gain osagarria, izan ere osagarrian egonen litzaké informazio rhematikoena. 

Horrela, nahiz orain osagarria lekuz aldatu den (respektu SVO), gauza da ze gailur intonatiboa berriro joan zaigú ki informazio-gune orohar rhematikoena, ezustekoena,... nola baita osagarria respektu sujetua edo aditza, tipikoki gutxiago rhematikoak.

Finean, esaldiak dirá unitate komunikatiboak zein diren zuzenduak ki emán informazio berria, rhematikoa, eta bere barruan bereziki informazio rhematikoena, zein, horregatik, egoten dén prosodikoki nabarmendua. [1210] [>>>]

Defektuzko azentua doá gain osagarria

Diozu Bittor:

1. VO hizkuntzetan IU bakoitzaren barruan GAILUR AZENTUAL / INTONATIBOA joan liteke hasieran, tartean edo amaieran. Hala:

[JÓHN came yesterday]
[John CÁME yesterday] zein
[John came YÉSTERDAY]

Horiek dirá gailur markatuak, zein jarri ahal dirén nonahi (inkluso markatuz silaba bat an oposizioa ki beste silaba bat), baina defektuzko azentua doá gain osagarria ("yesterday") eta ez gain sujetua ("John") edo aditza ("came"):

[John came yésterday]

Hor dá asimetria bat artén osagarria (prosodikoki nabarmendua) eta sujetua edo aditza (prosodikoki ez-nabarmenduak): defektuzko azentua doá gain osagarria. [1209] [>>>]

Azentu (akutu) diakritikoa: zér bestela?

Azentua dateké zeinu diakritiko gutxien agresiboa, gutxien oztopagarria, ondo erabilgarria noiz-ere nahiago dugun lehenetsi jarraitutasuna gain pausa. Puntu horretaz, gogoratu nahiko genuke nóla ...

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa zeinda jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzea zurruntasun buruazkena (horretarako zatítuz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bidératzen fluitate burulehena, argiki markátuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provókatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxio agresiboa eta gutxio zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Bai, azentu (akutu) diakritikoa: zér bestela? [1131] [>>>]

Azentu diakritikoak dirá gutxienik intonatiboak, eta hortaz, akustikoak

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k: 

Azentua niretzat eta beste ascorentzat da zeozer daucana zerikusia kin acustica mundua. Beraz, niretzat hemen hobe da erabiltea zeinu (marca, seinale, ...) diacriticoa ze erabili azentua, zeren ez du zerikusiric zeinu horrec kin acustica mundua.

Diacritico verba grecoa da -διακριτικά- zerbait erabilten dena bereizteco "zehar critica" edo "arartez critica" (dia + critico = zehar + critico, bereizteco) ezen da zeinu bereizgarria zeinac ez du zerikusiric kin acustica mundua.

Gure azentuak dirá diakritikoak an zentzua ze balio dute arrén argitu nóla interpretatu nexu sintaktikoak, aditzak edo are perpaus osoak zein, bestela, gerta litezkén anbiguo, edo sinpleki ez hain argi nola nahi genuken. Jakina, irakurtzean (ahots goran edo ez), iluntasun sintaktikoa ez da batere ona, zeren eragiten dú duda eta nekea an irakurlea, nor, finean, amaitu ahal da uzten irakurketa. Behar argitzaile-desanbiguatzaile hori berretzen da an sintaxi desdoblatu bat (SOVO), nola hori zein opa diogun ki euskara. Ikus zér esaten genuen an sarrera titúlatzen "Azentu diakritiko tonikoa ere":

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irákurri eta intérpretatu sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irákurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zeinekin argituko litzakén zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an ondoko esaldia on herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Gauza da ze gure azentu diakritikoak beti dirá intonatiboak (eta batzutan tonikoak ere), eta hortaz bádute zerikusirik kin akustika. [1130] [>>>]

Larramendi (1745): "ezautá..." kin azentua

Atzo komentatzen genuén Larramendi-ren "ezautá..." arrén adierazi "excepto...", eta gaur nabarmendu nahi genuke nóla "ezautá..." horretan agertzen dén azentu bat, zein den tonikoa an Larramendi ("Diccionario Trilingüe", 1745):

Guk ere gorago erabili dugú "arrén..." zaharra kin azentua, edo antzera ere, "nóla..." kin azentua. Gure kasuan azentua izaten dá oso erabilgarria noiz nahi dugun nabármendu elementu baten burulehentasuna respektu ondorengo osagarria, hola zeharo erráztuz bere interpretazioa eta intonazioa. [1129] [>>>]

Anafora erlatibo indeterminatuak: "céinec", "céinen", "céinez"...

Sarrera honetan ikusten genuen nóla Schuchardt-ek zioskun ze ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:70 [1900, alemanezko originala]),,,

hau da:

... ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

eta, kontuan hartuz ze, Schuchardt-en beraren arabera:

Sobre que el acento, evidentemente el agudo, tienen que indicar en Leizarraga la vocal más fuertemente acentuada de la palabra, difícilmente puede haber alguna duda.

gauza da ze, indeterminatuetan, azentuera izanen zén:

céinec 

céinen

céinez

...

[1046] [>>>]