Eta kontua dá hain argia ze bihar bertan bildu beharko lirake japonieraren "hizkuntz legelariak" arrén ondo estandarizatu aukera bat non halako perpausak eman ahal diren an bukaera te esaldia noiz nahi den. Jakina, beti ere aukeran.

Amaitzen genuén atzo esánez:

Hortaz, tendentzia hori ki kokatu perpaus nominalak preferenteki an bukaerako posizioa izanen litzaké ez soilik aplikagarria ki sintaxiak non existitzen den konplementatzaile prepositiboa, baizik-ere ki sintaxiak non ez dagoen halako konplementatzaile prepositiborik, nahiz azken kasu horretan tendentzia ez zen izanen hain indartsua. Beraz, izanen litzaké tendentzia orokor bat.

Gauza da ze perpaus nominal finituak izaten dirá gehien-gehienak objetu-modukoak apórtatuz argiki informazio berria eta oso espezifikoa, eta izanki hortaz oso rhematikoak (ikus sarrera hau).

Guztiz argi dago ze halako perpaus oso rhematikoak jasotzeko, askoz egokiagoa da SVO estruktura dikursiboki-progresiboa, non O perpaus osagarri objetua agertzen baita an esaldi-bukaera, noiz jada ezagutzen dugun sujetua (agentea, normalean laburra) eta aditza kin baietza edo ezetza (normalean are laburragoa), zein esaldi klase honetan izaten den erabakiorra kizun jaso abantailatsuki perpaus osagarriko informazio guztiz espezifikoa (soilik an egoera ondo kontextualak egokia izan ahal da euren hasierako kokapena).

Aurreko arrazoi komunikatiboa hain da indartsua ze, ikusten ari garenez, munduko hizkuntzetan ondo argiki nabari da joera orokor argia aldé kokatu informazio espezifiko hori an esladi-bukaera. Hala ere, bádira zenbait hizkuntza ze, arrazoi sintaktiko-historikoak medio, ez duten "legalki" onartzen halako kokapena: buruan dauzkagu hóriek hizkuntzak kin sintaxi SOV zurruna, zeinen adibide ezagunena dén japoniera.

Sintaxi horietan ezin diote erantzun ki gorago aipatutako behar komunikatibo indartsu hori zatio inertzia sintaktiko-historikoak, eta alde horretatik komunikatiboki bizi dirá esanguratsuki txartoago zein munduko biztanle gehienak, zeini bai onartzen zaién aukera progresibo guztiz beharrezko hori.

Bai, altu eta klaru, argi esan behar da ze, aditz deklaratibo horiek erabiltzean, japonieraren erabiltzaileak komunikatiboki bizi dirá esanguratsuki txartoago zein munduko biztanle gehienak. Eta kontua dá hain argia ze bihar bertan bildu beharko lirake japonieraren "hizkuntz legelariak" arrén ondo estandarizatu aukera bat non halako perpausak eman ahal diren an esaldi-bukaera noiz nahi den. Jakina, beti ere aukeran. [1719] [>>>]

Ez al dira perpaus subordinatu nominalak adibide onenetarikoa ti foku rhematikoa?

Duela hiru egun, ikusten genuen nola Herring-ek eta Paolillo-k (1995) kontrajartzen zituztén bi ikuspegi itxuran-oso-ezberdin gain posizioa on foku rhematikoak an SOV sintaxiak. Horrela autoreak mintzo ziren gain ikuspegi bat non halako foku rhematikoek joko lukete ki posizio justuki preverbal bat an sintaxi SOV zurrun edota buruazken konsistenteak, zeini kontrajarriko zitzaión beste ikuspegi bat non azpimarratzen baitzen joera universal bát on foku rhematikoak ki okupatu posizio finala an edozein modutako sintaxiak (SOVak barne). Sarrera horretan interpretatzen genuen ze bi ikuspegi horiek ez dira kontrajarriak, baizik osagarriak zein dagozki bi estadio ezberdin barné evoluzio tipikoa on sintaxiak. Zehazkiago, hantxe genioen ze bigarren ikuspegi (universal) horretan, ... 

... sinpleki gauzatzen ari da hori tendentzia komunikatibo universala zeintaz mintzo ginen an bukaera on gure atzoko sarrera:

Justuki horregatik, baldintza eta behar komunikatiboak handitzean munduko SOV sintaxiak saiatuko dira mugitzen buruzki eszenario koherenteagoak, non restrikzio hori gainditzen den, eta hala, gutxinaka, mundu mailan joango da nabaritzen joera orokor bat aldé koherentzia diskursiboa kin foku rhematiko finalak, eta informazio rhematikoena an bukaera on esaldia, azpi SVO estruktura burulehen orokor bat. Hortik azaltzen da gorago aipatutako bigarren ikuspegia, zeintaz bihar mintzatuko baikara.

Azken batean lehenengo ikuspegian islatzen ari da hasierako tendentzia bat (SOV buruazkena kin foku rhematikoa justu aurrén aditza) zein justifikatzen dén zatio arrazoi evolutibo bereziak (sorrera-baldintza bereziak), baina zein ez den justifikatzen azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak, halan ze diakronikoki joango da nagusitzen tendentzia universal bat aldén eszenario komunikatiboki efizienteago eta efektiboago bat, esan nahi baita justuki ...

... the tendency towards sentence-final focus... is a language universal, implicitly present in languages of all word order types. [Herring eta Paolillo, 1995:164]

Dá ber indar (eta tendentzia) komunikatibo diakronikoa ze gidatzen dituén munduko sintaxi guztiak aldén ordena SVO burulehena, nahizta bidea, batzutan, ez datekén batere erraza.

Orain, har daigun perpaus klase zehatz bat: perpaus subordinatu substantiboak kin aditzak nola horiek zein reféritu ki pensátu edo esán (as those with verbs of thinking or saying):

And if Japanese is so a rigid verb final language how can the current Japanese hearer or listener manage to easily understand verb final long (very long) sentences, as those with verbs of thinking or saying?

Gauza da ze perpaus subordinatu nominal horiek akaso izanen dirá adibiderik onena on foku rhematikoa (edo onenetarikoa bederen). Esan nahi baita ze esaldi horietan nola edo hala islatu beharko litzake gorago aipatutako joera universala on foku rhematikoak ki kokatu an posizio finala. Hola al da?

Euskaran badakigu baietz: justuki halako esaldi konpletiboak ez dira tipikoki ematen an posizio preverbala, baizik gehiago atzén aditza (are estandarrean ere!), baina gauza da ze joera hori islatu beharko litzake baita artén munduko sintaxiak ere,  akaso an hierarkia orokorrago bat non halako perpausetan lehenetsiko litzakén halako posizio finala gain hasierako posizioa edo erdikoa. Hortaz, errepikatzen dugu galdera: Hala al da? Bihar jarraitukó. [1655] [>>>]

Oinarrizko inventario grafiko-fonemikoa ti zeltiberikoa

Atzoko sarreran genúen ikusten nóla deklinatuko zirén izenak an mintzaira zeltiberikoa segun berreraikipena ganik Beltrán-Lloris/Jordán Cólera ("Celtibérico", 2016, Prensas de la Universidad de Zaragoza):

Eta akaso faltan botatzen da jakítea gutxi gorabehera zéin fonema, zéin soinu erabiltzen zituzten (zénbat vokal, zéin konsonante,...), eta ja bide batez, nóla idazten zituzten. Horrá oinarrizko inventario grafiko-fonemiko bat (klikatu gain irudia afin hobeki ikusi):

Behin ikásita nóla irakurri textu zeltiberikoak, entreteni gintezte irákurtzen ondoko textutxua ti tesera bat zein aurkitu den an antzinako hiria déitzen Kontrebia Belaiska:

lubos alizo/kum aualo ke(ntis)

kontebiaz/belaiskaz

Hór ikusten dugu ablatibo bat an "-z", bitan emana: "kontebiaz / belaiskaz" (alfabetoak ez zuen onartzen idáztea "-tre-" an "kontrebia"), zein itxuran ez dún signifikatzen prozedentzia, baizik zeinékin egin den paktua e ospitalitatea. [⇶]

Georgakopoulos et al. (2006) gain grekera: "The statistically dominant order in corpora and the prefered order in "all new" contexts is SVO."

Eskerrik asko Luis zatio bidali artikulu hori (atzo), non irakurtzen dugun:

Según Fernández Soriano (1993: 121), SVO es el orden más normal en español, mientras que VSO y VOS constituyen «órdenes alternativos». Con respecto al griego, SVO es el orden transitivo activo más común en oraciones principales y subordinadas (Lascaratou y Georgiafentis 2004: 6), pero se ha demostrado que la secuencia básica es VSO y que SVO resulta del proceso de tematización del sujeto (Philippaki-Warburton 1985).

Grekeran, irakurtzen dugunez, SVO dá ordena transitibo aktibo komunena an perpaus nagusi eta subordinatuak, nahiz, linguista generatibista batzuen ustez, oinarrizko ordena teorikoa litzaké VSO. Izan ere, gramatika generatiboan, oinarrizko ordena da hori nondik eginen liraken geroko derivazio sintaktiko guztiak, halan-ze "se ha demostrado" hori referitzen da ki ustezko derivazio mental batzuk zein gertatuko liraken an gure burmuinak, eta zeinen arabera SVO izanen litzakén pixkat nekezagoa zein VSO (gainera, gogora daigun ze, adibidez aráuz Kayne, existituko litzaké oinarrizko ordena universal bakar bat, SVO, nondik derivatuko lirake beste ordena guztiak, zein, hortaz, izanen lirake guztiak ere nekezagoak zein SVO). Gaztelaniaz ere proposatu da VSO oinarrizko ordena, eta euskaraz SVO, baina, diogunez, oinarrizko ordena hori dá ordena teoriko generatibista bat.

Bila daigun beste iturri bat, kasu honetan enpirikoa ("Information structure in Modern Greek", 2006):

Bádirudi ze grekeran existitzen dira bi ordena neutro, SVO eta VSO, baina kin tendentzia bat aldé ordena gerota SVOagoa. [1250] [>>>]

Japonieraren intrakultura (kultura kin maiuskulak, eguneroko kultura) dago guztiz baldintzatua ga estuasun linguistikoak

Genioén atzo:

Hor agertzen zaigu a hazia on evoluzio bat zein, hiztunen onerako, gertatuko dén an japoniera noiz molde horiek hasten diren gramatikaltzen, eta areago noiz molde horiek hasten diren egíten jarraituagoak, pausabakoagoak, progresiboagoak, funtzionalagoak, gozagarriagoak, eta ez soilik an komunikazio informala, baizik-ere an diskurso landua, non mimatu beharko lirakén egitura horiek, eta beharrezkoa balitz bilátu edo garátu bideak xedé progreso komunikatiboa izan dadín errazagoa (horretarako, esan gabe doa, behar dá perspektiba egokia). 

Hori irabazten dutenean (espero dugu hala izanen dela), aurrerapen handia izanen da gana kultura japoniarra (berdin-antzean nola izanen litzakén aurrerapen handia baldin landuko eta irabaziko balituzté beste aurrerapen teknologiko asko ere, zein, berriro espero dugu, noizbait irabazi beharko dituzten).

Azken paragafo hori ez da baizik zuzeneko ondorioa ganik azkenaurreko paragrafoa, non mintzatu garén gain progreso komunikatiboa, gain komunikazio jarraituagoa, progresiboagoa, funtzionalagoa, gozagarriagoa... justuki hiztunen onerako,... eta azkenean amaitu nahi izan dugu azpimarratuz ze halako aurrerapen komunikatiboak islatzen dirén an kultura osoa: umorea, hizkera zatarra,  haserre-moduak, kantagintza, rap-a, pelikulak, teatroa, poesia, bikoizketak, itzulpenak, irakaskuntza, liburuak, egunkariak, irakurketa, eta orohar an kultura komunikatibo osoa, an kultura expresibo osoa...

Izan ere, ez dago ezér efektu biderkatzaile kultural handiagoa duenik zeinda... flexibilizazio linguistikoa aldé posizio (aukera) aurreratuagoak, zeren ez dago teknologia inportanteagorik zeinda teknologia komunikatiboa. Logikoki. Guztiz logikoa da, guztiz justifikatua kin argumentu solidoak, eta guztiz konprobagarria ere an edozein manifestazio linguistiko intrakultural non zinez eta serioski konparatzen dituzun bi fluxu komunikatiboak. Baina, zuk  diozu: 

Jesus, zure azken paragrafoa irakurrita, dirudi mintzo zarela, nagusikeria puntu batekin mintzo ere, herri kulturalki eta are teknologikoki atzeratu batez. Nik esango nuke balantzaren beste aldean dagoela Japonia, zer esanik ez espainoldun herrialdeekin konparatuta.

Ez daigun nahastu gauzak: ni ez naiz ari gain kultura kulinarioa, zein Japonian dén ikaragarria, edota gain tearen kultura edota jardinetako kultura edota arte martzialak (karatea) edota origamia edota beste mila arlo non japoniarrak diren eredu... Ez, ari naiz gain kultura oinarrizkoena, kultura kin maiuskulak: intrakultura, eguneroko bizimodua, eguneroko erlazioak, eguneroko komunikazioa, eguneroko umorea, eguneroko takoak, eguneroko haserreak, eguneroko itzulpenak, eguneroko informatiboak,... esan nahi baita, errepikatzen dut, kultura kin maiuskulak, intrakultura, eta oinarrizko kultura hori, Japonian, aurkitzen da guztiz baldintzatua ganik estuasun komunikatiboak.

Horrá adibide intrakultural bat gain modua nóla ematen diren klaseak an institutuak ("Silence in intercultural communication", Nakane, 2007):

Hortik azpimarratuko genuke adibidez ze:

Thus, oral interaction in the classroom is typically fragmentary and even incoherent. Instead, there is a general tendency for written language to be given priority by both students and teachers over spoken language. 

eta:

Silence in Japanese classrooms ia a part of classrooms culture ...

Eta, antza asko kopiatzen dute (harbeletik), eta asko memorizatzen dute:

Dá adibide bat, besterik ez, baina ondo interesgarria.

Eta azken gauza bat: niretzat japoniarrak dirá beste ni bat, ez dira nigandik ezberdinak, ni ere naiz japoniarra noiz mintzo naizen burúz japoniarrak. Antzera ere náiz piraharra noiz diodan ze piraharrak duté eskubide humanoa ki zenbakiak (besteak beste), eta horrekin batera ki matematika, zeren oso argi daukat ze, perfektuki, ni egon ninteken an euren posizio anumerikoa, eta hala balitz, gustatuko litzaidake norbait saiátzea niri eskaintzen zenbakiak, edo, gutxienez, egoeraren analisi serio bat afin ez egón gaizkiulerturik.

Evidenteki, hori ezin izan liteke nagusikeria, baizik solidaritatea eta erantzukizuna (hori nagusikeria dela esatea dá oztopo handienetariko bat aúrka analisi serioak eta soluziobideak). [1236] [>>>]

Adibide oso azpimarragarri bat: foku estu postverbal bat?

Atzokoan ikusten genuen nóla, japoniera mintzatuan, elementu postverbalak ia exklusiboki erabiltzen diren an erabilera dialogatuak, non egoten den oso zuzeneko interakzioa kin entzulea (akaso oso interakzio kontextuala, oso kolokiala). Orain interesatzen zaigu ezagutzea noláko maiz gertatzen diren elementu postposatu horiek an japoniera dialogatua, eta areago, noláko funtzio komunikatiboak betetzen dituzten. 

Hortaz, gauza da ze Nakagawa-k ez digu ematen halako daturik an bere atzoko liburua (2020), halan-ze jo behar izan dugu ki beste hizkuntzalari japoniar bat, Matsumoto, nok sortu eta aztertu zuén datu-base mintzatu oso kolokial bat non jaso ziren dialogoak artén gazte universitarioak, binaka oso lagunak, eta elkarrekin askotan hitz eginak, zeinek autograbatzen zituzten euren elkarrizketak nóiz eta nóla nahiago zuten. Gero, autograbazio horietatik, Matsumoto-k aukeratuko ditu 1600 intonazio-unitate, zeinekin burutuko baitu bere azterketa. Matsumoto-k diosku an bere liburua titúlatzen "Intonation units in Japanese conversation" (2003):

Matsumoto-k, 1600 IU horietan aztertuko ditú hainbat kontu, zeinen artean aurkitzen baita gure intereseko proportzioa on elementu postverbalak, hala nola ere IU horien nolakotasun intonatibo-informatiboa. Ikus daigun horri buruzko emaitza nagusiak, zein komentatuko ditugun beherago:

Beraz, Matsumoto-k aukeratutako 1600 IU horietatik % 7,7 (123) duté gutxienez zati postverbal bat, nahiz ez dirén guztiak intonatiboki-informatiboki berdinak. Izan ere, desberdindu ahal ditugu 3 tipo (lehenago aipatuko ditugú I eta III tipoak, zein diren informatiboki gutxien interesgarriak):

• I tipoan sartuko liraké elementu postverbal horiek zein agertzen diren intonatiboki baturik ki IU zabalagoak non bádiren zati ez-postverbalak ere. Hauek ez dira izaten bereziki interesgarriak ti ikuspuntu informatiboa zeren biltzen baituté informazio oso thematikoa, oso eskuragarria, zein justuki horregatik ematen baita an bukaera desazentuatua on IU bat non informazio rhematikoena jada emana den preverbalki.

• III tipoan agertzen dirá IU intonatiboki independenteák non, gehien bat, errepikatzen (reformulatzen) den zeozer zein jada esana baitzen an aurreko zatia. Oso thematikoak ere.

• II tipoan, ordea, agertzen dirá IU postverbalak zeinen informazioak osa leiké esaldiko edukia, rhematikoki, halan-ze euren portzentajea interesatzen zaigu bereziki. Gainera, goragoko (4.10) adibidea ikusita (nahiz ez dugun ezagutzen esaldiko kontextu informatibo-intonatibo osoa), esango genuke ze hor ager liteke foku estu postverbal bat, zein, beste nonbait genioenez, oso berri ona litzake (Matsumoto-k, uste dudanez, ez da mintzo gain puntu hori).

Hortaz, nahizta II tipoko IUak lirake %4,1 tikan 1600 horiek (non denak ez diren zértan izan rhematikoak) eta gainera an datu-base autograbatu oso kolokial bat artén gazte oso lagunak, (4.10) adibide hori iruditzen zaigú guztiz azpimarragarria, eta ez soilik zatio bere izaera informatiboa, baizik-ere zatio bere barneko hitz-ordena. [1230] [>>>]

Halako material postverbalak dirá lehenengo pausu garatzailea, baina oso hasierakoa, ia dá ... abiapuntua

Iwasaki hizkuntzalariak zenbait publikaziotan (guxienez tikan 1993) aztertu dú ondorengo esaldia non agertzen zaizkigún zenbait sintagma postverbal an japonierazko esaldi mintzatu bat, zeinen kontextua dén hau (Iwasaki, "Japanese", 2013):

Behin kontextua izanda, ikus daigun orain, beherago, Bittor Hidalgo-k bidalitako pdf-a (ikus herenegungo sarrera), non Nakagawa hizkuntzalariak (an bere liburua titúlatzen "Information structure in spoken Japanese", 2020) jasotzen dú goragoko esaldi hori (diogunez, aztertua originalki ganik Iwasaki, an beste zenbait publikazio, zeinen artean aurkitzen dén goragokoa):

 

Hurrengo sarreretan saiatuko gara gehiago komentatzen esaldi hori, baina esan daigun orain ze esaldi horretan izanen genituzké hiru "afterthought": lehenengo biak, pausak eginda, guztiz thematikoak (lehenengoa, zehazkiago, saio thematiko bat zein gauzatukó an bigarrena), eta azkena, pausa oso luzea eginda, argigarria:

• sono are-wa-ne (... hori zera, ezta?...") non "wa" dén partikula thematikoa (thema atzeratua),

• hoosoo-wa-ne  (... hori programa, ezta?"...) non berriro dugú "wa" partikula thematikoa (thema atzeratua), 
  

• kazoku-de (familian), non aurkitzen dugún informazio argigarria zein kasu honetan jada uler ziteken tikan "uti-de" (etxean), nahiz halako gehigarri batean gehitu litekén edozein informazio, zein izan ahal den rhematikoa nahizta, printzipioz, ez litzaken izanen fokala (informazio rhematikoena).
  

Hortaz, hiru sintagma postverbal horietan, agertzen da informazio basikoki referentzial-thematiko-argigarria (halako gehigarriak gertatzen dirá an munduko hizkuntza guztiak: beti gehitu beharko da zerbait ahaztutakoa, edota argitu-gehitu zerbait).

Edonola ere, ez nieke inola ere kendu nahi euren inportantzia handia ki elementu postverbal horiek, zein izanen lirakén lehenengo urratsa ki kokatú postverbalki gerota elementu rhematikoagoak, eta baita fokalak ere, halan-ze joan liteke gramatikaltzén posizio fokal postverbal bat (zein, jakina, oso berri ona litzakén). 

Halako material postverbalak dirá lehenengo pausu garatzailea, baina oso hasierakoa, ia dá ... abiapuntua. [1228] [>>>]

Japoniera: itogarriki SOV-buruazkena

 Zenioén Bittor:

 • Ez daude, nire uste apalean, hizkuntzak salbuespenik gabe eta absolutuki direnak BURUAZKENAK –eta ez bereziki euskara– (guztietan aplikatzen ahal direlako, besteak beste eufemistikoki AFTER THOUGHTS-eta deitu ohi diren estrategiak, hainbat osagai, noski ERREMATIKO izango direnak, ERREMATIKO, bai, ez naiz nahasi, ahalbidetuz esaldi amaieran IU independenteak).

Genioén hemen:

Sintaxi regresiborik regresiboena litzaké OVS-buruazkena, zein litzaken are buruazkenagoa zein SOV-buruazkena (gauza da ze sujetua ondo konsidera liteke buruá e bere predikatua, nagusiki zeren burua dá referentea [zértaz], bitarten predikatua dén referentzia [zér]). Baina, ordena hori háin da, nola esan, kontextuala, ze ez da batere-batere funtzionala azpi baldintza orokorrak (zeinen artean sartzen dirá, dakigunez, baldintza exigenteak); horrexegatik bide da hain urria eta agertzen da hain lokalizatua an inguruak non baldintza komunikatiboak oso kontextualak diren.

Hortaz, hóri litzake sintaxi regresiborik regresiboena: ordena OVS-buruazkena. Baina, genioenez, oso sintaxi real gutxi existitzen dira kin ezaugarri horiek (ikus hemen edo hemen), justuki zatio euren funtzionalitate oso mugatua ki egoera oso kontextualak, non gehienetan sujetua ez den emanen. Horrela, behar komunikatiboak handitu ahala, sintaxiak joango dira bilatzen ordena funtzionalagoak. 

Bestalde dauzkagu sintaxi SOV-buruazkenak, non daukagun:

• ordena SOV ez-markatua, neutroa, non, bereziki aditza eta objetua eman ahal diren jarraituki, pausagabe, jarriz azentu neutro orokorra an objetua, halan-ze esaldian interpretatu liteke foku zabala (esaldi osokoa, predikatu mailakoa edo agumentu mailakoa gain objetua, zein ez litzaken enfatikoa). 
  

• baliabide sintaktiko buruazkenak (posposizioak eta nexu koordinanteak eta subordinanteak).

Bestalde, mintzo zara buruz:

...hizkuntzak salbuespenik gabe eta absolutuki direnak BURUAZKENAK...

noiz, esana dugunez, nekez aurkituko da linguistikan zérbait zein dén "salbuespenik gabe eta absolutuki" ezer ez. Baina bádira tendentzia argiak, oso-oso argiak. Nola genioén adibidez, hemen:

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa dezagun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, ...

Eta, bai, bádira munduan sintaxi SOV-buruazken oso rigidoak edo zurrunak, zein dutén kokatzen (ia) beti aditza an bukaera e esaldia eta (ia) soilik erabiltzen dituzten baliabide sintaktiko buruzakenak. Adibidez, japoniera, non:

1.: erabilera ez-dialogatuan, sintaxia dá (ia) guztiz SOV-buruazkena, eta

2.: dialogoetan ere, oso-oso sintaxi zurruna da, nahiz hor bádauden salbuespen gehiago, zein izaten dirá edo:

• atzeratutako material oso thematikoa, oso eskuragarria, zein emanen den deazentuatua eta pausagabe; edo 

• pausa baten osteko materiala, zeinen intentzio komunikatiboa anitzagoa baita (rhematikoa ere), nahiz izaten dén referentziala, atentzioa deitzekoa, ahaztutako zerbait ematekoa, argigarria, informazioa zabaltzekoa, ...

Baina, genioenez, halako dislokazioekin ere, eredua dá ikaragarri zurruna, oso-oso buruazkena, areago: itogarriki SOV-buruazkena, halan ze japoniera mintzatzen da oso zatika, oso ez-jarraituki, egínez mila eta bat pausa planifikatzaile-prozesatzaile, ordainduz prezio handi-handia an matizazio expresiboa on euren esanak,... ia esaldi bakoitzean, ia sintagma bakoitzean, etengabe. [1221] [>>>]

OVS sintaxiak ez dira soilik "much more common" an "small language families", baizik-ze soilik ematen dira an "small language families"

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúten izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ganik Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua": 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dirá aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio gestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso gestuala, oso sinplea.

 

Eta, realitatean, nón bizi dira OVS hizkuntzak?, zéin baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zéin ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen zirén askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pensatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori.

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz existituko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán aldé bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak. [1142] [>>>]

Hizkuntza isolatzaileak ez dira zertan izán burulehenak

Zioen atzo Txopi-k hemen:

Gipuzkeraz esan ohi da "zailegi, ezkertiarregi, jakobinoegi", aldiz Nafarroako Bortzirietan dute erabiltzen bi hitz "sobera zail, sobera ezkertiar, sobera jakobino".

Nire iritziz hau da oso interesgarri, alde batetik zeren dira bereizten bi hitz eta bestalde, gakoa esaten delako hasieran. Ez al dira hauek hizkuntz isolatzaile baten ezaugarriak?

Demagun "lar" partikula, zein dén sinonimoa on "sobera" edo "-egi". Daukagu:

"Gozotasun lar" vs "Lar belozidade" [OEH]

edo

"Bihotza samur lar" vs "Burua lar bero" [OEH]

 

non ikusten den ze "lar" banandurik (isolaturik) emateak ("dira bereizten bi hitz") ez dakár ordena burulehena ("gakoa esaten delako hasieran").

Esan nahi baita ze, zentzu tekniko formal hertsian (ikus "Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa"), hizkuntza analitikoak (eta hizkuntza isolatzaileak ez dirá baizik muturreko hizkuntza analitikoak) ez dira zertan izán burulehenak.

Hori esanda, azpimarratu nahi genuke ze, báda zentzu zabalago-funtzionalago bat zeintan ulértu ha analitikotasuna (ikus "Analisi koherentea vs sintesi monolitikoa"), zeinen arabera soilik hizkuntza burulehenak izanen liraké analitiko, bitárten buruazkenak izanen lirakén sintetikoak. Zentzu zabalago guztiz interesgarri horretan, genioenez (hemen),... 

Kontua da ze, analisian, fokua jartzen dugú gain parteak, elementuak edo zatiak, zeinek báduten banan banan interes propio koherentea (analisian zatitzen dugú osotasuna an zati esanguratsuak) biartean-ze, sintesian, interesatzen zaigu osotasuna, zeren hor lortzen dugu bilatutako koherentzia sintaktiko-interpretatiboa (osotasuna da hor elementu esanguratsuena, eta ez hainbeste parteak, zein, hor egonda ere, ez dira gure fokua an hurbilketa sintetiko hori).

Zentzu zabal eta orokorrean esan genezake ze hizkuntza burulehen-deduktiboak, zein baitira sintaktikoki eta interpretazionalki koherenteak, izanen dirá analitikoak ere, zeren hitz-ordena horretan mezu osoaren banakako zatiek bádute zentzu sintaktiko eta interpretatibo koherentea, zeren ordena horretan ia hitz bakoitza itsatsi daiteke koherenteki ki gure entendimendua an modu estrukturalki eta interpretazionalki segurua, zeren ordena horretan goaz deduzitzen, pausuz pausu eta seguru, esanahi global analitikoa.

Kontrastean, eta zentzu zabal horretan segituz, sintaxi buruazken-induktiboan soilik lortzen da koherentzia noiz héldu azkena, halatan non, lehenago, soilik ahalko da induzitu ustezko uztardura estruktural-interpretazionala. Ordena horretan, osotasuna dago lehen planoan, eta parteak soilik dirá bigarren planoko elementu inkoherenteák ze-ari-diren itxaroten, esango nuke etsituki, euren osotasun sintetikoa.

Nolabait esan, unitate sintetiko oso horiek ikus daitezke nola balira izen (edo izendapen, edo etiketa) monolitiko luzeak, nola genioen an sarrerá titulatzen "Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena".

Bestalde, genioén an "Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa":

Kontua da ze bereizketa tekniko espezifikoago horrek ez du, printzipioz, zerikusirik kin kontrastea artén hizkuntza burulehenak eta hizkuntza buruazkenak. Esan nahi baita ze zentzu tekniko zehatz horretan sintetiko hitzak soilik adierazi nahi du morfologia aberatsa (hitz-ordena aparte utzita), eta analitiko hitzak soilik referituko litzake ki hizkuntzák (edo sintaxiák) zeinek erabili morfologia gutxi, muturrean egonik halako hizkuntzak (isolatzaileak) zeinen hitzak diren osatuak kin morfema bakarra  (isolatzaileak) independenteki zéin den ordena (burulehena edo buruazkena) zeintan  diren ordenatzen morfema horiek.

Eta diot printzipioz, zeren, askotan nexu edo konektore sintaktiko postpositiboek erakusten duté joera sintetikoa ki inflexioa edo aglutinazioa (alegia, itsatsita joaten dira) bitartean ze, aldiz, nexu edo konektore sintaktiko prepositiboek izaten duté joera askoz analitikoagoa (azken zentzu tekniko zehatz horretan: hau da, ez dira joaten itsatsiak, baizik solte respektu hitza zein modifikatzen duten, isolatuak).

Ikus halaber ondorengo sarrerak.

• Scilovemo japoniarra: "Evolutio est ab inductivitate ad deductivitatem"

• Hitz-ordena deduktiboa vs induktiboa

• Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena

Hortaz, zentzu tekniko hertsian, hizkuntza burulehenak izan daitezké analitikoak edo sintetikoak (berdin nola buruazkenak ere), baina zentzu zabal batean, soilik hizkuntza burulehenak izanen liraké analitiko eta hizkuntza buruazkenak sintetiko. [811] [>>>]

Vietnamera: 12 manera ki esan "can"

Genioen hemen ze:

Hizkuntza tonaletan, tonuek izan ahal duté efektu biderkatzaile handia, halatan ze tonu ezberdinetako silabak konsideratu litezké nola balira vokal ezberdinekoak, nondik, vokalen kopurua multiplikatu beharko litzaké bider tonu-kopurua afin konpútatu "vokalen" kopurua (tonuak barne).

Batzutan, duda ere egin liteké ahoskera bat noráino den tonu edo vokal. Ikus horretaz ondoko komentarioa on Bui Hoang Linh burúz tonuak an vietnamera:

It is often mistaken that Vietnamese has only 6 tones, namely,

Huyền Falling
Sắc Rising
Hỏi Curling fall
Ngã Curling rise
Nặng Lowly fall
Bằng Flat

This misconception is due to the limited detonation signs the Portuguese has used to denote the spoken Vietnamese language. This lead to a belief that only “tonal signs” that are counted (e é ẻ ẹ ẽ è). In reality, the extra letters that are being used in the Vietnamese alphabet serve no purpose other than to denote the subtones that can be coupled with the maintones (namely, ă â ê ô ơ ư) to produce totally different tones. Among these special letters, there is one letter ă that is undoubtedly tonal (pronounced as á but it give an abrupt ending sound to the syllable-similar to Cantonese ending the word with -p -k -t). The other letters can be considered as different vowel for simplification purpose. So total we have,

a (can) Flat
á (cán) Rising
ả (cản) Curling fall
ạ (cạn) Lowly fall
ã (cãn) Curling rise
à (càn) Falling
ă (căn) Flat with abrupt end
ắ (cắn) Rising with abrupt end
ẳ (cẳn) Curling fall with abrupt end
ặ (cặn) Lowly fall with abrupt end
ẵ (cẵn) Curling rise with abrupt end
ằ (cằn) Falling with abrupt end

Total of minimum 12 tones in the Vietnamese language.

Tonu, subtonu edo vokal konsideratuta ere, vietnamerak izango luké tonu-sistema konplexua, kin aukera vokal-tonal zabala, zek ahalbídetu, adibidez, 12 manera ki esán "can".

Eta gauza da ze, Pellegrino et al. lanean (8 hizkuntza), vietnamerak dauká informazio-densitate altuena (silaba gutxien) eta bigarren abiadura silabiko baxuena, 5,22 silaba segunduko (mandarinak du baxuena kin 5,18), eta Coupé et al. lanean (17 hizkuntza), vietnamerak izanen luké berriro informazio densitate silabiko altuena, eta berriro ere izanen litzaké bigarren silabikoki motelena (nahiz orain motelena izán thai hizkuntza, zein aurreko ikerketan ez zen agertzen).

Edonola ere, vietnamerak izanen luké abiadura silabiko motelenetakoa, nola esperoko genuen. [683] [>>>]

Hizkuntza baten vokal-kopuruak akaso iragar lezaké hizkuntza horren abiadura silabikoa

Mintzo ginen atzo burúz inventario fonemikoak, eta nóla, hizkuntza ezberdinetan, aukera fonemiko horiek izan litezkén zabalagoak edo murritzagoak, ahalbidetuz konbinazio fonemiko gehiago edo gutxiago barné silaba ezberdin gehiago edo gutxiago, eraginéz inventario silabiko zabalagoak edo murritzagoak ere (konprobatzen genuen nóla hizkuntza batean aukera silabikoa izan litekén harik 20 aldiz handiagoa zein beste hizkuntza batean).

Eta konbinazio fonemiko horietan akaso azpimarratu beharko genuke paperá on fonema vokalikoak (vokalak eta euren kopurua) zatio euren konbinazio-gaitasun handiagoa noiz sortzen silaba diferenteak: ideia da ze, vokalek sor ditzaketé silabak bai soilduta, bai diptongoak eginda, bai eta konbinatuak kin edozein konsonante edo konsonante-multzo, zein izan ahal dirén askoz gehiago zein vokalak, halatan ze, nolabait esan, vokal baten eragin (silabiko-) sortzailea multiplikatzen da bidér kopurua on konsonanteak eta konsonante-multzoak zein exístitu an hizkuntza.

Hizkuntza tonaletan, tonuek izan ahal duté efektu biderkatzaile handia, halatan ze tonu ezberdinetako silabak konsideratu litezké nola balira vokal ezberdinekoak, nondik, vokalen kopurua multiplikatu beharko litzaké bider tonu-kopurua afin konpútatu "vokalen" kopurua (tonuak barne).

Horrela, hizkuntza ezberdinetan espero beharko genuke erlazio bat artén vokal-kopuruak, silaba ezberdinen kopuruak eta silaba-abiadurak; halan ze hizkuntzak kin vokal gutxiago izanen zirén, oro har, arinagoak (an silabak segunduko), bitárten vokal gehiago lotuko zirén kin abiadura silabiko baxuagoa.

Edo, bestela esanda, hizkuntza baten vokal-kopuruak akaso iragar lezaké, hein interesgarri batean, hizkuntza horren abiadura silabikoa. [680] [>>>]

Egon liteké osagai sintaktikoa ere arten faktoreak ze eragitén ki irakur-denborak

Aurretik esan dugunez, Pellegrino et al. (2011) lanean, IR baxuago batek finean adieraziko luké irakur-denbor handiagoa (hizkuntza horretako irakurleek erlatiboki gehiago tardatu dute irakurtzen ber informazioa), eta printzipioz, horrek izanen luké zerikusirik kin silaba-kopurua, silaben konplexutasuna eta silaba-abiadura, zein dirén, hirurak ere, ezaugarri fonikoak eta ez sintaktikoak.

Hala ere, noiz aztértu IR baxuenak, atentzioa deitzen digu nóla:

• Japonierak dú, distantzia handiz, IR txikiena, gertatzen delarik ze japoniera dá hizkuntza buruazken zurruna (esan nahi baita SOV zurruna eta zurrunki postpositiboa).
• Alemanak dú bigarren IR txikiena, eta gertatzen da ze alemana, izanki SVO an perpaus printzipalak, dá nagusiki  SOV an perpaus subordinatuak, halatan ze litzaké partzialki SOV.
• Txinera litzaké hirugarren IR baxuena, oso gutxigatik bada ere, eta, SVO delarik ere, kokatzen ditú pepaus erlatiboak aurrén euren izen referentziala (RN), hala nola ere genitiboak (GN).
• Hizkuntza burulehenek (SVO eta prepositiboak), zein baitira beste lauak, dituzté IR altuenak.

Eta ikusita nóla bat datozén irakur-denbora altuenak eta hitz-ordena buruazkenenak (an hizkuntzak zeintan oso diferenteak dirén silaba-kopuru, silaba-konplexitate eta silaba-abiadura), pensatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat artén faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [665] [>>>] 

Hurbilketa bat ki diferentzia interlinguistikoak noiz irakurtzen ber informazioa an hizkuntza ezberdinak

Atzokoan genioen ze, nahiz faktore fonikoak ez egon an zentrua on debatea buruzki funtzionalitate linguistikoa, faktore horiek izan  ahal dirá elementu osagarri relevanteak, bereziki noiz konparatzen hizkuntzen funtzionalitatea an egoera elebidunak edo eleaniztunak.

Gaurkoan aipatu nahi dugu artikuluá titulatzen "A cross-language perspective on speech information rate" publikatua ga Pellegrino, Coupé eta Marsico an Language (2011), non autoreak, finean, saiatzen dirén egiten hurbilketa bat ki abiadura zeinekin trasladatzen den ber informazioa noiz irakurria an hizkuntza ezberdinak (information rate).

Irakurria izanki, hiztunek ez dute ezer sortu behar, baizik soilik irakurri zerbait zein norbaitek aurreprestatu duen afin eman ber informazioa an textu guztiak. Bestalde, azpimarratu behar da ze experimentu horretan ez da egiten ulermen-kontrolik xedéz saiatu konprobatzen noráino trasladatu dé informazioa, edo bestela esanda, noráino ulertu diren textuak (ulermen-kontrolak izaten dirá galdera sinpleak non diren konputatzen erantzun zuzenak eta reakzio-denborak). 

Ikus, hortaz, beheragoko taula, non, oso labur esanda, lehenengo zutabean agertzen zaigún ratio bat non islatzen den zénbat silaba behar izan diren ki eman experimentuko informazioa; bigarrenean, segunduko silaba-kopurua, eta hirugarrenan dugú informazio-ratioa, zein dén gure oraingo mintzagaia:

Azpimarratu nahi genuke ze, beti ere hurbilketa horren arabera, inglesa izanen litzaké hizkuntza zek izán informazio-tasa handiena, bitárten japonierak izanen lukén baxuena, nahiz diferentzia hori ez litzakén ia ezer baldin konparaturik kin arazo diferentziala zein suposatzen duén japonieraren buruazkentasuna respektu inglesaren burulehentasuna. [643] [>>>]

The elephant in the room

Aurreko sarreran genioen ze Chomsky-ren planteamendu gramatikal innanista dá basamendua zeintan oinarritzen dén hurbilketa formalista ki gramatika, hain azalekoa nola zientifikoki eskasa.

Gainera, nola genioen hemen, Chomsky-ren gramatika genetiko universal horretan, hitz-ordena ez litzake baizik beste parametro horietako bat ("another parameter"), hain superfiziala nola, finean, anekdotikoa:

CHOMSKY: In English the most important element in every major grammatical category comes first in its phrase. In simple sentences, for example, we say John hit Bill, not John Bill hit. With adjectives we say proud of John, not John of proud; with nouns we say habit of drinking wine, not drinking wine of habit, and with prepositions we say to John, not John to. Because heads of grammatical categories always come first, English is what is called a head-initial language.

Japanese is a head-final language. In Japanese you say John Bill hit. And instead of prepositions, there are postpositions that follow nouns: John to, rather than to John. So here's another parameter the child's got to leam from experience: Is the language head-initial or head-final?

Baina, nola genioen an gure "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa" (Senez 46, 2015):

Euskararen munduan ondo baino hobeto azalduta dago ze esaldien aditz printzipala sistematikoki esaldi-bukaeran kokatzeak (hots, behin subjektua, osagarria eta mendeko perpaus guztiak aurretik emanda) du estutzen eta zailtzen komunikazioa (han eta hemen irakurriko dugu aholkua ezen, ahal izanez gero, aditza aurrera dezagun, aditza ez dadila urrundu ti bere subjektua,...). Ba, justuki horixe bera zein saiatzen garen evitatzen euskaran (nahiz estrukturalki izan erraztasun guztiak afin inplementatu ordena hori), horixe da arau an hizkuntza SOV zurrun eta postpositivoak nola japoniera (non justuki subjektu, osagarri eta mendeko perpaus guztiak doaz sistematikoki aurre aditz nagusia). Hortxe bertan daukagu, beraz, elementu edo ezaugarri sintaktiko bat zein ari den zailtzen eta trabatzen komunikazioa an hizkuntza horiek. Ez al dugu ikusi nahi "the elephant in the room"?

[506] [>>>]

Hizkuntza persiarrean báda "e" genitiboa: 1) fonetikoki baturik, 2) fonetikoki sendotua

Jarraiturik burúz arintasun fonetikoa on "e" preposizio genitiboa, jakin dut ze hizkuntza persiarrean (deitzen Farsi) dá existitzen "e" preposizio genitiboa, zein...

1. ... ematen da fonetikoki baturik ki buru genitiboa:
   

   ostâde fârsi = teacher of farsi [ikus video hau buruz genitibo persiarra]

2. ... ematen da fonetikoki sendoturik, bihurtuz "ye", noiz buru genitiboa amáitu an vokala:
   

   dâneshjuye zabâne fârsi = student of farsi language [ikus video hau buruz genitibo persiarra]

Eta gauza da ze orrialdeotan ere proposatu da:

1.  "e" euskal baliabide prepositiboa fonetikoki batzea ki osagarri genitiboa (eta ez ki buru genitiboa nola an farsi):
   

   ikaslea e-farsi = ostâde fârsi

2. "e" euskal baliabide prepositiboa fonetikoki sendotzea, bihurtuz "en" edo "on" (eta ez "ye" nola an farsi):
   

   ikaslea on farsi hizkuntza = dâneshjuye zabâne fârsi

Oso interesgarria irudutzen zait guzti hau. [427] [>>>]