Indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak

Orain dela gutxi mintzo ginén gain "subjektu-predikatu oinarrizko hurrenkera" komunikatiboa (azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak), zeintan behin emánda sujetu thematiko normalean-labur bat (edo ez-gutxitan eliptikoa), gero tipikoki emanen dá predikatu rhematiko normalean-luzeagoa. 

Antzera, predikatuan ezberdindu ahal izaten dugú, alde batetik, parte gutxio rhematiko bat: aditza, zein dén predikatuko buru diskursibo eta sintaktikoa, eta bestetik, parte rhematikoena: objetua, zein dén predikatuko osagarri diskursibo eta sintaktikoa, eta zein izaten dén luzeagoa zein aditza.

Sintagma preposizional edo postposizionaletan orobat egoten dá, alde batetik, preposizioa edo postposizioa (buru diskursibo eta sintaktikoa), zein dén erlatiboki gutxio rhematikoa eta laburragoa ze bere osagarria, zein gehien-gehienetan izaten dén parte rhematikoena eta luzeena (egoten dirá azpiosagarri kateatuak, non egon ahal dirén, adibidez, perpaus erlatiboak edo konparatiboak).

Orohar, buru diskursiboak (eta sintaktikoak) izaten dirá gutxio rhematikoak eta laburragoak zein euren osagarriak, eta justuki zatio izán gutxio rhematikoak, izaten dirá prosodikoki gutxio nabarmenduak: izan ere, indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak. 

Horretaz, genioén hemen:

Lan informatibo horretan sintaxi buruazkenak ez du laguntzen (sintaxi antiinformatiboak ez du laguntzen). Horretaz mintzo ginén an EHUko zuzentzaileek zuzendu aurreko versioa on "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) (klikatu gain irudia finéz ikusi hobeki):

Hau da:

Osagarrien buru sintaktikoek (adibidez, konjunzioek, pre edo postposizioek edo aditzek) eskaintzen duten informazioa izaten da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu ditzagun euren osagarriak eta oso bereziki esaldiko azken gako informatibo edo espresiboak, baina, hala ere, ez da izaten bertan informaziorik rematikoena, esanguratsuena, edo espresiboena, zeini eman nahiko geniokeen indar handiena. Hori dela eta, sintaxi buruazkenen osagarri-buru hitz-ordenak ez du batere laguntzen kokatzen bukaeran elementu sintaktikoki-informatiboki-prosodikoki esanguratsuena.

Bai, errepikatzen dugu: indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak. [1369] [>>>]

Unitate intonatiboak dirá nagusiki unitate expresiboak, zein daudén, hori bai, guztiz baldintzaturik zatio faktore estruktural-kognitiboak

Atzokoan eta hernegungoan ikusten genuen noláko unitate intonatibo-foniko laburretan eman ohi den informazioa an japoniera mintzatua. Isawaki eta Tao-k (1993) dioskue ze diferentzia estruktural interlinguistikoek partzialki azaldu ahal duté zenbait diferentzia estatistiko, nola diferentzia artén portzentajea on intonazio-unitateak (IUak) non agertzen dén aditza eta haren argumentu nagusiak (Full Clause) respektu IUak kin aditza baina gabén bere argumentu nagusiak nola adibidez sujetua (Semi Clause):

edo portzentajea on IUak non soilik agértu izen-sintagma bat (NP):

 Baina, Iwasaki eta Tao-k diotenez, ...

... there are others, perhaps more interesting, factors, which contribute to the differences... [Iwasaki eta Tao, 1993]

hala nola ...

... the impact of human's limited capacity in activating thoughts on the production of the intonational unit. [Iwasaki eta Tao, 1993]

edota ...

... we would like to draw attention to other areas which have been largely ignored in the study of the intonation unit: interpersonal interaction and... [Iwasaki eta Tao, 1993]

Azken buruan, faktore interaktibo horietan, autore horiek mintzatzen ari dira gain faktore expresiboak, zein, gure ustez, daudén an oinarria bera on izaerá on unitate intonatiboak. Zeren, gure ikuspuntutik, unitate intonatiboak ez dira nagusiki unitate informatiboak, baizik nagusiki unitate expresiboak (zeinen barruan, jakina, doán informazioa), zein, hori bai, daudén guztiz baldintzatuak zatio faktore sintaktiko-estruktural eta kognitiboak. 

Baina, errepikatzen dut, unitate intonatiboak nagusiki dirá unitate expresiboak: aukera daitezke estruktura intonatibo diferenteak afin eman ber informazioa kin interpretazio expresibo oso diferentea. [1267] [>>>]

Iwasaki eta Tao-k (1993) ematen duté adibide ilustratibo bat gain nóla zatitzen diren intonazio-unitateak an japonierazko diskurso mintzatua

Eskerrik asko, Gilen, zatio zabaldu informazio hori gain hitzaldia burúz «Japonia eta euskara» zein Hiromi Yoshida-k eskainiko du biharkoan: idatzi diot ki Karlos Cid nahizik entzún hitzaldia, zein, seguru izanen dela oso interesantea.

Hori dela ta, itzul gaitezen ki japoniera eta, orokorkiago, jarraitu daigun kin gure azterketatxoa on intonazio-unitateak eta euren papera an komunikazio humanoa. Horretarako, ikustagun ondorengo adibidea ganik Iwasaki eta Tao (an "A Comparative Study of the Structure of the Intonation Unit in English, Japanese, and Mandarin Chinese", 1993):

Hor ikusten denez, japoniera mintzatuan informazioa eman eta jasotzen da an unitate intonatibo laburrak zein eman eta jasotzen dirén an modu oso ezjarraitua (tartean askotan agertzen zaigú "nee" partikula). Adibide hori izanen litzaké ilustratiboa burúz nóla zatitzen diren intonazio-unitateak an diskurso mintzatua. [1265] [>>>]

Adibide oso azpimarragarri bat: foku estu postverbal bat?

Atzokoan ikusten genuen nóla, japoniera mintzatuan, elementu postverbalak ia exklusiboki erabiltzen diren an erabilera dialogatuak, non egoten den oso zuzeneko interakzioa kin entzulea (akaso oso interakzio kontextuala, oso kolokiala). Orain interesatzen zaigu ezagutzea noláko maiz gertatzen diren elementu postposatu horiek an japoniera dialogatua, eta areago, noláko funtzio komunikatiboak betetzen dituzten. 

Hortaz, gauza da ze Nakagawa-k ez digu ematen halako daturik an bere atzoko liburua (2020), halan-ze jo behar izan dugu ki beste hizkuntzalari japoniar bat, Matsumoto, nok sortu eta aztertu zuén datu-base mintzatu oso kolokial bat non jaso ziren dialogoak artén gazte universitarioak, binaka oso lagunak, eta elkarrekin askotan hitz eginak, zeinek autograbatzen zituzten euren elkarrizketak nóiz eta nóla nahiago zuten. Gero, autograbazio horietatik, Matsumoto-k aukeratuko ditu 1600 intonazio-unitate, zeinekin burutuko baitu bere azterketa. Matsumoto-k diosku an bere liburua titúlatzen "Intonation units in Japanese conversation" (2003):

Matsumoto-k, 1600 IU horietan aztertuko ditú hainbat kontu, zeinen artean aurkitzen baita gure intereseko proportzioa on elementu postverbalak, hala nola ere IU horien nolakotasun intonatibo-informatiboa. Ikus daigun horri buruzko emaitza nagusiak, zein komentatuko ditugun beherago:

Beraz, Matsumoto-k aukeratutako 1600 IU horietatik % 7,7 (123) duté gutxienez zati postverbal bat, nahiz ez dirén guztiak intonatiboki-informatiboki berdinak. Izan ere, desberdindu ahal ditugu 3 tipo (lehenago aipatuko ditugú I eta III tipoak, zein diren informatiboki gutxien interesgarriak):

• I tipoan sartuko liraké elementu postverbal horiek zein agertzen diren intonatiboki baturik ki IU zabalagoak non bádiren zati ez-postverbalak ere. Hauek ez dira izaten bereziki interesgarriak ti ikuspuntu informatiboa zeren biltzen baituté informazio oso thematikoa, oso eskuragarria, zein justuki horregatik ematen baita an bukaera desazentuatua on IU bat non informazio rhematikoena jada emana den preverbalki.

• III tipoan agertzen dirá IU intonatiboki independenteák non, gehien bat, errepikatzen (reformulatzen) den zeozer zein jada esana baitzen an aurreko zatia. Oso thematikoak ere.

• II tipoan, ordea, agertzen dirá IU postverbalak zeinen informazioak osa leiké esaldiko edukia, rhematikoki, halan-ze euren portzentajea interesatzen zaigu bereziki. Gainera, goragoko (4.10) adibidea ikusita (nahiz ez dugun ezagutzen esaldiko kontextu informatibo-intonatibo osoa), esango genuke ze hor ager liteke foku estu postverbal bat, zein, beste nonbait genioenez, oso berri ona litzake (Matsumoto-k, uste dudanez, ez da mintzo gain puntu hori).

Hortaz, nahizta II tipoko IUak lirake %4,1 tikan 1600 horiek (non denak ez diren zértan izan rhematikoak) eta gainera an datu-base autograbatu oso kolokial bat artén gazte oso lagunak, (4.10) adibide hori iruditzen zaigú guztiz azpimarragarria, eta ez soilik zatio bere izaera informatiboa, baizik-ere zatio bere barneko hitz-ordena. [1230] [>>>]

Defini daigun ordena SVO-burulehena

 Zenioén Bittor:

5. Uste dut obsesionatuta zaudela ‘sintaxi buruazken’ eta ‘sintaxi burulehen’ kontzeptuekin, hauek absolutuki ezarri nahian hizkuntzei. 

• Ez daude, nire uste apalean, hizkuntzak salbuespenik gabe eta absolutuki direnak BURULEHENAK (guztietan aplikatzen ahal dira, besteak beste eufemistikoki TOPIC FRONTING-eta deitu ohi diren estrategiak, hainbat osagai, noski TEMATIKO izango direnak, ahalbidetuz esaldi hasieran), eta

Kontzeptualki, sintaxi SVO-burulehena ez da baizik sintaxi bat non daukagún:

• ordena SVO ez-markatua, neutroa, non, bereziki aditza eta objetua eman ahal diren jarraituki, pausagabe, jarriz azentu neutro orokorra an objetua, halan-ze esaldian interpretatu liteke foku zabala (esaldi osokoa, predikatu mailakoa edo agumentu mailakoa gain objetua, zein ez litzaken enfatikoa). 
  

• baliabide sintaktiko burulehenak (preposizioak eta nexu koordinanteak eta subordinanteak), ahalbidetuz rekursio irekia, aukeran intonatiboki jarraitua, aukeran pausatuagoa.

Nola genioén hemen:

Eta beste muturrean, objetiboki, daukagú SVO-burulehena, zeinek, nolabait esán, defektuz ematen du estruktura koherente, progresibo, jarraitu, aukeran-pausatu, ireki bat non hiztunak oso abantailatsuki aukera daike bere intonazioa (neutroagoa edo expresiboagoa) eta, horren barruan, bere unitate intonatiboak, zein dirén, estruktura horretan, nagusiki unitate expresiboak.

Portugesa, galiziera, gaztelania, katalana, frantsesa,... ez dira falta adibideak zein ondo kabitzen diren an oinarrizko molde sintaktiko hori. [1220] [>>>]

Jartzen duzu, Bittor, indar gehiegi gain IUak noiz bádiren unitate intonatibo txikiagoak, zein diren askoz inportanteagoak ti ikuspuntua on prozesamendua

 Zenioén Bittor:

 3. Xehe-edo eztabaidatzen dituzu esaldien baliotema/errrematikoen inguruan esaldiok:

[Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da]PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da]PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…

Zer gertatzen da berdin aztertzen badituzu besteok?

[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO GUNE…

Edo Beijing, Erroma edo nahi duzuna…

Ondorio uste dut dela / datekeela / litzatekeela esaldiko osagaien balio tematiko / errematikoa ez duela bere edukiak aldezten, baizik eta IU horiek esaldian gordetzen duten ordenamenduak. Ala ez? [Bittor Hidalgo]

Har daigun, beraz, zure azken esaldia:

New York da munduko hiririk aberatsena.

zein zuk zatitzen duzún an honako bi zati intonatiboak:

[New York da] PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk aberatsena] PREDIKAZIO GUNE…

baina zein, prozesamenduaren ikuspuntutik, zati litekén abantailatsuki an honako beste unitate intonatibo txikiagoak:

[[New Yórk] [dá] [mundúko] [hiririk] [abératsena]] 

Azken zatiketa horretan, soilik dugu zure IU bat baina agertzen da zatitua an hainbat adreilu intonatibo, bakoitzak kin bere azentua, bakoitzak kin bere esparrua.

Goiko realizazio horretan, argi dago ze "New York" dá thema, "dá" dá aditza, zeinek bere txikerrean osatzen dú adreilu intonatibo argi bat, eta beste hirukoteak osatzen dú zati rhematikoena, non biltzen den hiztunak bilatutako informazioa. Baina hiztunak esan zeikén (akaso erántzunez ki: "Zéin da munduko hiririk aberatsena?"):

[[NEW YÓRK da] [munduko hiririk abératsena]] 

non IU bat eta berean, "New York" bihurtu da rhema ondo markatua, bitárten "da" gelditu dén desazentuatua, nola eskegita tikan galdegaia, eta bukaeran ematen dén informazio guztiz thematikoa kin xede, akaso, azpimarratzailea.

Finean, thema eta rhema dirá aukera personala ganik hiztuna (erlatiboa eta subjetiboa), nok erabakitzen duen zértaz mintzo nahi duen, eta zéin den bere mezuaren muina (zér berri). Jakina, gertatzen da ze, salbu noiz material thematikoa izán oso eskuragarria (nola an azken adibide hori), themak askoz hobekiago betetzen du bere funtzio komunikatiboa an esaldi-hasiera, baina hori hala da zeren hiztunak hala erabaki du.

Beste egoera diskursibotan, kontua izan daiteke ze hiztunak ez du eman material thematiko konkretu bat an esaldi-hasiera, baina gero, ustez-ze esaldia ez dela guztiz argi gelditu, aukera daike ematea material hori an esaldi-bukaera, akaso ondórenda pausa nabarmen bat. Hala ere, hiztunaren intentzioa (eta, ondorioz, material hori) ez  da horregatik gutxio thematikoa, izan ere, dá thema atzeratu bat afin entzuleak hobeki interpreta daien aurreko zati rhematikoa (dá afterthougt bat: halakoak gertatzen dira nagusiki an kontextu dialogatuak).

Edonola ere, azpimarratu nahiko nuke ze jartzen duzu, Bittor, indar gehiegi gain IUak noiz bádiren unitate intonatibo txikiagoak, zein diren askoz inportanteagoak ti ikuspuntua on prozesamendua. [1218] [>>>]

"Testuingurua", "hiztunaren asmo komunikatiboak" eta baita... eskurako aukera sintaktikoa

 Zenioén Bittor:

 2. Subjektua esaldian aipatzea edo ez aipatzea eta non aipatu (subjektu aipamena libre dukegun hizkuntzetan, edota hala ez dutenetan berdintsua den elipsi bideak) TESTUINGURUaren eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBOaren baitako erabaki bat da, eta ez beste ezerena. Eta berdin Objektuarekin edota Aditzarekin berarekin. Where did John study economics? galderaren erantzun arruntena munduko hizkuntza guztietan (hor harropuzkeria pixka bat) da: In Eaton! Ez aditzik, ez subjekturik, ez objekturik gabe.

Areago, nahikoa litzaké erantzutea:

Eaton.

izan ere, "in" preposizioa ere kontextuala da. Oro har, referentzia kontextualak (zeinen barnean egoten den sujetua bera) askotan dira obviagarri (edo agertzen zaizkigu oso laburki emanak), justuki zeren elementu horiek ez dira izaten "hiztunaren asmo komunikatiboa", ez dira izaten hiztunaren helburu komunikatiboa. Komunikazioa dago zuzendua ki informazio rhematikoa, zein dén benetako mezua.

"Testuingurua" eta "hiztunaren asmo komunikatiboa" bádira fundamentalak, bai, noiz eratzen mezua, noiz aukeratzen sintaxia, noiz hautatzen intonazioa, baina báda beste elementu bat zein etengabe ari den baldintzatzen komunikazio guztia, aukera komunikatibo guztia: eskurako aukera sintaktikoa (ordena sintaktiko "posibleak", baliabide sintaktiko "posibleak"). Eskurako aukera sintaktiko horiek, adibidez, erraztu ahal dituzté (edo oztópatu) aukera komunikatibo aberatsagoak non ematen diren anitz detaile efektiboki uztartuak, edota aukera expresibo sortzaileenak eta eranginkorrenak an esparru kolokialenak (eta baita, jakina, an esparru zainduenak).

Orohar, zénbat-eta mezu gutxio-kontextuala, zénbat-eta informatiboki luze-konplexu-aberatsagoa eta expresiboki matizatuagoa (demagun, oso neutroa edo oso expresiboa), hainbat inportanteagoa izanen dá ematea (eman ahal izatea) informazioa an modu ondo artikulatu eta jarraitua, progresiboki eta koherenteki, egínez pausa planifikatzaile-prozesagarri gutxiago, erabiliz intonazio jarraituago bat, moldagarriago bat, finean eraginez komunikazio efektiboagoa... aráuz "testuingurua" eta "hiztunaren asmo komunikatiboa". [1217] [>>>]

Defini daigun ordena neutroa

Zenioén atzo Bittor:

Zorabiatu naiz pixkaren bat zure atzoko sarrera irakurtzen, tema noiz den tema edo noiz den errema, errema noiz den tema eta noiz errema.  

Zehaztu beharko zenuke zéin puntu zehatzetan (esaldi, sintagma, ...) gertatu zaizun egokiera kezkagarri hori (zorabioa) afin nik eman deizudan erantzun kunplitu bat (justuki atzo, Erramun Gerrikagoitia-k egiten zizun halako galdera zehatz bat, adibide modura). 

Edonola ere, esango dizut ze nire herenegungo sarreran soilik behin erabili nuén "rhematiko" hitza an terminu erlatiboak (terminu erlatibo horietan, thematikoagoa litzaké berdin nola gutxio rhematikoa, adibidez), baina bádirudi ze halako lizentzia erlatibizatzaileak ez direla onak ki zure osasuna. Saiatuko naiz kontuan izaten.   

Jarraitzen duzu:

1. Hizkuntzan, inongo hizkuntzatan, ez dago ORDENA MARKATUrik eta ORDENA NEUTROrik (bai ordena ‘ez gramatikalak’ eta ‘ezohikoak’. Gure inguruko hizkuntzetara etorriaz, soilik TESTUINGURUak eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBOak (eta mezuaren zatikatzeak IUetan, eta hauen barruko GAILURTZE moduak), bihurtuko dute esaldi bat ohikoago edo bitxiago. Eta ez dago esaldirik TESTUINGURU gaberik eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBO gaberik.

non diozun, biribilki:

Hizkuntzan, inongo hizkuntzatan, ez dago ORDENA MARKATUrik eta ORDENA NEUTROrik ...

Gure burua mugatuz ki gaztelania eta euskara, daukagu ze bai gaztelanian eta bai euskaran bádira ordenák ze ametitzen dutén irakurketa neutro bat (ametitzen duté foku zabala, esaldi osokoa edo predikatu-mailakoa, eta baita argumentu mailakoa ere), eta beste ordena batzúk zek soilik ametitzen duté interpretazio estuago bat, gutxio neutroa (barka erlatibizazioa), non báden (exklusiboki) foku estua, galdegaia. Eta gauza da ze, definizio zehatz hori erabilita, bádira ordena neutroak an gaztelania eta euskara. Eta gauza da ze, definizio zehatz hori erabilita, bádira ordena neutroak an gaztelania eta euskara. Euskara Batuaren Eskuliburua-k dio (errepikatuz hitzak ganik Andres Alberdi an bere Oinarrizko gramatika (2008:90), ikus hemen):

ORDENA EZ-MARKATUA. Informazioa ematean, euskarak badu oinarrizko ordena normal bat, natural bat, ez-markatu edo neutro esaten zaiona, eta honako hau da, beste arrazoiren batek aldatzera behartzen ez badu: SOA [subjektua/osagarria(k)/aditza]. Mikel (S) menditik (O) etorri da (A). Mikelek (S) gezurra (O) esan du (A).

eta

ORDENA MARKATUA. Baina egitura ez-markatu edo neutroa (SOA), aldatu —goiko bi kasu horietaz gainera—, galdegaia ageri denean aldatzen da batez ere. Har ditzagun bi adibide hauek: Josu leihotik irten da (SOA) / Leihotik, Josu irten da (OSA).

Bistakoa da bigarren adibideak SOA ordena ez-markatua ez duela kontuan hartzen. Molde normala apurtu, eta hiztunak informazio zehatz bat —informazio berriko elementu enfatikoa (galdegaia); kasu honetan, NOR irten den, alegia— markatu nahi duenez, bestelako egitura bat osatu du: Leihotik, Josu irten da.

[Esan dugunez, gure ustez báda bigarren ordena neutro bat, baina ez gara geldituko orain puntu horretan.]

Eta, genioenez, gaztelanian ere báda ordena neutroa, aukeran oso neutroa, jarraitua, irekia..., aukeran oso ahaltsua informatiboki, aukeran oso moldagarria expresiboki (zeren eman zaizkio horretarako baliabide sintaktiko egokituak). [1216] [>>>]

Thema kontrastiboak

Zenioén herenegun, Bittor:

Beste adibide bat, esaterako, hiztun batek elkarren segidan ematen ditu ondoko esaldiak:

‘Munduko hiririk aberatsena New York da’

[...] non ez datekeen zalantzarik, esaldia bi IUtan emana, lehena ezin izan litekeela bigarrenaren marko predikatiboa baino (tema, topiko, mintzagai…), zeinarekin osatuko litzatekeen predikazioa (predikazio gune, errema, …).

Eta hiztun berak jarraitzen duela bere jarduna, ondoko esaldiak emanez segidan: [...] Beti ere bi IUtan zatituta (edo are gehiago, baina…):

[Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
…

Horietan guztietan lehen IUa da zalantza gabe osagai BERRIA / EZEZAGUNA…, eta bigarrena da ZAHARRA, EZAGUNA…

Eta hala ere esaldian emana lehen IU ‘berri, ezezaguna…’da beti TEMA, TOPIKO… eta aldiz bigarren IU ‘zahar, ezaguna…’da beti ERREMA, GALDEGAI, FOKU… edo nahi duzuna. [Bittor Hidalgo]

Estruktura/intonazio horretan, zuk esan lez, lehenengo IUak dirá thematikoak (zértaz), eta bigarrenak rhematikoak (zér berri), halan-ze, esaldi paralelo horietan guztietan, hiztuna intentzionalki ari da burúz lehen partea noiz emán bigarren partea, zeini hiztunak ematen dión relevantzia informatibo nagusia (berritasun informatibo subjetiboa). Esan  nahi baita ze hiztunak aukera zeikén beste estruktura bat, baina aukeratu du hori aráuz bere intentzio komunikatibo personala.

Gure kasu horretan gainera, gertatzen da ze parte rhematikoa errepikatzen da, baina esaldi bukaerak ondo izan litezké zertxobait ezberdinak (edo denak ezberdinak):

[Munduko hiririk aberatsena] [New Yórk da]

[Munduko hiririk adèrrena] [Róma da]

[Munduko hiririk handìena] [New Yórk da]

[Munduko hiririk maitagàrriena] [Roma da]

[Munduko hiririk liluragàrriena] [New Yórk da]

zein baita eman geinkén honela:

Munduko hiririk aberatsena New Yórk da,

edèrrena, Róma;

handìena, New Yórk berriro,

maitagàrriena, Róma berriro,

eta azkenik, liluragàrriena, New Yórk, hirugarrenez.

Hor, berriro diot, lehenengo parteak dira thema kontrastiboak, bitárten bigarrenak dirén foku rhematiko, zein errepika daitezkén ala ez, baina ez dira horregatik gutxio rhematiko an intentzioa on hiztuna.

Theman ere egoten da azentu thematiko bat, bigarren mailakoa respektu azentu rhematiko nagusia, eta gure kasuan azentu thematiko hori kontrastiboa da, eta hortaz markatuagoa an elementu kontrastiboa, zein dén erlatiboki informatiboagoa (edo gutxio thematikoa) zein zati thematiko ez-kontrastiboak (azken hauek inkluso obviatu ahal dira, bitárten zati kontrastiboak ezin obvia litezken). Baina, nahiz zati kontrastiboa izán themaren parte informatiboena (edo, esan geinke, rhematikoena), jarraitzen du izaten thematikoa an intentzioa on hiztuna: hiztuna ari da burúz hiriak eze báduten berezitasun hau edo bestea, baina bere mezua zuzendua dago ki zehaztu zéin diren hiri berezi horiek. 

Gure kasu zehatzean, gainera, bost esaldietan hiri rhematikoa errepikatzen da, eta horrek ken leioke indarra ki intonazio rhematikoa, akaso sórtuz ritmo errepikagarri monotono-samar berezi bat non  espero ahal ditugún bukaera paralelo berdin horiek. Baina hori ez litzake izanen baizik efektu komunikatibo gehigarri bát zeinekin gaineratuko geniokén beste intentzio bat ki esaldia, nola azpímarratuz: BERRIRO New Yórk da.

Esan behar da ze kontua informatiboki oso bestelakoa izango litzake baldin elementu kontrastibo horiek ("aberatsena", "ederrena", ...) egonen balira an parte rhematikoa, eta "New York" an zati thematikoa, demagun honela:

[Munduko hiririk ABERÁTSENA da New York] 

[Munduko hiririk EDÉRRENA da New York] 

[Munduko hiririk HANDÍENA da New York] 

[Munduko hiririk MAITÁGARRIENA da New York] 

[Munduko hiririk LILÚRAGARRIENA da New York]

Hor, "New York" agertzen zaigú guztiz desazentuatua, esaldi-bukaeran, hortxe non batzutan agertzen dirén elementu thematiko eskuragarrienak, obvioenak, kontextualenak, zein bestela akaso ez liraken aipatu ere eginen:

Munduko hiririk ABERÁTSENA da New York,

eta EDÉRRENA,

eta HANDÍENA,

eta MAITÁGARRIENA,

eta LILÚRAGARRIENA.

non horiek guztiak dirén foku rhematikoak (eta ez thema kontrastiboak), eta non obviatu ahal dugún informazio thematiko ez-kontrastiboa, salbu akaso noiz bilatzen dugún, intentzionalki, efektu ritmikoren bat, edo esaldia nolabait biribiltzea edo guztiz argitzea.

Horrela, goragoko lehen adibidean, hiztunak intentzionalki  jarri du bere nolabaiteko berritasun erlatibo-subjetiboa gain parte rhematikoa, eta ez gain parte thematikoa (esan nahi baita ze aukeratu du estruktura sintaktiko-intonatibo bat). Zeren, finean, zér da thema (zértaz) eta zér rhema (zér berri) dependitzen da ti intentzioa on hiztuna. Ikus muturreko adibide hau:

New York zaratatsua da, halan-ze, nik, oporretarako, nahiago dut .... NEW YÓRK!!!!

non "New York" thema da lehenengoan, baina bigarrenean bihurtu dá rhema guztiz ezusteko-enfatikoa (oso rhematikoa, eta zentzu horretan berria). [1214] [>>>]

Ordena burulehenean, unitate fonikoak izan ahal dirá oso luzeak, oso trinkoak komunikatiboki eta oso jarraituak intonatiboki, hainbateraino non, euren barruan (unitate fonikoetan) eten intonatiboak bihur daitezke ia zeozer teoriko

Genioen an "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" 2019:312)

Bestalde, ordena burulehenean (zénbat eta aukera burulehen gehiago, hobe), hautatu ahalko dá intonazio ia guztiz neutroa (egínez hainbeste eten [intonatibo edota foniko] koherente nola nahiago den), edo aukeratu ahal izanen da, ordena berean, intonazio guztiz expresiboa (egínez ere hainbeste eten [intonatibo edota foniko] koherente nola nahiago den), baita ere aráuz gure intentzio komunikatiboa.

Ordena burulehenean (zénbat eta aukera burulehen gehiago, hobe), ez dago muga argirik an luzera on izen-sintagmak, eta, areago, ez dago muga argirik (ez bada fisiologikoa) an luzera on unitate fonikoak, zein izan ahal dirén oso luzeak, oso trinkoak komunikatiboki eta oso jarraituak intonatiboki, hainbateraino non, euren barruan (unitate fonikoetan) eten intonatiboak bihur daitezke ia zeozer teoriko. [1206] [>>>]

Navarro Tomás (1944): "Mientras en español son raras las unidades [intonatiboak] superiores a quince sílabas, en italiano figuran en proporción considerable las que sobrepasan esa medida, llegando a reunir muchas de ellas hasta más de veinte sílabas."

Ari gara mintzatzén burúz unitate intonatiboak (euren izaera, euren osaera, euren luzera), eta gaurkoan azpimarratu nahiko genuke ze unitate intonatiboen luzerak (maizkoenak, maximoak eta orohar, luzeren proportzioak) izan ahal dirá interlinguistikoki oso ezberdinak inkluso artén hizkuntzák ze dúten konpartitzen estruktura sintaktiko guztiz burulehena, nola adibidez frantsesa eta italiera. 

Frantsesean, konkretuki, daukagu ze ... (Navarro Tomás, "Manual de entonación española", 1944):

La unidad melódica, en francés, rara vez suele exceder de diez sílabas, a juzgar por los testimonios indicados. Sus medidas más frecuentes oscilan entre tres y cinco sílabas. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49]

Italieran, oso diferenteki: 

Mientras en español son raras las unidades superiores a quince sílabas, en italiano figuran en proporción considerable las que sobrepasan esa medida, llegando a reunir muchas de ellas hasta más de veinte sílabas. Las unidades dominantes en italiano oscilan como en español entre cinco y diez sílabas, pero se dan de manera más repartida e indistinta entre estos límites, sin concentrarse especialmente entre las de siete y ocho sílabas. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49-50]

Hau da, italieran ...

... muchas de ellas [intonazio-unitateak] hasta más de veinte sílabas.

Halako unitate intonatiboak eman ahal dirá erosotasunez gain estruktura (sintaxi) burulehen bat, eta askoz nekezago azpi estruktura buruazken bat. [1200] [>>>]

Lan-memoria: funtzio memoristiko hutsa, funtzio referentziala, funtzio prozesatzailea, ... bakoitza kin bere exigentzia propioak

Anitz esker zuri Bittor zatio zure interes genuinoa an gai linguistiko-komunikatibo kruzial hauek. Diozu Bittor:

Eta iruditzen zait zaila dela bataren eta bestearen kontuak neurtzea [intonazio-unitateak eta informazio-unitateak], ez baditugu hasteko bateratzen kontzeptu-edo batzuk. Batzuk kilometrotan ariko bagina bezala, besteak miliatan eta hurrenak legoatan. [Bittor Hidalgo]

Bai, komeni da aklara daigun zenbait kontzeptu eta zenbait zifra zein oraindik agertzen zaizkigún aski inpreziso. Zenioén an elkarrizketa hau (Argia, 2003ko azaroaren 23a):

GALDERA: Zuk esana da: "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino". Zer da "segida komunikatibo" hori?

BITTOR HIDALGO: Oso garbi dagoena da, guk ez ditugula gauzak osoki sortzen, ez jasotzen. 4 lerroko esaldi bat ezin da osoki entzun, ez irakurri, ez ulertu. Zatika jasotzen dugu, eta zati batek bestera garamatza. Lehen zatia ez badugu ondo lotzen bigarrenarekin, eta bigarrena hirugarrenarekin, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Beraz, testu bat komunikatiboa izan dadin, zatiek elkarri ondo lotuta egon behar dute. 

Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena. Gure mintzoa informazio unitateak lotuz antolatzen da.

Bestalde, gure memoriaren barruan zati desberdinak daude: gauzak ulertzeko eta esateko erabiltzen dugun memoria zatiari "short term memory" deitzen zaio, epe laburreko memoria alegia, edo "work memory", lanerako memoria. Badirudi guk lanerako memoria horretan erraz gorde genitzakeen datuak direla 7 silabatakoak, oso zati laburrak, ia informazio unitateen tipokoak.

Hor, agertzen zaikigu zifrak nola 7, 8, 10, zeintaz galdetzen genizun hemen:

Ondo iruditzen bazaizu, oso interesgarria litzake ondo zehaztea referentzia bibliografiko nagusiak nondik segitzen diren silaba-kopuru horiek, hala nola handik ematea aipu konkretu esanguratsuren bat, edo batzuk.

Bestalde, 2003tik hona, izan al da novedade bibliografikorik?

Horri zuk erantzunda (ikus hemen zure erantzuna), galdetzen genizun:

Ematen diguzu, Bittor, zure azken mezuan, a referentzia e Miller (1956) titulatzén "The Magical Number Seven, Plus or Minus Two - Some Limits on Our Capacity for Processing Information", zein orobat aipatzen duzu an zure artikuluá "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo" (2006), zure (orduko) testamentu linguistikoa, non aurkitu ahal dugu 2005 inguruko bibliografia oso eguneratua burúz kuestio silabiko hau (ikus sarrera hau). Horra hor pasarte zehatza non, artikulu horretan, aipatzen duzún Miller (1956), ari zarelarik buruz lan-memoria-linguistikoa (2006):

Zenbat hitz ordea, zenbat unitate? Ez da argi. 4 zenbaki magiko txikiaz hitz egiten da orain (Cowan 2000) -baina lau zer?-, lehen denbora askoan 7(±2)z hitz egin den bezalaxe (Miller 1956). Garbi dena da lan memoria linguistikoa oso mugatua dugula... [Bittor Hidalgo, "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo", 2006]

Cowan-ek ere (2000) dio, aipatuz Miller (1956):

In a famous paper humorously describing “the magical number seven plus or minus two,” Miller (1956) claimed to be persecuted by an integer. He demonstrated that one can repeat back a list of no more than about seven randomly ordered, meaningful items or chunks (which could be letters, digits, or words). Other research has yielded different results, though. Young adults can recall only 3 or 4 longer verbal chunks, such as idioms or short sentences (Gilchrist, Cowan, & Naveh-Benjamin, 2008). Some have shrugged their shoulders, concluding that the limit “just depends” on details of the memory task. Recent research, however, indicates when and how the limit is predictable. [Cowan, 2000]

edota aurrerago:

For example, in comprehension of an essay, one might have to hold in mind concurrently the major premise, the point made in the previous paragraph, and a fact and an opinion presented in the current paragraph. Only when all of these elements have been integrated into a single chunk can the reader successfully continue to read and understand. Forgetting one of these ideas may lead to a more shallow understanding of the text, or to the need to go back and re-read. As Cowan (2001) noted, many theorists with mathematical models of particular aspects of problem-solving and thought have allowed the number of items in working memory to vary as a free parameter, and the models seem to settle on a value of about 4, where the best fit is typically achieved. [Cowan, 2000]

Edonola ere, bi artikulu horiek [Miller (1956) eta Cowan (2000)] ez dirudite zuzenki aplikagarriak ki gure kontextu zehatza, non silabak ez diren gogoratu behar eurak explizituki, baizik soilik euren eragin komunikatiboa barnén estruktura lexiko-morfo-sintaktiko bat. Esan nahi baita ze, ez dirudi ze gure silaba-kopuruak artikulu horietatik etor daitezkenik, baizik gehiago ganik literatura gain intonazioa, zein Bittorrek (2006) ere eskaini, eta non agertzen dira kopuru silabiko ondo zehatzak referitzen ki Intonazio-Unitateak (IU-ak), nola hauek:

Ez da halako ikerketa gehiegi egin hizkuntzetan barrena eta direnen neurbideak ez dira beti pareko izan. Badirudi bat-bateko hizketako IUa, MEak mezua ere planifikatu behar duenean, laburragoa dela, irakurria baino. Haur eta hizketa apaletakoa ere, helduena eta hizketa trebe, prestatu eta jantzikoa baino. IU minimoak silaba bat du. Eta ez da arrunta 10ez gorakoa irakurketan ere, inoiz 15era irits baliteke ere (Navarro-Tomas 1939). Ingelesean arrunta bide da 5ekoa. Frantsesean laburrago esan ohi da. Gamindek (2004; agert.) Bizkaiko euskaran 4,51 eta 6,75 silaba bitarteko -etenen arteko- talde prosodikoak aurkitu ditu batez beste. Antzekoa da ere gure esperientzia (Hidalgo 2000a,b,c). Uste orokorra da hizkuntza guztietan ditugula oso IU laburrak, segundo baten azpikoak, 2ren pekoak luzeenak ere. Argigarri dateke IUen luzera mugatua bat etortzea aipatu planifikazio fonologikorako giza ahalmen eskasarekin eta lan memoriaren mugekin. Ez, esaterako, arnasa hartu beharraren giza muga fisiologikoekin. [Bittor Hidalgo, "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo", 2006]

Galdera da: gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta?

Bai, argi dirudi ze gure intereseko luzera horiek referitzen dira ki luzera e unitate intonatiboak. Navarro Tomás bera ere (1944) mintzo da buruz 7-8 unitateko multzo intonatiboak:

Sobre las diferencias particulares imperan en castellano las unidades de siete y ocho sílabas, las cuales representan por sí solas el 25% del conjunto. Ellas son como el centro y el eje de toda la serie de medidas que normalmente presenta la serie melódica de las frases. Las oscilaciones del grupo de entonación describen a uno y otro lado de dichos términos dos ramas opuestas, una de unidades breves y otra de unidades largas. Según el lado a que se inclina, la elocución eleva la proporción de las unidades de una rama sobre la de la rama contraria, sin que las medidas de siete y ocho sílabas pierdan la superioridad de su proporción. [Navarro Tomás, 1944]

Baina, unitate intonatiboak azken finean soilik dirá unitate melodiko partzialak zein kateatu litezkén aski sotilki, aski jarraian (muga intonatiboa ez da zértan izan oso markatua, ez da izan behar pausa foniko luze bat), izan ere nahikoa da aldaketa intonatibo sotil bat afin sar gaitezen an beste unitate intonatibo sotilki jarraitu berri bat (eta bestalde, pausak ere egon litezke barnén unitate intonatiboak). 

Gauza da ze lan-memoriak bete ahal ditú funtzio ezberdinak, hala nola funtzio memoristiko hutsa, funtzio referentziala, funtzio prozesatzailea (kodifikatzaile-deskodifikatzailea), bakoitza kin bere exigentzia propioak. Saiatuko gara, neurri batean behintzat, ezberdintzen. [1199] [>>>]

Intonazio-unitateetan egoten dirá informazio-unitate ezberdinak, zeinen arteko hurrenkera dén inportantea

Zenioen herenegun, Bittor:

Baina ohartxo bat egin nahi nizuke aipatzen duzularik “Sintaxi regresibo-buruazkena”, zeinek izenean bertan dirudien halako balio absolutua ote duen, baleude bezala ‘sintaxi regresibo buruazken absolutu bat’, eta kontrara ‘sintaxi progresibo buruaurren absolutu bat’. Nire ustea da ordea ‘sintaxi regresibo / progresibo’ ‘absolutuez’ baino, hizkuntza kontuetan egokiago ote den hitz egitea IU (Intonazio / Informazio / Kodetze / Deskodetze Unitate) ‘regresibo / progresiboez’. [Bittor Hidalgo]

Sintaxi regresiborik regresiboena litzaké OVS-buruazkena, zein litzaken are buruazkenagoa zein SOV-buruazkena (gauza da ze sujetua ondo konsidera liteke burua on bere predikatua, nagusiki zeren burua dá referentea [zértaz], bitárten predikatua dén referentzia [zér]). Baina, ordena hori hain da, nola esan, kontextuala, ze ez da batere-batere funtzionala azpi baldintza orokorrak (zeinen artean sartzen dirén, dakigunez, baldintza exigenteak); horrexegatik izanen da hain urria eta agertuko da hain lokalizatua an inguruak non baldintza komunikatiboak oso kontextualak diren.

Eta beste muturrean, objetiboki, daukagú SVO-burulehena, zeinek, nolabait esán, defektuz ematen du estruktura koherente, progresibo, jarraitu, aukeran-pausatu, ireki bat non hiztunak oso abantailatsuki aukera daike bere intonazioa (neutroagoa edo expresiboagoa) eta, horren barruan, bere unitate intonatiboak, zein dirén, estruktura horretan, nagusiki unitate expresiboak. 

Eta esan behar da ze unitate nagusiki expresibo horietan egoten dirá informazio unitate ezberdinak (adreilu koherenteak) zeinen arteko hurrenkera dén inportantea. Jarritukó bihar. [1198] [>>>]

Sintaxi-moduak baldintzatzen dú ... dena

Bittor Hidalgo-k jartzen ditú unitate intonatiboak an zentrua on bere analisia. Izan ere, intonazio-unitateak izanen zirén informazio-unitateak ere ("intonazio / informazio / kodifikazio eta deskodifikazio unitate"), eta soilik haien menpe kontzeptualiza litezké thema edo rhema. Baina, zentrua ez da intonazioa (nahizta intonazioa oso elementu inportantea den), baizik sintaxi-modua, zeinen menpe dagoén... dena, baita intonazioa ere.

Bai, diogunez, gauza da ze sintaxi-moduak baldintzatzen dú... dena. Sintaxi-moduak baldintzatzen du nolákoak diren unitate koherente minimoak (gure informazio-unitateak, gure adreiluak), eta horren menpe aukeratzen dirá intonazio-unitateak eta orohar intonazioa, zein den guztiz baldintzatuá ganik sintaxia. Gogora daigun ondorengo sarrera burúz unitate informatiboak:

Adreiluak

Adreiluak aipatzen ditu Juan Garziak an bere Esaldiaren antolaera (2014) noiz referitu ki bere informazio-unitateak (zein, berak dioenez, funtsean, izanen liraké izen-sintagmak), eta adreiluen metafora bera erabiltzen genuen (hemen eta hemen) afinda definitú informazio-unitate itsaskorrak, zein diren komunikatiboki ondo diferenteak respektu adreiluak e Juan Garzia.

Zeren berdin nola eraikuntzako adreilu normalak ezin diren airean itsatsi, baizik-ze behar dira itsatsi gain beste adreilu batzuk (zementuz-edo) afin sostenga daitezen (ezin liteke hasi eraikitzen etxe bat ti teilatua), horrela ere adreilu informatiboak itsasi behar dira an diskursoa koherenteki, ez daitezen erori, uler daitezen efizientekiago, izan daitezen eraginkorragoak, oro har. Adreilu izanen badira (bestela izanen dirá bestelako unitate formalak, nola diren etxeetako adreiluen goiko edo beheko edo alboko parteak, baina ez dira izanen adreilu funtzionalak).

Ez. Adreilu informatiboak ez dira zertan izan izen-sintagmak (zeinen barruan egon litezke beste izen-sintagma batzuk edota perpaus subordinatuak adibidez erlatiboak). Ez, adreilu informatiboa dá edozein diskurso-unitate zein ahal den itsatsi koherenteki an diskursoa (adreilu-mota asko daude, luzeagoak, laburragoak, astunagoak, arinagoak...), adreilu informatiboak dirá informazio-unitate itsaskorrak, itsasgarriak edo koherenteak, zein oro har izanen dirá luzeagoak edo laburragoak, astunagoak edo arinagoak segun euren sintaxi-modua.

Eta sintaxi-modu buruazkenean adreiluak izaten dirá askoz luzeagoak (unitate koherenteak eta itsaskorrak izaten dirá multzo handiagoak eta astunagoak) ezi an sintaxi-modu burulehena, non hitzak eurak izaten baitira adreilu. Aurreko sarrera batean nioenez (hemen eta baita hemen ere):

Beste hitzetan: pentsabide/mintzabide diskurtsiboan hitza da informazio-unitate itsaskorra, hitzetik hitzera doa, eta zentzu horretan pentsabide/mintzabide hori jarraitua da. Jarraitua izanik, pentsabide/mintzabide diskurtsiboan pausatuki progresa dezakegu, hainbateraino non egin baitezakegu pausa an birtualki edozein hitz, arazorik gabe (mezuaren adreilu bakoitza linealki eta koherenteki itsasten baita). Pentsabide/mintzabide diskurtsiboa, azkenik, irekia da, zeren aurrera garatzen delarik, ematen baitigu aukera hon jarraitzea osatuz gure osagarriak, suabeki gidatuz gure ideiak gain bide seguruak, kalitatez, kantitatez. 

Eta sintaxi buruazkenean adreiluak dirá oso ezberdinak:

Pentsabide/mintzabide ez-diskurtsibo paradigmatikoan hitz-multzoka joaten gara, jauzika, informazio-unitate itsaskor erlatiboki askoz lodiagoetan (respektu diskurtsiboan), zeinen zentzua ez den ikusten harik-eta hitz-multzoaren burura ailegatu arte (hots, akaso aski atzeratutako burura, head-era: aditz pospositibora, posposiziora, atzizki deklinatibora,...), eta gauza da ezen informazio-unitate bat ezin dela koherenteki itsatsi harik-eta bere zentzua, bere burua (bere head hori) erakutsi arte (hau da, soilik itsatsi ditzakegu koherenteki horiek hitzak zein doazen an ordena komunikatiboa: buruetatik osagarrietara, azpiburuetatik azpiosagarrietara).

Ez dira inondik inora berdin koherenteak diskurso buruazkena eta burulehena. Batean zein bestean, adreilu funtzionalak ez dira izaten inondik inora berdinak. Hala ere, Juan Garziak diosku hau:

Irudiarekin jarraituz: berdin dio nondik nora fabrikatu den adreilua, funtzio bera betetzen baitu. [Juan Garzia, 2014:21]

Ez. Sintaxiaren  nondik norakoak (burulehen edo buruazken) baldintzatzen baitú adreilua bera, adreiluaren nolakotasuna bera, eta funtzionalki oso desberdinak izaten dira.

Bai, sintaxi-moduak baldintzatzen dú dena. [1195] [>>>]

Azentu diakritikoak dirá gutxienik intonatiboak, eta hortaz, akustikoak

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k: 

Azentua niretzat eta beste ascorentzat da zeozer daucana zerikusia kin acustica mundua. Beraz, niretzat hemen hobe da erabiltea zeinu (marca, seinale, ...) diacriticoa ze erabili azentua, zeren ez du zerikusiric zeinu horrec kin acustica mundua.

Diacritico verba grecoa da -διακριτικά- zerbait erabilten dena bereizteco "zehar critica" edo "arartez critica" (dia + critico = zehar + critico, bereizteco) ezen da zeinu bereizgarria zeinac ez du zerikusiric kin acustica mundua.

Gure azentuak dirá diakritikoak an zentzua ze balio dute arrén argitu nóla interpretatu nexu sintaktikoak, aditzak edo are perpaus osoak zein, bestela, gerta litezkén anbiguo, edo sinpleki ez hain argi nola nahi genuken. Jakina, irakurtzean (ahots goran edo ez), iluntasun sintaktikoa ez da batere ona, zeren eragiten dú duda eta nekea an irakurlea, nor, finean, amaitu ahal da uzten irakurketa. Behar argitzaile-desanbiguatzaile hori berretzen da an sintaxi desdoblatu bat (SOVO), nola hori zein opa diogun ki euskara. Ikus zér esaten genuen an sarrera titúlatzen "Azentu diakritiko tonikoa ere":

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irákurri eta intérpretatu sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irákurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zeinekin argituko litzakén zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an ondoko esaldia on herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Gauza da ze gure azentu diakritikoak beti dirá intonatiboak (eta batzutan tonikoak ere), eta hortaz bádute zerikusirik kin akustika. [1130] [>>>]

Schuchardt (1900) burúz Leizarragaren azentu akutua: '..., tiene que indicar la vocal más fuertemente acentuada de la palabra'

Gogoratzen genuen atzo ze:

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Balbula, 2019]

aipatuz hor Leizarraga; baina, zér dakigu burúz erabilera azentuala on Leizarraga? Nóla erabiltzen zituen Leizarraga-k azentuak? Ikus daigun Hugo Schuchardt hizkuntzalariak zér dioskun an bere "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:68 [1900, alemanezko originala]):

Beraz, eta hasteko, Leizarraga-ren azentu-mota litzaké azentu tonikoa, erákutsiz, noiz azentu hori agertzen den, "...la vocal más fuertemente acentuada de la palabra", esan nahi baita vokal tonikoa.

Baina gaurko egunen azentuak baita izan litezké sinpleki diakritikoak, erakusleak, ez-derrigor-tonikoak, zeinen helburua izanen litzakén justuki desanbiguatzea edo laguntzea intérpretatzen (irakurtzen edo intonatzen) textua. Gogora daigun aurreko sarrerako adibidea ganik Axular:

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, Guero, 1643]

zein, genioenez, idatzi litekén erabiliz azentu diakritiko bat (ordeztuz koma), argiki erakutsiz zéin den esaldiko estruktura informatiboa (azentu horiek izanen liraké beti ere optatiboak):

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

Gero, ha intonazio konkretua (non sartuko genituzkén aukerako pausak (ikus [257]), aukerako enfasiak (ikus [290]), aukerako intonazio zintzilikatzaileak (ikus [741]) dá gelditzen eskú hiztuna. [1030] [>>>]

Erlatibo restriktiboak, sistematikoki gabén koma (explikatiboak kin koma)

Zioen herenegun Gilen-ek respektu ondorengo koma:

Blessed are those servants, whom the Lord when he cometh shall find watching: verily I say unto you, that he shall gird himself, and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them. 

edo respektu ondorengoa ere:

zein ager daitezken artén aurrekari erlatibo bat eta bere anafora restriktiboa:

Pausa prosodikoa markatzen du koma horrek, hau da, aurretik gorako intonazioa dakarren eten ' koma baino laburragoa. Bestelako signorik egon ez eta koma erabiltzen ohi zen, hala euskaraz nola beste hizkuntza batzuetan. Dakigunez, noizbait apostrofoa proposatu da eginkizun horretarako. Gaur egun, koma kentzen da maiz.

Ikus 21. mendeko King Jamesa:

Blessed are those servants whom the lord, when he cometh, shall find watching. Verily I say unto you, that he shall gird himself and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them.

[Gilen]

Bai, koma horrek markatu nahiko luké pausa prosodiko bat, eten foniko bat, zeinen aurrean, aurrekari erlatiboak ("zerbitzari hek" edo "those servants") izanen lukén gorako intonazioa, iragarriz jarraipen bat.

Edonola ere, perpaus erlatibo restriktiboak modu ezberdinetan intonatu ahal dira: eten fonikoa eginda eta egiteke ere, modu enfatikoagoan edo modu lauean ere,... eta, kasu guztietan, oso komenigarria da hasieratik argi geldi dadin nóla perpaus erlatibo horren intonazioa, edozein izanda ere, izan behar dén restriktiboa. Horrela, gaur egun, inglesez edo gaztelaniaz adibidez, perpaus erlatibo restriktiboak idazten dirá sistematikoki gabén koma (eta explikatiboak kin koma). [1027] [>>>]

Montevideoko prensa (1842): "... nahis evitatu..." finala (ez konzesiboa)

Alberto Irigoyen eta Xabier Irujo ikertzaileek ezagutarazi berri duté (an bloga deitzén euskalkultura.eus) ondorengo textua, ustez Amerikako prensako euskal textu zaharrena (oraino):

Textu interesgarri hori aurkitu duté an Montevideko egunkaria deitzén "Le messager Français" (1842ko irailaren 4a), eta bere transkripzioa, dioskuenez, litzaké hau:

Hor, bereziki nabarmendu nahiko genuke nóla autoreak, normaltasun osoz, dún erabiltzen ha estruktura finala "nahíz evitatu...", zein, berriro azpimarratu daigun, ez den konzesiboa, baizik finala, antzekoa nola "nahizik evitatu..." zeintaz jada mintzatu ginen an ondorengo sarrerak:

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Holako "nahíz evitatu..." final hori idatzi liteké kin azentua ("nahíz evitatu...") bitárten bere kide konzesiboa idatzi liteké gabén azenturik ("nahíz evitatu...") xedé idatzian bi estruktura horiek geldi litezén ondo desanbiguatuak, hola erráztuz irakurketa eta intonazio egokia. [1010] [>>>]