Schuchardt (1900) burúz Leizarragaren azentu akutua: '..., tiene que indicar la vocal más fuertemente acentuada de la palabra'

Gogoratzen genuen atzo ze:

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [Balbula, 2019]

aipatuz hor Leizarraga; baina, zér dakigu buruz erabilera azentuala e Leizarraga? Nóla erabiltzen zituen Leizarragak azentuak? Ikus dezagun Hugo Schuchardt hizkuntzalariak zer dioskun an bere "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:68 [1900, alemanezko originala]):

Beraz, eta hasteko, Leizarragaren azentua litzaké azentu tonikoa, erakutsíz, noiz agertzen den, "...la vocal más fuertemente acentuada de la palabra", esan nahi baita vokal tonikoa.

Baina, egun, azentuak izan litezké sinpleki diakritikoak, erakusleak, ez-derrigor-tonikoak, zeinen helburua izanen litzake justuki desanbiguatzea edo laguntzea interpretatzén (irakurtzen edo intonatzen) textua. Gogora dezagun aurreko sarrerako adibidea ganik Axular:

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, Guero, 1643]

zein, genioenez, idatzi liteke erabiliz azentu diakritiko bat (ordeztuz koma), argiki erakutsiz zéin den estruktura informatiboa e esaldia (azentu horiek izanen liraké beti ere optatiboak):

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

Gero, intonazio konkretua (non sartuko genituzke aukerako pausak, aukerako enfasiak, aukerako intonazio zintzilikatzaileak...) dá gelditzen eskú hiztuna.

Komak eta... azentuak

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa. [Balbula, 2019]

eta hemen ze azentuak ez lirake izan behar soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere:

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia e anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erabilí azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarkiago eta aisago. [Balbula, 2019]

eta azkenik hemen jartzen genuén adibide hau:

Axularrek zún idatzi an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi liteké erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituago.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [Balbula, 2019]

Bai, orohar, puntuazioa erabiltzen dugu afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Eta hor, euskaraz, azentuek bádute zeregin bat, zein, jakina, landu behar da. [⇶]

Erlatibo restriktiboak, sistematikoki gaben koma (explikatiboak kin koma)

Zioen herenegun Gilenek respektu ondorengo koma:

Blessed are those servants, whom the Lord when he cometh shall find watching: verily I say unto you, that he shall gird himself, and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them. 

edo respektu ondorengoa ere:

zein ager daitezke arten aurrekari erlatibo bat eta bere anafora restriktiboa:

Pausa prosodikoa markatzen du koma horrek, hau da, aurretik gorako intonazioa dakarren eten ' koma baino laburragoa. Bestelako signorik egon ez eta koma erabiltzen ohi zen, hala euskaraz nola beste hizkuntza batzuetan. Dakigunez, noizbait apostrofoa proposatu da eginkizun horretarako. Gaur egun, koma kentzen da maiz.

Ikus 21. mendeko King Jamesa:

Blessed are those servants whom the lord, when he cometh, shall find watching. Verily I say unto you, that he shall gird himself and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them.

Bai, koma horrek markatu nahiko luké pausa prosodiko bat, eten foniko bat, zeinen aurrean, aurrekari erlatiboak ("zerbitzari hek" edo "those servants") izanen luké gorako intonazioa, iragarriz jarraipen bat.

Edonola ere, perpaus erlatibo restriktiboak modu ezberdinetan intonatu daitezke: eten fonikoa eginda eta egiteke ere, modu enfatikoagoan eta modu lauean ere,... eta, kasu guztietan, oso komenigarria da hasieratik argi gelditu dadin nóla perpaus erlatibo horren intonazioa, edozein izanda ere, izan behar dén restriktiboa. Horrela, gaur egun, inglesez edo gaztelaniaz adibidez, perpaus erlatibo restriktiboak idazten dirá sistematikoki gaben koma (eta explikatiboak kin koma). [⇶]

Zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da

Josu Lavinek, atzo, zioskún ondorengoa gain koma hori zein Leizarragak jarri zuén an atzoko textua (1571), komentario horretan emanéz pasarte beraren 1611ko inglesezko versioa zein agertú an Biblia e King James:

Dohatsu dirade cerbitzari hec, cein dathorrenean nabussiac eridenen baititu iratzarriac: eguiaz diotsuet guerricaturen dela bera, eta mahainean iar eraciren dituela, eta aitzinaraturic cerbitzaturen dituela.

Blessed are those seruants, whom the Lord when he commeth, shall find watching: Uerily, I say vnto you, That he shall girde himselfe, and make them to sit downe to meate, and will come foorth and serue them.

Comma hori King James Versionean ere ikusten ahal dugu. [Josu Lavin]

Wikipedian aurkitu ahal dugú ondoko informazioa gain Biblia e King James (1611): 

Gauza da ze 1611 urtean inglesaren puntuazioa ez zen hain garatua nola dén orain (puntuazioa baitá, aurren-aurrena, erraminta bat afin efizienteki interpretatú textuak), halan-ze, Josuk dioskunez, 1611 versio horretan inglesez ere agertzen zaigú ber koma zein 40 urte lehenago agertua baitzen an Biblia e Leizarraga (1571). Baina, zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da, eta egun, Gilenek zioenez, irakurri ahal dugú ondorengo versio gaurkotua e Biblia hori (1982, New King James Version):

non, ikusten denez, desagertu dá aipatutako koma. [⇶]

Idazle zaharretan, komen erabilera ez da hain argia

Nola genioen an sarrera titulatzén:

• 'zein' erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

egungo puntuazioan oso lagungarria litzake baldin koma batek adieraziko baligú, zuzenenan eta dudagabe, noláko perpaus erlatiboa irakurtzen ari garen: explikatiboa ala restriktiboa. 

Idazle zaharretan, ordea, komen erabilera ez da hain argia, halan-ze batzuetan topatuko ditugu "zein" erlatibo argiki restriktiboak kin koma arten aurrekaria eta anafora (adibideá ganik Leizarraga, an "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa ez da horregatik gutxiago restriktiboa. [⇶]

Baina, zergátik tematzen dira jartzén koma nahasgarri bat lehenda 'zein' restriktiboak?

Behinda ikusí, azken sarreretan, nóla perpaus erlatibo mugagabeak izan ahal diren azaltzaileak edo murriztaileak segun interes komunikatiboa e hiztuna, hala nola ere ze koma sinple batek inanbigutzen du edozein erabilera idatzia (mintzatuan intonazioak egiten du lan hori); sarrera honetan (eta ondorengoetan) ikusi behar dugu ze perpaus mugatuetan ere koma batek (islatuz intonazio bat) argi bihur dezake húra zein, koma gabe, zén ilun edo anbiguoa. Ikus dezagun ondorengo pasartea (gani)ka Euskaltzaindia:

Hortxe dugu adibidea:

?*(Ez edozein liburu, baina) eleberria, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria)

non, antza, espero dute ze eman deiogun zentzu inanbiguoki restriktiboa ki perpaus erlatibo bat zein dagoen arten komak. Baina, zergátik tematzen dira jartzén koma nahasgarri bat lehenda "zein" restriktiboak?

Gainera, suposatu behar da ze "(Ez edozein liburu, baina) eleberria, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, ..." dá galdegai preverbala respektu bere aditzá "...eskaini zidaten", halan-ze ez da onartzekoa idaztea aposizio bat (arten komak, eta gainera luze samarra) justuki lehenda aditza, izan ere horrela nekez batuko baitira intonatiboki galdegaia eta aditza, nola beharko luké galdegai preverbal batek (ez ordea galdegai postverbal batek).

Ikus dezagun beste aukera bat:

Lagunek eskaini zidatén (ez edozein liburu, baizik) eleberriori zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non "-ori" deteminatzailea erabili dugu ordezta "-a" afin argiki mugatú aurrekaria. Eta jakina, komak kenduta. [⇶]

'zein' erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

Perpaus erlatiboak izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak. Gainera:

• Hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak
  

halan-ze, "zein" erlatibo explikatiboetan...

...egokia litzaké koma bat arten referentea eta erlatiboa afin hasieratik argiki transmititu a izaera explikatiboa e perpausa:... [Balbula, 2019]

adibidez:

Ikusi ditut bi txori, zein ari ziren txioka [soilik ikusi ditut bi txori, eta explikatzen dizut ze ari ziren txioka]

Aldiz, koma kenduta, "zein" erlatiboak bihurtuko dirá restriktiboak:

Ikusi ditut bi txori zein ari ziren txioka [soilik ikusi ditut bi txori zein ari ziren txioka, baina akaso ikusi ditut beste txori asko ere]

Halako perpaus erlatibo restriktiboa...

...hobe adieraziko litzake gabé koma (hola estutuz erlazioá arten aurrekaria eta anafora) eta emanez aditza justuki ondorén anafora erlatiboa, esan nahi baita mantendúz estruktura galdetzailea nondik sortzen den adiera hori... [Balbula, 2019]

hola hasieratik argiki transmitituz a izaera restriktiboa e perpausa. [⇶]

Zergátik aldatzen duté puntuazio originala?

Hizkuntzalaritzako lan tekniko batean obra bat transkribatzean, xehetasunez gorde beharko litzaké puntuazio originala, zeren, ez-gutxitan, puntuazio horretan dagozke funtsezko gakoak te deskodetú textua nola behar den. Hori dela-ta, disgustu handiz ikusi dugu nóla Urtzi Reguero Ugartek ez dun gorde puntuazio originala noiz jasotzén Beriainen "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621) an bere tesi doktorala titulatzén "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", zuzendua ganik Ricardo Gómez López. Hain zuzen bere repuntuazio horretan, honela ematen du Beriainen textua (2017:376):

non-eta originalean genuén:

Reguerok ondorengoa diosku an bere tesia (2017:59):

Orduko sintaxia ulertzeko lagungarria? Gauza da ze halako ikerketak idazten dirá gana personak (finean zientifikoak) ze ez duten bilatzen inolako "lasterbide" puntuazionalik (ezbada, noski, an oinoharrak), eta zeinendako halako puntuazio filtratuak ez soilik ez diren batere gustukoak, baizik baitira guztiz nahasgarriak, ordezta izán lagungarriak, halan-ze transkripzioa gelditzen dá baliogabetua. [⇶]

Hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Gure helburutarako, bereziki interesgarria litzaké azentu akutua, zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa":

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, baizik soilik markatzen a etorrera e osagai rhematikoagoak ezenez azentuduna, seinalatuz horrela norabidea zeintan zuzendu behar den atentzio informatiboa.

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjunzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa ki ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute progresioa e informazioa. [Balbula, 2019]

Nolabait esan, azentu akutua litzaké azentu progresiboa, nola genioen an sarrera titulatzén "Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)":

Gauza da ze azentu akutuak, guk deitú "progresiboak", tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditzak e perpaus erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. [Balbula, 2019]

Azentu akutu ez-derrigor zintzilikatzaileak, baizik sinpleki indikatzaileak (indikatzen dute norabide bululehena eta intonazio-molde burulehena, zein ez den izan behar derrigor zintzilikatzailea). [⇶]

Buruz azentuak euskaraz

Axularrek zún idatzi an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi liteké erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituago.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [⇶]