Blanca Urgell (2020): hitzak, gramatika-hitzak eta hizkiak

Blanca Urgell hizkuntzalariak berriki publikatu du zutabe bat (Berria, 2020-6-24) non, besteak beste  dioskún hau (ondorengo mezuetan saiatuko gara ikusten zutabe guztia):

Agian zu ere gramatika gorrotatzen duten ikasle horietako bat zinen. Hala ere, animatuko zinateke gramatikaren satorzulo ibilerraz batetik sartzen? Eskutik helduta eramango zaitut, eta espero dut ez galtzea, ez zu eta ez ni.

Erraz bereizten ditugu hitzak (mahai, ekarri, zaldi, sortu) gramatika-hitzetatik (eta, nor, duzu, hau), ezta? Hizkiak ere nabarmenak dira: mahai-tik eta zaldi-tik, ekarri-ko eta sortu-ko, erkaketak azaleratzen ditu. Honela hiru sail egin ditugu di-da batean: hitzak, gramatika-hitzak eta hizkiak.

Halere, non sartuko dugu horri buruz esapideko buru hori? Horretaz ere esan dezakegunez haren lekuan, aise sumatzen da buru hitzak batzuetan gramatika-hitza bailitzan jokatzen duela. Pentsa dezagun zertan dauden bide (eskubide, hizpide...) eta behe-tik sortu den pe (arkupe, elizpe...) ere, esaterako.

Blanca Urgellek dio: "buru hitzak batzuetan gramatika-hitza bailitzan jokatzen du". Bide beretik, bádira hizkiak zek gordetzen dute askoz gardenkiago euren jatorrizko eduki semantikoa (nola "kin",  zein derivatuko litzakén ti "kide + -n") eta beste batzuk zeinen jatorrizko eduki lexikal-semantikoa galduagoa baitá an zurrunbiloa on iragana (nola "-en" atzizki genitiboa, zein baita "e" + "-n"), nahiz, jakina, egin litezké hipotesiak gain euren jatorri lexikala. [950] [>>>]

Mitxelena (1983): "... Artea, eta Hiztegi hirukoitza."

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k respektu nóla aipatu liburu historikoak nola dirén ondoko biok ganik Larramendi (1745):

"El imposible vencido"
eta
"Diccionario trilingüe (sic)".
Ez dut ulertzen ze eguinic referentzia ki liburu historicoac Lakarrac berac bata du uzten original erdarazcoan "El imposible vencido" baina aitzitic bestea du emaiten traducitua euscarara eta an gaurco orthographia "Hiztegi Hirukoitza (sic)"; guehituric gainera ze trilingüe ez da hirukoitz. 

Horretaz, ikus sarrera honetan nóla aipatzen genuen Azkue-ren hiztegia, hirueleduna ere:

Aurreko sarreran, mintzatuz burúz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non aipatzen zén Azkue-ren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [Balbula, 2020]

nahiz, Larramendi-ren hiztegian, titulua are luzeagoa da:

Ikusten dugunez, Larramendi-k ez zuen garai hartan idatzi Diccionario trilingüe, baizik Diccionario trilingue, esan nahi baita gabé dieresia.

Bestalde, ez gaitezen ahantzi ze, batez ere liburu ondo famatuetan, ez dira arraroak titulu luzeen laburdurak (el Quijote) edota adaptazio ortografikoak ("Quijote/Quixote", "Gero/Guero"):

Bestalde, gaineratu behar dugu ze EHUko Corpus Historikoa-n, "hirueledun" hitza ez da aurrenekoz agertzen harik 1989 (alegia, hiru urte geroago zeinda publikatu zedin artikuluá on Lakarra). Mitxelena-k ere (1983) honela aipatzen zituén gure bi liburu horiek (an "Mendiburu eta Larramendi", Euskera, XVIII, 1983):

non, "Artea" laburduran, zúen ematen honako oinoharra:

6   El imposible vencido. Arte de la lengua bascongada (1729)

nahiz ez emán azalpenik an Hiztegi hirukoitza, seguruena supósatuz ze irakurle guztiek bázekiten zértaz ari zen.

Gero, ikusi dugunez, Lakarra-k erabiliko ditú hitz horiek berberak baina letra etzanez eta biak maiuskulaz (Hiztegi Hirukoitza), eta halaxe eginén Blanca Urgell-ek ere an titulua on bere tesia (2000):

zeinen zuzendaria, bide batez, izan zén Lakarra bera. Hor, jada, Hiztegi Hirukoitza horrek (letra etzan eta maiuskulez) nahiko luke izán titulu original moduko bat, baina itzulia eta laburtua (referentzia osoa aurkituko da an artikuluko edo tesiko bibliografia).

Edonola ere, aurreko sarreran, ordeztu dugu gure lehengo Hiztegi Hirukoitza kin oraingo hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin), zein, kasu horretarako, iruditzen zaigún egokiagoa. [910] [>>>]