'ikas dezan nahiz' (OEH), nondik: 'nahiz(-eta) ikas dezan' (OEH), eta berdin kin aditz ez-jokatuak ('Hori ikasi nahiz' → 'Nahiz(-eta) ikasi hori')

Atzoko sarreran genuén ikusten ondorengo adibidea:

... ikas dezan nahiz [OEH]

an OEHko sarrera hau:

bitárten herenegungo sarreran genuén ikusten beste ordenamendu hau:

Nahiz-eta ikas dezan,...

zein orobat ikusi ahal dén an OEH:

non jada gramatikaldu da estruktura final bat, aurreratuz "nahiz" postposizioa. Antzekoa gertatu ohi da kin erabilera ez-jokatuak, non pasatu ahal dén tika:

objetua + aditz ez-jokatua + nahiz

dara:

nahiz + aditz ez-jokatua + objetua

esan nahi baita:

"Hori ikasi nahiz" → "Nahiz ikasi hori"

non azken ordena hori izan ahal dén finala, nahiz gehienetan dén konzesiboa (ikus ere sarrera hau). [1015] [>>>]

'nahiz...' = 'queriendo...' (OEH), nondik: 'nahiz...' finala, eta 'nahiz...' konzesiboa

Mintzo ginén atzo gain "nahiz eta" finala, eta gaur aipatu nahi dugú OEHko beste sarrera bat, non aski gardenki ikus daiteken zéin den erabilera final horren jatorri evolutiboa, abiatuz ti "nahiz... = queriendo...":

Jatorri garden horretaz mintzo ginén hemen ere, non saiatu ginén antzematen nóla sor zitekén erabilera konzesiboa:

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objetua" estruktura hori sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objetua", non pensatzekoa da ze, hasieran, "nahiz" horren signifikatza izanen zén "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta gero hartuko zuén esanahi kontzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n",...

Eta holaxe garatzen dira sintaxiak. [1014] [>>>]

"*nin" aditz laguntzailea (nondik "-i-" erroa), semantikoki = "eman"

Sarrera honetan hasi ginen aipátzen Blanca Urgell-en zutabe bat (Berria, 2020-6-24), non linguista gasteiztarra mintzo zaigún burúz "*nin" laguntzaile berreraikia (zeini bestetan referitu gatzaion nola "*-i-" erroa), eta nondik etorriko lirakén "dit-diot-zidan-zenion...": 

Gramatika-hitzak bailiran jokatzen duten hitzak batzuetan gramatika-hitz bihurtzen dira erabat. XVI. mendean, kasu, «Halako gizon zedin» esaten zuten, «gizon bihurtu zen» esateko, nahiz guk hasi zedin bezalako egituran baino ezin erabili: erabat gramatikaldu da.

Orokorpen bat orain: gaurko hizkiak behinolako hitzak dira, lehengo esanahia (zedin-ek bezala) edota lehengo itxura (pe-k bezala) galduta. Testuetan maiz ageri da *nin aditza: «Despedidan indazu laztan bat, laztana» dio XVII. mendeko poesia eder batek, eta Etxepare kexu zen «etsaiak didan pena» dela eta. Honetan garbi ageri da lehen eman-en sinonimoa zela. Norbaiti eman ohi diogunez gero, hortik hartu zuten aukera arbasoek NOR-NORI-NORK osatzeko: hartu didan, ekarri diot... Euskalariak horiek nondik zetozen asmatu ezinik aritu ziren luzaro. Erantzuna kanpoan zegoen: munduko hizkuntza anitzetan NORI adierazi behar duten hizkiak 'eman' adierako aditzetik irten dira.

Horren arabera, "*nin" berreraiki horrek garai batean signifikatuko zuén "eman" (aditz normal bat), nahiz egun erabiliko litzakén soilik nola aditz auxiliarra, ondórenda gramátikaldu horrela an perifrasi modernoenak.

Antzeko gramatikalizazioa, nola aditz exklusiboki laguntzailea, gertatuko zitzaion ki "*edin" berreraikia ere, zeinen eduki semantikoa, noiz zen aditz independentea, izanen zén "bihurtu", nola ikusi ahal dugun an adibidea on Blanca Urgell («gizon bihurtu zen»).

Azkenik aipatu ze "egin" aditza, nahiz gramátikaldu nola auxiliarra, dú mantendu bere erabilera normala ere kin bere betiko signifikantza; alderantziz ze "*ezan" aditz berreraikia, zeinda, antzeko esangura izanda, dú galdu erabat bere erabilera independentea. [953] [>>>]

Hizkiak ere izan ahal dira 'gramatikalagoak' ('etxe-tik') edo 'semantikoagoak' ('etxe-txo')

Erramun Gerrikagoitia-k zioén atzo:

Nahiz ez izan ni sobera aditua grammaticaz ulertzen ahal dut zer izan ahal da

Irizpide funtzional bat afin ezberdindu hitzak eta gramatika-hitzak

baina ilunago guertatzen zait ulertzea zer izan ahal da

Irizpide formal bat afin ezberdindu hitzak eta hizkiak.

Arguitasunic balego 2.az esquertuco nuque.

Irizpide edo kriterio funtzional bat referitzen da ki funtzioa: adibidez, hitz bat izanen litzaké gramatika-hitza ("eta") edo soilki hitza ("nahi") segun zéin den bere funtzioa an esaldia, esan nahi baita segun izán funtzio "gramatikalagoa" (nola "eta"konjunzioa) edo izán funtzio "ez hain gramatikala" (nola "nahi" aditza). Hor, ondo definitu beharko litzaké zér den "gramatikala" izatea.

Irizpide edo kriterio formal bat referitzen da ki forma: adibidez, itsatsita joatea ala ez. Har dezagun "nahiz eta" esapide konjuntiboa, non daukagún:

• nahi (hitza)
• -z (hizkia)
• eta (gramatika-hitza)

baina, idatziko bagenú:

nahizta

orduan "eta" (= "-ta") ez zen gehiago izanén gramatika-hitza, baizik hizkia, nahiz burútu ber funtzioa zein gorago. Era berean, akaso konsidera genezake "nahizta" osoa nola gramatika-hitz bakar bat. Beste adibide bat:

etxearengaitik

non

• etxe (hitza)
• -arengaitik (hizkia)

Baina, idatziko bagenú:

etxearen gaitik

orduan, honela deskonposa genezake:

• etxe (hitza)
• -aren (hizkia)
• gai (hitza)
• -tik (hizkia)

Eta ez da ezer ere aldatu salbu kontu formal bat.

Hizkiak ere izan ahal dira gramatikalagoak (nola "etxe-tik") edo semantikoagoak ("etxe-txo"). [952] [>>>]

Nondik garatu da "hain" partikula konparatiboa?

Aurreko sarreran aipatzen genituén ondorengo bi esaldiak ti Mikoleta ("Modo breue de aprender la lengua vizcayna", 1653):

Baize enaz orren delikadua zein judegua barikuz. Mic 13r. Dala berori aen ondo etorri zein urte onak. Ib. 13r. [OEH, Mikoleta, 1953]

non elkarren ondoan dauzkagún "orren" eta "aen" partikula konparatiboak, zein, bestalde, ez diren baizik bigarren eta hirugarren personak ti erakusle singularrak ("ori" eta "a") an kasu genitiboa, eta justuki hirugarren pertsona horretatik gramatikaldu zaigú "ain" edo "hain" forma, segun dialektoa (besteak beste). Dio OEH-k burúz etimologiá on partikula hau:

HAIN: Etim. Contracción de (h)aren, vizc. ant. aen, genitivo del demostrativo de. 3.a pers. v. FHV 141. [OEH]

Eta gauza da ze, nahiz exístitu lehenengo eta bigarren personetako konparatiboak ere (hau dá "honen" eta "horren"), hirugarren personakoa aplikatu zaió ki edozein persona:

HAIN: Tr. De uso general. Aunque originalmente se refiere al 3.er grado demostrativo, ya desde los textos más antiguos parece ser empleado indistintamente para todos los grados. [OEH]

Ikus, gainera, ondorengo aldaera dialektalak:

HAIN: Tr. La forma arcaica aen la emplea Micoleta (y modernamente Orixe), pero ya en textos vizcaínos anteriores se documenta ain. Hay kain en textos salacencos y roncaleses, y gein en aezcoanos. En DFrec hay 725 ejs. de (h)ain y 2 de aiñ. [OEH]

Hortaz, eskérki gramatikalizazio-prozesu sortzaile hori, orain existitzen dirá, ondo diferentziatuak, alde batetik "haren" hirugarren personako erakusle genitiboa, eta bestetik "hain" partikula konparatiboa, zeintzuk, nahiz izán jatorriz bat eta bera, orain betetzen dituztén funtzio ezberdinak.

Eta holaxe, esan nahi baita erábiliz material zaharrak an funtzio berriak, holaxe gramatikaltzen dirá baliabide sintaktiko berezitu berriak, holaxe garatzen dirá sintaxiak, eta, jakina, eurekin batera hizkuntzak ere. [584] [>>>]

"harean" = "harik": gramatikalizatuak ti erakusle ablatibo zaharrak

Genioen hemen ze "harik" ez da baizik gramatikalizazioá on erakusle ablatibo bat:

Harik hori hirugarren mailako erakuslearen ablatiboa da –forma zaharra, bizkaieran izan ezik–. (...) Gaur egun, hala ere, –TU ARTE, –eN ARTE eta horrelako perpausei hasiera emateko gramatikalizatua dagoen esaldia da, besterik gabe. [EGLU VII, 2011:102]

Esan nahi baita ze "harik..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rik" zén hor kasu-marka ablatiboa, oraingo partitiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, hala gramatikalizatu baita (ikus "VO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa").

Sarrera honetan soilik azpimarratu nahi genuke ze "harean" ere ez da baizik gramatikalizazioá on beste erakusle ablatibo bat, are zaharragoa ezi "harik", eta horren esanahi berekoa. Ikus honi buruz ondorengo koadroa, egina ganik Lakarra (1984), gain erabilerá on ablatiboak an Bizakaiko zenbait autore ("Bizkaiera zaharreko ablatiboaz", ASJU):

XIX.mendea baino lehenagoko bizkaitar testurik irakurri duen orok dakikeenez Mogel, Prai Bartolome eta Añibarrorenetan eta hauek eraikitako literatur bizkaieran idatzi zuten geroagokoenetan agertzen den ablatibozko paradigma (sing.-rik/-tik, pl.-etarik/-etatik) aski berria da euskalki horretan. Oso bestelakoa dugu 150 urte lehenagoko Kapanaga eta Mikoletaren liburuetan agertzen dena, bai formen aldetik -hor diren zenbait forma ez zituzten ezagutzen eta haien ordez beste batzu zituzten (-rean, -tarean)- eta baita funtzioen aldetik ere.

[Lakarra, 1984:164]

Horretaz esán ze, alde batetik, hor agertzen zaizkigú halaber "...-tik", "...-ti", "...-ganik" edo "...-gandi"; eta bestetik ze, "harik..." bezalaxe, "harean..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rean" zén hor kasu-marka ablatiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, gramatikalizatua, nola beste edozein. [537] [>>>]

SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa

Azken sarreran ikusitako "F1 → dislokatua → F2" prozesu hori finean ez da baizik gramatikalizazioa on estruktura komunikatibo ahaltsu bat.

Bistan da, aditza erlatiboki gehiago aurreratu ohi da noiz nahi den eman osagarri luze edo konplexu bat, noiz nahi den irabazi denbora afin kodifikatu gure diskursoaren parte rhematikoena (eginez pausa koherenteak), noiz nahi den bukaeran expresatu mezuaren fokua (akaso hari emanez intonazio bereziki enfatiko bat, zeinen emaitza izan liteken inkluso enfatikoagoa ze F1), ...

Aditza kokatu ahal izatea artén mintzagaia eta galdegaia dá gramatikalizatzea estruktura komunikatibo ahaltsu bat, dá “ofizioz” eskura izatea hainbat aukera komunikatiboki ahaltsu, zein, gero, baliatu daitezken ala ez. Estruktura gramatikalizatu horrek, apárte artikulatu erosotasunez mezu potentzialki luzeak (esaldia ibili ahala pentsatuak), dú ematen aukera ki sórtu mezu zainduagoak, landuagoak, pausatuagoak, koherenteagoak, irekiagoak, aberatsagoak, artikulatuagoak, informatiboagoak, malguagoak,... (beste estruktura eta baliabide prepositiboak ere erabiltzen dira lan artikulatzaile horretan).

Hala nola munduko hizkuntzek, garatu ahala, jotzen dute ki kokatu sujetoa aurré objetua, islatuz lehentasun komunikatibo orokorra on thema respektu rhema, eta horrela gramátikalizatuz estruktura sintaktiko ahaltsu bat; era berean ere, existitzen da joera bat, apalagoa bada ere, aldé gramatikalizatu aditza aurré bere objetua, bereziki an hizkuntzak azpi behar komunikatibo altuak (zenbat eta behar handiagoak, joera sendoagoa). Hain sinple, hain erraz.

Beste kontu bat da ea joera hori gauzatzen den (ala ez) an hizkuntza konkretu bat. Garabidean barrena, orohar, ez da nahikoa izaten joera komunikatibo bat existitzea, baizik ze halaber behar dira hizkuntzetan baldintza intralinguistiko (aukera estrukturalak eskura izatea) eta extralinguistiko (giro soziolinguistikoa) egokiak za(t) garapena, eta gauza da ze azken baldintza (extralinguistiko) horiek izan ahal dirá hain latzak nola erabakiorrak afin aurrerapausuak eman daitezen (ala ez), epe laburrean bederen.

Epe luzean pensatu nahi dugu ze munduko hiztun guztiek lortu ahalko dituzté aukera progresiboak. [87] [>>>]

F1 -> dislokatua -> F2, baina nekez alderantziz

[Erantzunez ki Erramun Gerrikagoitia respektu bere atzoko komentarioa]

Jon Agirre itzultzaileak (Itzulpen Zerbitzu Ofizialeko buru izandakoak) ezin hobeto azalduko digu "F1 -> dislokatua -> F2" mekanismoa, zein den aipatzen hemen. Dio Jon Agirre-k

"Hau da polita (eta ez hori)", zuk diozun bezala, zuzena da, baina ez da zuzen bakarra, zuk ere aditzera ematen duzun bezala. "Polita da hau (eta ez motza)" ere zuzena da. Azken honen esanahia dauka nik idatzitako "hau da polita" esaldiak. Idatziz ezin entonatu, eta diozun bezala entonazioak garrantzi handia du, baina saiatuz gero ea lortzen dugun. Saiatu honela irakurtzen: "hau da... (badakizu zer? ba... benetan) polita", horrela irakurtzea nahi nuke nik zuzentzat jotako "hau da polita" (= hau da' polita).

Hortxe dauzkagu:

• F1.: "Hau polita da", non "polita-da" dá intonazio-unitate bat (galdegaia dá "polita").
• DISLOKATUA: "Hau da' polita", non "da" eta "polita" doaz an intonazio-unitate ezberdinak (galdegaia dá "polita" eta ez "hau").

Galdegai-estruktura dislokatu horiek akaso hasiko ziren erabiltzen kin osagarri luzetxo edo konplexutxuak, edo noiz hiztunak beharko zuén irabazí denbora afin pensatu hobeki nóla eman erantzunaren fokua (galdegaia), edo noiz nahiko zuén eman halako suspense moduko bat ki esaldia, edo noiz nahiko zuén sartu azalpenezko tarteki bat inter aditza eta galdegaia, ... hau da: egoera berezietan.

Jon Agirrek oso ondo ilustratzen du denbora transizional gehigarri hori zein hiztunak dún hartzen afin erabili nola nahiago duen (normalean bilatuko du bere ideiari ematea formarik egoki eta finduena):

"hau da... (badakizu zer? ba... benetan) polita".

Aurreko tarteki hori ("... badakizu zer? ba... benetan") explizitatuz gero, galdegaia joango zén ki esaldi-bukaera (non jarraituko zuen izaten galdegai).

Goiko estruktura dislokatu hori ("Hau da' polita" hori) izanen dá, hasiera batean, markatua, arraro samarra, ezohikoa, baina pixkanaka, normal bihurtuko da:

Joskera arruntetik ateratzen dena markatua da; hori zuzena da, eta, ni behintzat, ez nau lotsatzen erabiltzeak. Baina markatua gutxitan erabiltzen da definizioz, ohikoa bihurtzen denean markatua izateari uzten diolako edo.

Horixe da mekanismo sintaktiko sinple hori zein Aske-k deskribatu, eta, atzoko sarreran esan bezala, mekanismo horren azken buruko arrazoiak dirá komunikatiboak; hain zuzen: osagarri luzeek edo konplexuek edo bereziki landu nahi ditugun horiek dúte eskertzen transizio egoki bat bai kodifikatzean, eta baita deskodifikatzean ere; eta horrexegatik osagarri horiek dute joera ki kokatu ondóren aditza, zeinek ematen digún informazio estrategikoa eta oso sinplea (oso laburra) burúz osagarriaren zentzua (adibide argi bat: perpaus deklaratiboak).

Sintaxi progresiboak esanguratsuki laguntzen digu progresatzen an gure mezu-kodifikazioa, eta esanguratsuki laguntzen digu prozesatzen haren deskodifikazioa. Ez da esan beharrik ze sintaxi progresibo horren garapenean, baliabide prepositiboen papera oso inportantea da. [86] [>>>]

...there isn't a simple mechanism which favors that change (OV->VO) ... [Jon Aske]

Jon Aske dá hizkuntzalari euskaldun bat, zeinek bere tesian landu zuén euskararen hitz-ordena:

In my dissertation on Basque word order (UC Berkeley 1997) I proposed a solution for the "original" predominance of OV order as well as for the predominance of OV > VO shifts over VO > OV shift.

Jon Aske-k, erantzunez ki Newsmeyer, ematen dizkigu azalpen hauek:

There is a strong correlation between grammatical subject and topic, on the one hand and grammatical object (when there is one) and focus. Indeed, the category subject seems to be but the grammaticalization of the category topic (although not all subjects are topics, and some are indeed foci).

non agerikoa baita planteamendu funtzionala. Aske-k dio:

The focus element, besides being accented, typically goes either in
(1) F1 position: Right before the verb, which is also rheme-first position, only preceded by any settings there might be, including a phrasal topic; or it goes in
(2) F2 position: Right after the verb (rheme-second position); or finally
(3) It may also be "bumped" to the end of the rheme, or "dislocated" to the right, as it were, into an intonation unit of its own (not to be confused with so-called "right dislocation" in English, which is really an antitopic construction).

Gero erakusten digu noláko sinpleak izan ahal dirén klasifikazioak:

Languages fall into two basic types:
Type 1: those which place the focus constituent consistently in F1 position (right before the verb), and never in F2 position, (so-called OV languages); and
Type 2: languages which place the focus constituent either in F1 position (right before the verb) OR in F2 position (right after the verb), depending on the construction and depending on the degree of salience, or focality of the focus in the assertion. More focal foci go in F1 position and less focal ones in F2 position. (Focus bumping is a possibility in either language type, though it may be rare in some rigid Type 1 languages).

Horrela, konsidera geinke hurrenko hiru hizkuntza-mota hauek:

1. : Hizkuntza OV zurrunak nola japoniera, non fokua soilik kokatu ahalko da aurre aditza.
2. : Hizuntza OV malguagoak nola euskara, non lehenetsi ohi da aukerá F1 (batez ere foku laburretan), baina non den existitzen F2 ere, nahiz den gutxiago erabilia eta markatuagoa; izan ere, euskara estandarrean soilik dugu F1 aukera eta salbuespentxo batzuk.
3. : Hizkuntza VO klasekoak nola gaztelania, non den lehenesten F2 aukera, nahiz orobat existitú F1: tipo honetan F1 izaten dá erabilera aski markatua, aski adierazkorra, eta aski enfatikoa.

Zergátik jotzen dute sintaxiek an norabidea: 1 → 2 → 3? Aske-k erantzún:

So, why is OV > VO order change more common than the inverse:

1) I believe that there is a relatively simple mechanism for the development of an F2 position in a Type 1 language, namely through the gradual overuse of the strategy of focus bumping to an intonation unit of its own following the main assertion.
...
2) I believe that losing an F2 position ("VO > OV"), that is, losing a contrast, is a much less common change because there isn't a simple mechanism which favors that change and perhaps also for unknown cognitive reasons.

Edo Aske-k bere tesi-laburpenean dioenez:

The increasingly liberal use made of this latter focusing option by many speakers suggests that perhaps it is becoming relatively unmarked. I believe that this may be leading to a reanalysis of the extraposed position as postverbal for some speakers. This might explain the historical change from OV to VO as consisting of the acquisition of a new focus position, with the concomitant specialization of the positions. The opposite change from VO to OV order, on the other hand, would involve the loss of the postverbal focus position, a change which is quite rare in language.

Dudarik gabe, eta finean, asimetria horren arrazoiak dirá komunikatiboak. [85] [>>>] [A26] [A27] [A27B] [A15] (EZ [A28])

... the drift from OV to VO is motivated by the processing ease (Bingfu Lu)

Frederick Newmeyer-ek ("one of the first generativists to call attention to the ideas of the functionalist wing of the field") zioen honako hau an 1998:

One might even conclude that the OV preference is a remnant of a 'proto-world' OV (caused by what?), which functional forces (but what functional forces?) are skewing gradually to VO. And, indeed, linguists coming from a variety of direction (Venneman, Givon, Bichakjian, and others) have concluded something very much along those lines.

Bingfu Lu hizkuntzalariak (1998, ikus [1138]) erantzun zión honela:

I venture to posting my tentative opinions below: 

1.
There may be several reasons for proto-languages to tend be OV rather than VO. For instance, OV and SV are harmonious. Both O and S are dependents of the head V. Languages prefer OV over VO just like they prefer SV over VS.

2.
Proto-languages are expected to be simple in terms of nominal expressions. However, along with the developing of NP internal structure and the extension of the size of NP, the pressure to move large NP to the end of sentence increases too. Between S and O, O is more likely to be heavy. That is why O, but not S, tend to postpone.

Matthew Dryer 1980's "The Positional Tendencies of Sentential Noun Phrases in Universal Grammar." (Canadian Journal of Linguistics 25: 12-195) argues that postposing of sentential NPs is overall preferred over preposing. Languages only resort to preposing when postposing would violate the rigid V-final order.

3.
In addition, a heavy O is normally a piece of new information. New information tends to appear later in the sentence. Therefore, everything else being equal, a heavy O tends postpone rather than prepose.

4.
On the other hand, if a language starts with SVO order, there seems no obvious motivation to drift to SOV, unless O is a pronominal or clitic.

In short, the drift from OV to VO is motivated by the processing ease.

Egitan, ezin gintezken egon adosago. [84] [>>>]