'Hoc vel illo excepto' versus 'Excepto esto, o lo otro'

Ikusten genuén hemen irudi bat tika Larramendiren "Diccionario Trilingüe" (1745), non fijatzen ginen an "ezautá ..." forma prepositibo azentuatua, zeinekin ematen zén "excepto..." latinezkoa bezain gaztelaniazkoa ere. Hala ere, ber irudian, orobat ikus leike nóla "excepto" hori ez den sintaktikoki berdina latinez zein gaztelaniaz: 

Bai, bata, latinezkoa, dá pospositiboa:

Hoc vel illo excepto.

bitárten bestea, gaztelaniazkoa, dén prepositiboa:

Excepto, exceptuando esto, ò lo otro.

Aipatzekoa da ze "excepto" hori latinez ere ager leiké prepositiboki (esan nahi baita ze ager leike bietara, pos eta prepositiboki). Hala ere, gaztelaniaz (edo frantsesez, edo inglesez) ez da gehiago erabiltzen forma pospositiboa. Bá al da horretarako arrazoi komunikatiborik? [⇶]

Azentu diakritikoak dirá gutxienik intonatiboak, eta hortaz, akustikoak

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitiak: 

Azentua niretzat eta beste ascorentzat da zeozer daucana zerikusia kin acustica mundua. Beraz, niretzat hemen hobe da erabiltea zeinu (marca, seinale, ...) diacriticoa ze erabili azentua, zeren ez du zerikusiric zeinu horrec kin acustica mundua.

Diacritico verba grecoa da -διακριτικά- zerbait erabilten dena bereizteco "zehar critica" edo "arartez critica" (dia + critico = zehar + critico, bereizteco) ezen da zeinu bereizgarria zeinac ez du zerikusiric kin acustica mundua.

Gure azentuak dirá diakritikoak an zentzua ze balio dute arrén argitu nóla interpretatu nexu sintaktikoak, aditzak edo are perpaus osoak zein, bestela, gerta leizken anbiguo, edo sinpleki ez hain argi nola nahiko genuken. Jakina, irakurtzean (ahots goran edo ez), iluntasun sintaktikoa ez da batere ona, zeren dú eragiten duda eta nekea an irakurlea, nor, finean, amaitu ahal da uzten irakurketa. Behar argitzaile-desanbiguatzaile hori berretzen da an sintaxi desdoblatu bat (SOVO), zelangoa opa diogun ki euskara. Ikus zér esaten genuen an sarrera titulatzén "Azentu diakritiko tonikoa ere":

Sintaxi desdoblatu, eta hortaz bikoitz, batean (SOVO pre eta postpositibo batean), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretuko dirá partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, komenikó geldi daitezen desanbiguatuak an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia hen herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea e diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea e diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlativo atonoa.

Bestalde, ohartarazi nahi dugu ze azentu diakritiko toniko hauek ez dira zertan kokatu gáin azken silaba, nola diren kokatzen azentu diakritiko intonatibo progresiboak.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztú instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Gauza da ze gure azentu diakritikoak beti dirá intonatiboak (eta batzutan tonikoak ere), eta hortaz bádute zerikusirik kin akustika. [⇶]

Larramendi (1745): 'ezautá ...' kin azentua

Atzo komentatzen genuén Larramendiren "ezautá ..." arrén adierazi "excepto ...", eta gaur nabarmendu nahiko genuke nóla "ezautá ..." horretan dén agertzen azentu bat, zein den tonikoa an Larramendi ("Diccionario Trilingüe", 1745):

Guk ere gorago erabili dugú "arrén ..." zaharra kin azentua, edo antzera ere, "nóla ..." kin azentua. Gure kasuan azentua izaten dá oso erabilgarria noiz nahi dugun nabarmendú elementu baten burulehentasuna respektu ondorengo osagarria, hola zeharo erráztuz bere interpretazioa eta intonazioa. [⇶]

Larramendi (1745): 'ezautá au, edo hori, salbu haur edo hori, lecat au edo hori'

Mitxelenak, an bere jada aipatutako "Contra Lekobide" (1986), zuen aipatzen ondorengo textua e Larramendi an bere "Diccionario Trilingüe" (1745):

non autore andoaindarrak dú erabiltzen "ezautá..." prepositiboa arrén esan justuki "excepto..." an ondoko adibidea:

..., ezautá au, ...  (alegia: ...., excepto esto, ... )

non, bestalde, salbuespenaren osagarria dén hain laburra nola "au". Naturaltasun osoz. [⇶]

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak e bide zaharrak

Zioen atzo Txopik:

Egoera batean non dagoen erabateko hizkuntz askatasuna, esaterako an Balbula Blogspot, joera on hiztunak izango da geyen erraza, geyen ekonomiko.

eta gero Josu Lavinek, guztiz kontra, zioen:

Decretuz eliminatu behar lirateque inventaturico forma guztiac. Adibidez: zeniezazkiguketen

Eta gauza da ze, gustatu ala ez gustatu, "zeniezazkiguketen" forma hori ez da inventatua, nola dioen Josuk kin zentzu guztiz peioratiboa, baizik, gehien jota, ondo eratorria bidéz euskararen mekanismo sortzaile propioak.  Hain ondo eratorria nola izan zitezken beste asko ere zein, gainera, izanen zirén askoz praktikoagoak. Eta euskarari, edo beste edozein hizkuntzari, kentzen badizkiogu bere mekanismo (verbal, sintaktiko...) sortzaile propioak, hizkuntza hori ezin izanen da garatu nola beharko luken. Eskuak loturik geldituko da, indefensio handienean.

Bestalde, adizki hori norbaitek eratortzekotan, akaso Bonapartek eratorriko zuen, zeren bere adizkitegian agertzen zaigu oso forma antzekoa: "zinitzazkiguketean":

zeini Euskaltzaindiak soilik eman dizkio ukitu regularizatzaile batzuk. Eta forma hori eratortzen da ti "ziñizazkiguten":

zein, an bere formá "cinietzaizquigutén", jada agertzen zaigu an Larramendiren "Artea":

Derivazio horien arazoa ez litzake euren ustezko jatorri "inventatua", baizik euren larregizko luzera nondik sortzen da euren desegokitasun handia nola aukera batua. Ez dezagun dena nahasi an totum revolutum bat non ez dakigun zertaz ari garen. Oxala baldin Larramendik eratorri eta proposatu izan balitu forma verbal guztiz praktikoak zein, gero, idazleek erabiliko zituzten, eta zein gaur egun egon zitezken aukeran.  

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak e bide zaharrak. [⇶]

Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?

Gogora dezagun orain... 

...zér zioen Pello Salaburuk noiz kritikatu baitzuen nire "Euskararen garabideak" an bere "Euskararen etxea" (2002:177):

Harritzekoa egin zait, bide batez esango dut, euskal aditzaren morfologia konplikatuaz hitz erdirik ez esatea, hori bai baita informazio alferra gehienetan, lekua hartu, mingaina trabatu, burmuina berotu eta komunikazio mailan deus ere gaineratzen ez duena, baina bakean utziko dut kontu hori. Badakizu, aitaren egin gabe eta arnasa sakoneraino hartu gabe esan ezin diren horietakoak, bazeniezazkigukete", "geniezazkinakeen" edo "zentxezkidakete" bezalakoak, ...[Pello Salaburu, Euskararen etxea, 2002:177]

Eta justuki klase horretakoak dirá atzo aipatutako "dietzaizkidatzuten", "ditzaizkitzuguten", edo "dizkitzagutzuten" formak, zeini gehitu geneiozké, adibidez, beste hauek ere:

hola konfirmatúz paradigma horien irregularitate handia (kontuan har bedi ze Larramendik asko baloratzen zuén, eta goraipatzén, aditzaren regularitatea), aparte luzera eta konplexitate nabarmenak.

Josu Lavinek dio:

Uste dut Larramendic forma hauec mahucatic athera cituela, denac edo guehienac.

Nik uste ze halako forma luze eta, gainera, konplexuak ("dietzaizkidatzuten", "ditzaizkitzuguten", "dizkitzagutzuten" ) oso-oso gutxi erabiliko ziren kolokialki (idatziz ia batere ez), halan-ze ulertzekoa da Larramendik izateá zenbait duda (edo anitz) noiz zehaztén aditz-paradigma osoak.

Hortaz, ez litzake harritzekoa ze Larramendik, noiz edo noiz, nola edo hala, deduzi zitzan zenbait adizki afinda beté osoki bere adizkitegiak (ordezta akaso utzí hutsuneak an formak zein, sinpleki, ez ziren erabiltzen). Larramendik erakutsi nahi zuén euskal aditzaren exzelentzia eta logika regularra (nahiz kasu honetan ez ziren hain regularrak), eta, garai hartan, halako forma luze eta konplexuak akaso gerta zitezkén luzigarri.

Baina. deduzitzen jartzekotan, gaurko ikuspegitik behinik behin, onena litzake deduzitzeá forma labur eta sinpleak (ahal delarik), eta ez horregatik gutxiago propioak. Esan nahi baita ze, batuari begira, egin beharko zen askoz ahalegin handiagoa afinda bilatú edota deduzitú adizkiak zein (adibidez an subjuntiboa, eta antzekoak) izan zitezen laburragoak eta sinpleagoak, ez izanik horregatik gutxiago regularrak.

Zeren, zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala? [⇶]

Larramendi (1729):: 'dietzaizquidatzuten', 'ditzaizquitzuguten', 'dizquitzagutzuten'

Genuen aipatzen atzo nóla Larramendik, an "El imposible vencido" (1729), zúen zehaztu adizkiák e gipuzkera (hala nola hóriek e sartaldeko eta sortaldeko varietateak), zentratuz bere begirada an aditza e Beterri, zein, gerora, izanen zén oinarriá e eukara batua.

Larramendik zerrendatzen digú adibidez adizki sorta hau:

non dugún "dietzaizki-" formako adizkiak. Baita:

non dugún "ditzaizki-" formako adizkiak. Eta baita ere:

non dugún "dizkitza-" formako adizkiak. [⇶]

Zeren-eta "egin" konsideratzen dá sartaldeko ezaugarria, eta gipuzkerazko aditzá soilik Beterrikoa

Justuki Larramendi, zeintaz mintzatu garen hemen, izan zén lehena zein, behinda egín euskararen sailkapen dialektal bat, zúen zehaztu aski sistematikoki zéin ziren dialekto horien paradigma verbalak, zentratuz bere deskripzioa an gipuzkera, baina emánez aski referentzia gain beste bi dialektoak: sartaldekoa eta sortaldekoa. Hona hemen nóla Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729), dún egiten bere sailkapen dialektala, non, gainera, dio ze dialekto horiek agertzen zaizkigú nahiko nahasiak (1729:12)

Eta ikuskera horretan dago koska, zeren, nahasketa dialektal horretan, aditzean adibidez, "egin" ez zen izanen gipuzkeraren beraren laguntzaile propial bat zein, dretxo osoz, zúen mereziko bere lekua, handiagoa edo txikiagoa, an deskripzioa e gipuzkera, baizik-ze ikusiko zen nola zérbait mailegatua ti mendebaldea, zérbait zein ez zen propioa, baizik, finean, mendebaleko ezaugarri bat zein, nola edo hala nahasia zen barné gipuzkera.

Akaso, antzeko bidetik esan zitekén ze "*ezan" aditza zén berdin mailegatua ti ekialdeko euskara, izan ere bi laguntzaileok erabiltzen baitziren, proportzio eta modu ezberdinetan, aski normalitatez. Ikus ondorengo adibideak ganik Otxoa Arin ordiziarra, zeintaz jada mintzatu garen hemen (Etxaide, 1984:661):

 Eta ikuskera horrek bide luzea egin du, nola genioén hemen:

Lakarrak, apur bat beherago, honela mintzatuko da buruz azalpen hori (ezen gipuzkerak hartu du "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi du "gipuzkera" eta GZ-k "gipuzkera zaharra".

Edonola ere, gauza da ze, Larramendik soilik konsideratuko zuén gipuzkeran "*ezan" laguntzailea, utziz "egin" nola bizkaiera.

Honela dio Aintzane Garmendiak an bere "Larramendiren Artea Lehen Euskara Modernoko idazleen hautuetan" (Blanca Urgell-ek zuzendua) buruz eremua nondik atera ziren Larramendiren paradigma nagusiak (gipuzkera):

Bai, Donostiatik Tolosara bitarteko eremua, nolabait esan Beterriko gipuzkera, zein gerora bihurtuko zen oinarriá e euskara batua. [⇶]

Mugarria dá Larramendi

Sarrera honen amaieran egiten genuén Lakarraren aipu bat non bereizten zirén "gipuzkera" (G) eta "gipuzkera zaharra" (GZ). Baina, zehazki, zértaz ari gara noiz erabilí izendapen horiek? Nón egongo litzaké muga arten bi estadio horiek? Nón bukatuko litzaké estadio zaharra eta hasí estadio berria? Jarri ahal diogu nolabaiteko fetxarik ki muga hori?

Eta erantzuna, jarraikiz Lakarra bera, litzaké baiezkoa, eta, nolabait esan, izanen litzaké Larramendi (ikus an Lakarraren "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:643):

Beraz, hortxe dugu, mugarri, Larramendi eta bere hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin, 1745), hala nola ere, 16 urte lehenago (1729), bere El imposible vencido, non, besteak beste, autoreak aletu eta sailkatu zituén euskal aditzaren paradigmak. Lakarraren hitzetan, iraultza bat. [⇶]

A alternantzia arten absolutiboa eta genitiboa noiz aglutinatzen "kin" soziatiboa

Ari garelarik mintzatzen buruz atzizkiak zein pasatzen diren ki izán beste zerbait solteagoa, hala nola adibidez izenak, adverbioak, aditzak, postposizio solteak edo preposizio solteak ere, gogoratu behar dugu ze, hainbat atzizkik erakutsi izan dute alternantziá arten kasu absolutiboa eta genitiboa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziatiboa lotu izan dá kin absolutiboa ere:

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia": Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729) jasotzen du, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitiboa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

Alternantzia absolutibo-genitibo horrek erakusten du "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik, printzipioz postpositiboki:

laguna kin, lagunak kin

baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositiboa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [⇶]