"Hoc vel illo excepto" versus "Excepto esto, o lo otro"

Ikusten genuén hemen irudi bat tikan Larramendi-ren "Diccionario Trilingüe" (1745), non fijatzen ginen an "ezautá..." forma prepositibo azentuatua, zeinekin ematen zén "excepto..." latinezkoa bezain gaztelaniazkoa ere. Hala ere, ber irudian, orobat ikusi ahal da nóla "excepto" hori ez den sintaktikoki berdina latinez zein gaztelaniaz: 

Bai, bata, latinezkoa, dá pospositiboa:

Hoc vel illo excepto.

bitárten bestea, gaztelaniazkoa, dén prepositiboa:

Excepto, exceptuando esto, ò lo otro.

Aipatzekoa da ze "excepto" hori latinez ere ager liteké prepositiboki (esan nahi baita ze ager liteké bietara, pre eta postpositiboki). Hala ere, gaztelaniaz (edo frantsesez, edo inglesez) ez da gehiago erabiltzen forma postpositiboa. Bá al da horretarako arrazoi komunikatiborik? [1132] [>>>]

Azentu diakritikoak dirá gutxienik intonatiboak, eta hortaz, akustikoak

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k: 

Azentua niretzat eta beste ascorentzat da zeozer daucana zerikusia kin acustica mundua. Beraz, niretzat hemen hobe da erabiltea zeinu (marca, seinale, ...) diacriticoa ze erabili azentua, zeren ez du zerikusiric zeinu horrec kin acustica mundua.

Diacritico verba grecoa da -διακριτικά- zerbait erabilten dena bereizteco "zehar critica" edo "arartez critica" (dia + critico = zehar + critico, bereizteco) ezen da zeinu bereizgarria zeinac ez du zerikusiric kin acustica mundua.

Gure azentuak dirá diakritikoak an zentzua ze balio dute arrén argitu nóla interpretatu nexu sintaktikoak, aditzak edo are perpaus osoak zein, bestela, gerta litezkén anbiguo, edo sinpleki ez hain argi nola nahi genuken. Jakina, irakurtzean (ahots goran edo ez), iluntasun sintaktikoa ez da batere ona, zeren eragiten dú duda eta nekea an irakurlea, nor, finean, amaitu ahal da uzten irakurketa. Behar argitzaile-desanbiguatzaile hori berretzen da an sintaxi desdoblatu bat (SOVO), nola hori zein opa diogun ki euskara. Ikus zér esaten genuen an sarrera titúlatzen "Azentu diakritiko tonikoa ere":

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irákurri eta intérpretatu sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irákurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zeinekin argituko litzakén zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an ondoko esaldia on herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Gauza da ze gure azentu diakritikoak beti dirá intonatiboak (eta batzutan tonikoak ere), eta hortaz bádute zerikusirik kin akustika. [1130] [>>>]

Larramendi (1745): "ezautá..." kin azentua

Atzo komentatzen genuén Larramendi-ren "ezautá..." arrén adierazi "excepto...", eta gaur nabarmendu nahi genuke nóla "ezautá..." horretan agertzen dén azentu bat, zein den tonikoa an Larramendi ("Diccionario Trilingüe", 1745):

Guk ere gorago erabili dugú "arrén..." zaharra kin azentua, edo antzera ere, "nóla..." kin azentua. Gure kasuan azentua izaten dá oso erabilgarria noiz nahi dugun nabármendu elementu baten burulehentasuna respektu ondorengo osagarria, hola zeharo erráztuz bere interpretazioa eta intonazioa. [1129] [>>>]

Larramendi (1745): "ezautá au, edo hori, salbu haur edo hori, lecat au edo hori"

Mitxelena-k, an bere jada aipatutako "Contra Lekobide" (1986), zúen aipatzen ondorengo textua on Larramendi an bere "Diccionario Trilingüe" (1745):

Hor, autore andoaindarrak erabiltzen dú "ezautá..." prepositiboa arrén esan justuki "excepto..." an ondoko adibidea:

..., ezautá au, ...  (alegia: ...., excepto esto, ... )

non, bestalde, salbuespenaren osagarria dén hain laburra nola "au". Naturaltasun osoz. [1128] [>>>]

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak

Zioen atzo Txopi-k:

Egoera batean non dagoen erabateko hizkuntz askatasuna, esaterako an Balbula Blogspot, joera on hiztunak izango da geyen erraza, geyen ekonomiko.

eta gero Josu Lavin-ek, guztiz kontra, zioén:

Decretuz eliminatu behar lirateque inventaturico forma guztiac. Adibidez: zeniezazkiguketen

Eta gauza da ze, gustatu ala ez gustatu, "zeniezazkiguketen" forma hori ez da inventatua, nola dioen Josu-k kin zentzu guztiz peioratiboa, baizik, gehien jota, ondo eratorria bidéz euskararen mekanismo sortzaile propioak. Hain ondo eratorria nola izan zitezken beste aldaera asko ere zein, gainera, izanen zirén askoz praktikoagoak. Eta euskarari, edo beste edozein hizkuntzari, kentzen badizkiogu bere mekanismo sortzaile propioak (verbalak, sintaktikoak...), hizkuntza hori ezin izanen da garatu nola beharko luken. Eskuak loturik geldituko da, indefensio handienean.

Bestalde, adizki hori norbaitek eratortzekotan, akaso Bonaparte-k eratorriko zuen, zeren bere adizkitegian agertzen zaigú oso forma antzekoa: "zinitzazkiguketean":

zeini Euskaltzaindia-k soilik eman dizkio ukitu regularizatzaile batzuk. Forma hori eratortzen da ti "ziñizazkiguten":

zein, an bere formá "cinietzaizquigutén", jada agertzen zaigún an Larramendi-ren "Artea":

Derivazio horien arazoa ez litzake euren ustezko jatorri "inventatua", baizik euren larregizko luzera nondik sortzen dén euren desegokitasun handia nola aukera batua. Ez daigun dena nahasi an totum revolutum bat non ez dakigun zértaz ari garen. Oxala baldin Larramendi-k eratorri eta proposatu izan balitu forma verbal guztiz praktikoak zein, gero, idazleek erabiliko zituzten, eta zein gaur egun egon zitezken aukeran.  

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak. [930] [>>>]

Zertáko nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?

Gogora dezagun orain... 

... zér zioen Pello Salaburu-k noiz kritikatzen ari baitzén nire "Euskararen garabideak" an bere "Euskararen etxea" (2002:177):

Harritzekoa egin zait, bide batez esango dut, euskal aditzaren morfologia konplikatuaz hitz erdirik ez esatea, hori bai baita informazio alferra gehienetan, lekua hartu, mingaina trabatu, burmuina berotu eta komunikazio mailan deus ere gaineratzen ez duena, baina bakean utziko dut kontu hori. Badakizu, aitaren egin gabe eta arnasa sakoneraino hartu gabe esan ezin diren horietakoak, "bazeniezazkigukete", "geniezazkinakeen" edo "zentxezkidakete" bezalakoak, ...[Pello Salaburu, Euskararen etxea, 2002:177]

Eta justuki klase horretakoak dirá atzo aipatutako "dietzaizkidatzuten", "ditzaizkitzuguten", edo "dizkitzagutzuten" formak, zeini gehitu geneieké, adibidez, beste hauek ere:

hola konfírmatuz paradigma horien irregularitate handia (kontuan har bedi ze Larramendi-k asko baloratzen zuén, eta goráipatzen, aditzaren regularitatea), apárte luzera eta konplexitate nabarmenak.

Josu Lavin-ek dio:

Uste dut Larramendic forma hauec mahucatic athera cituela, denac edo guehienac.

Nik uste ze halako forma luze eta, gainera, konplexuak ("dietzaizkidatzuten", "ditzaizkitzuguten", "dizkitzagutzuten") oso-oso gutxi erabiliko ziren kolokialki (idatziz ia batere ez), halan ze ulertzekoa da Larramendi-k izátea zenbait duda (edo anitz) noiz zeházten aditz-paradigma oso horiek.

Hortaz, ez litzake harritzekoa ze Larramendi-k, noiz edo noiz, nola edo hala, deduzi zitzan zenbait adizki afinda beté osoki bere adizkitegiak (ordezta akaso utzí hutsuneak an formak zein, sinpleki, ez ziren erabiltzen). Larramendi-k erakutsi nahi zuén euskal aditzaren exzelentzia eta logika regularra (nahiz kasu honetan ez ziren hain regularrak), eta, garai hartan, halako forma luze eta konplexuak akaso gerta zitezkén luzigarri.

Baina. deduzitzen jartzekotan, gaurko ikuspegitik behinik behin, onena litzake dedúzitzea forma labur eta sinpleak (ahal delarik), eta ez horregatik gutxio propioak. Esan nahi baita ze, batuari begira, egin beharko zen askoz ahalegin handiagoa afinda bilátu edota dedúzitu adizkiak zein (adibidez an subjuntiboa eta antzekoak) izan zitezen laburragoak eta sinpleagoak, ez izanik horregatik gutxio regularrak.

Zeren, zertáko nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala? [914] [>>>]

Larramendi (1729): "dietzaizquidatzuten", "ditzaizquitzuguten", "dizquitzagutzuten"

Genuen aipatzen atzo nóla Larramendi-k, an El imposible vencido (1729), zehaztu zituén gipuzkeraren adizkiak zentrátuz bere begirada an aditza on Beterri, zein, gerora, izanen zén oinarriá on eukara batua.

Larramendik zerrendatzen digú adibidez adizki sorta hau:

non agertzen dirén "dietzaizki-" formako adizkiak. Baita:

non agertzen dirén "ditzaizki-" formako adizkiak. Eta baita ere:

non agertzen dirén "dizkitza-" formako adizkiak. [913] [>>>]

Zeren-eta "egin" konsideratzen dá sartaldeko ezaugarria, eta gipuzkerazko aditzá soilik Beterrikoa

Justuki Larramendi, zeintaz mintzatu garen hemen, izan zén lehena zein, behinda egín euskararen sailkapen dialektal bat, zúen zehaztu aski sistematikoki zéin ziren dialekto horien paradigma verbalak, zentratuz bere deskripzioa an gipuzkera, baina emánez aski referentzia gain beste bi dialektoak: sartaldekoa eta sortaldekoa. Hona hemen nóla Larramendik, an bere El imposible vencido (1729), dún egiten bere sailkapen dialektala, non gainera dioen ze dialekto horiek agertzen zaizkigú nahiko nahasiak (1729:12)

Eta ikuskera horretan dago koska, zeren, nahasketa dialektal horretan, aditzean adibidez, "egin" ez zen izanen gipuzkeraren beraren laguntzaile propial bat zein, dretxo osoz, zúen mereziko bere lekua, handiagoa edo txikiagoa, an deskripzioa on gipuzkera, baizik ze ikusiko zen nola zeozer mailegatua ti mendebaldea, zeozer zein ez zen propioa, baizik, finean, mendebaleko ezaugarri bat zein, nola edo hala nahasia zen barné gipuzkera.

Akaso, antzeko bidetik esan zitekén ze "*ezan" aditza izan zitekén berdin mailegatua ti ekialdeko euskara, izan ere bi laguntzaileok aski normalitatez erabiltzen baitziren an proportzio eta modu ezberdinak. Ikus ondorengo adibideak ganik Otxoa Arin ordiziarra, zeintaz jada mintzatu garen hemen (Etxaide, 1984:661):

 Eta ikuskera horrek bide luzea egin du, nola genioén hemen:

Lakarra-k, apur bat beherago, honela mintzatuko da burz azalpen hori (gipuzkerak hartu duéla "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi dú gipuzkera eta GZ-k gipuzkera zaharra.

Edonola ere, gauza da ze, Larramendi-k soilik konsideratuko zuén gipuzkeran "*ezan" laguntzailea, utziz "egin" nola bizkaierakoa.

Honela dio Aintzane Garmendia-k an bere "Larramendiren Artea Lehen Euskara Modernoko idazleen hautuetan" (Blanca Urgell-ek zuzendua) burúz lur-eremua nondik atera ziren Larramendi-ren paradigma nagusiak (gipuzkera):

Bai, Donostiatik Tolosara bitarteko eremua, nolabait esan Beterriko gipuzkera, zein gerora bihurtuko zen oinarriá on euskara batua. [912] [>>>]

Mitxelena (1983): "... Artea, eta Hiztegi hirukoitza."

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k respektu nóla aipatu liburu historikoak nola dirén ondoko biok ganik Larramendi (1745):

"El imposible vencido"
eta
"Diccionario trilingüe (sic)".
Ez dut ulertzen ze eguinic referentzia ki liburu historicoac Lakarrac berac bata du uzten original erdarazcoan "El imposible vencido" baina aitzitic bestea du emaiten traducitua euscarara eta an gaurco orthographia "Hiztegi Hirukoitza (sic)"; guehituric gainera ze trilingüe ez da hirukoitz. 

Horretaz, ikus sarrera honetan nóla aipatzen genuen Azkue-ren hiztegia, hirueleduna ere:

Aurreko sarreran, mintzatuz burúz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non aipatzen zén Azkue-ren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [Balbula, 2020]

nahiz, Larramendi-ren hiztegian, titulua are luzeagoa da:

Ikusten dugunez, Larramendi-k ez zuen garai hartan idatzi Diccionario trilingüe, baizik Diccionario trilingue, esan nahi baita gabé dieresia.

Bestalde, ez gaitezen ahantzi ze, batez ere liburu ondo famatuetan, ez dira arraroak titulu luzeen laburdurak (el Quijote) edota adaptazio ortografikoak ("Quijote/Quixote", "Gero/Guero"):

Bestalde, gaineratu behar dugu ze EHUko Corpus Historikoa-n, "hirueledun" hitza ez da aurrenekoz agertzen harik 1989 (alegia, hiru urte geroago zeinda publikatu zedin artikuluá on Lakarra). Mitxelena-k ere (1983) honela aipatzen zituén gure bi liburu horiek (an "Mendiburu eta Larramendi", Euskera, XVIII, 1983):

non, "Artea" laburduran, zúen ematen honako oinoharra:

6   El imposible vencido. Arte de la lengua bascongada (1729)

nahiz ez emán azalpenik an Hiztegi hirukoitza, seguruena supósatuz ze irakurle guztiek bázekiten zértaz ari zen.

Gero, ikusi dugunez, Lakarra-k erabiliko ditú hitz horiek berberak baina letra etzanez eta biak maiuskulaz (Hiztegi Hirukoitza), eta halaxe eginén Blanca Urgell-ek ere an titulua on bere tesia (2000):

zeinen zuzendaria, bide batez, izan zén Lakarra bera. Hor, jada, Hiztegi Hirukoitza horrek (letra etzan eta maiuskulez) nahiko luke izán titulu original moduko bat, baina itzulia eta laburtua (referentzia osoa aurkituko da an artikuluko edo tesiko bibliografia).

Edonola ere, aurreko sarreran, ordeztu dugu gure lehengo Hiztegi Hirukoitza kin oraingo hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin), zein, kasu horretarako, iruditzen zaigún egokiagoa. [910] [>>>]

Mugarria dá Larramendi

Sarrera honen amaieran egiten genuén Lakarraren aipu bat non bereizten zirén gipuzkera (G) eta gipuzkera zaharra (GZ). Baina, zehazki, zértaz ari gara noiz erábili izendapen horiek? Nón egongo litzake muga artén bi estadio horiek? Nón bukatuko litzake estadio zaharra eta hási estadio berria? Jarri ahal diogu nolabaiteko fetxarik ki muga hori?

Eta erantzuna, jarráiki Lakarra bera, litzaké baiezkoa, eta, nolabait esán, izanen litzaké Larramendi (ikus an Lakarra-ren "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:643):

Beraz, hortxe dugu, mugarri, Larramendi eta bere hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin, 1745), hala nola ere, 16 urte lehenago (1729), bere El imposible vencido, non, besteak beste, autoreak aletu eta sailkatu zituén euskal aditzaren paradigmak. Lakarra-ren hitzetan, iraultza bat. [909] [>>>]

A alternantzia artén absolutiboa eta genitiboa noiz aglutinatzen "kin" soziatiboa

Ari garelarik mintzatzen burúz atzizkiak zein diren pasatzen ki izán beste zerbait solteagoa, hala nola adibidez izenak, adverbioak, aditzak, postposizio solteak edo preposizio solteak ere, gogoratu behar dugu ze, hainbat atzizkik erakutsi izan duté alternantzia artén kasu absolutiboa eta genitiboa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziatiboa lotu izan dá kin absolutiboa ere:

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia": Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendi-k, an bere "El imposible vencido" (1729), jasotzen dú, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezkén solterik (ikus an edizioa on 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa on 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitiboa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa on 1853:2]

Alternantzia absolutibo-genitibo horrek erakusten dú "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz litekén solterik, printzipioz postpositiboki:

laguna kin, lagunak kin

baina, dudagabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositiboa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [772] [>>>]