Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Bistan denez, berrikuntza hori gerora bihurtuko zén arazo.

Halakoak askotan gertatu dira noiz garatzen teknologia ezberdinak: hasieran, beharrak ez dira izaten oso exigenteak, eta gainera teknologia bat ezdeusetik sortu behar da, halan ze bilatzen dira soluzio teknologiko sinpleak zein dirén egokiak ki kunplitu behar sinple horiek, baina gero, beharrak handitzean, lehengo aurrerakuntzak oztopo bihurtzen dira, eta sistema nolabait joan behar da berriztatzen eta zaharberritzen arrén joan betetzen gerota hobeki behar gerota handiago horiek.

Horrela, hainbat hizkuntzetako sistema numeriko binarioak (zein zirén egokiak ki eman kantitate baxuak) bihurtu zirén oztopo noiz eman nahi zirén kantitate handiagoak; edota, era berean, esapide multiplikatiboak sortzean, "-ko" sufijoa garai batean izan zitekén aurrerakuntza interesgarria baina soilik azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, eta ez azpi baldintza orokorrak.

Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa: sintaxiak sortzean diskursoa naturalki zentratzen da an objetuak, zeinen gainean eraikitzen dirá elementu abstraktuagoak nola aditzak edo postposizioak azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, baina gero argiki konprobatu ahal da ze sintaxi prepositiboak askoz hobeto erantzuten die ki behar komunikatibo orokorrak (konplexuagoak), eta horregatik, norabide horretan joan behar dá zabaltzen eta garatzen sintaxia te munduko hizkuntza postpositibo guztiak, esan nahi baitá guzti-guztiak. [2240] [>>>]

Baina lehio hori ez da probablea

Txopi-k galdetzen zuén atzo:

Beraz Euskarak du izan preposizioak? Ahal da hau demostratu? Ta baldin bada demostratzen, zertaz ez erabili kin naturalitate osoa? [Txopi] 

Denoi gustatuko litzaiguke izatea lehio bat nondik zuzenean ikusi nóla mintzo zirén euskararen erabiltzaile zaharrak, hala nola ere indoeuroparraren erabiltzaile zaharrak, adibidez noiz adar linguistiko horiek hasi ziren ezberdintzen ti enbor orokorragoak (ikus: "Bakker-ek buruz Blevins-en hipotesia ezen hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan ahal dirá ahaideak: 'The proposal has to be taken seriously, and a scholarly and open debate should take place'"), edo hurbilago, orain dela 5.000 urte, noiz, uste denez, hasi baitzén Neolitoa an Europako bazter hauek, baina, zoritxarrez, lehio hori ez da probablea. Horretaz mintzo ginen an gure ondoko sarrera, baita erántzunez ki Txopi:

• "... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz."
  

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

eta beherago:

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

halaber hauxe genioen an "Hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare":

Euskaran ez daude soilik preposizio berreraikiak zein lotzen diren kin gaur egungo baliabide postpositiboak, baizik-ere preposizio historikoak (hots, preposizioak kin konstantzia idatzia) zein halaber lotzen dirén kin gaur egungo postposizioak ere, eta zeinen bilakaera gertatu dén jarrai-ki euskararen beraren mekanismoak (zein, esaten dugunez, dirén hain propialak nola universalak).

Eta gauza da ze hala baliabide guzti horiek nola euren sorrerako mekanismo sintaktikoak pertenitzen dirá ki euskararen ondarea, nondik joan beharko litzaké osatzen (bidéz erabilera) aukera prepositibo zabal eta potente bat, nola gaur egun behar den. Horrá aukera prepositibo bat, aterea ti euskararen mekanismo sortzaile bat:  

• "beldurrez(-eta) gal(du) beren dirua" = "beren dirua galdu beldurrez"

Bai, hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare, eta eskura. [1816] [>>>]

... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz.

Zioén Txopi-k herenegun:

Lakarrak esaten duena egia bada, aukera euki behar genuke preposizioak erabiltzeko, ...

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

Guk, adibidez, askoz probableagoa ikusten dugú OVS zahar bat (zentratua an objetu oso kontextualak) nondik, gero, aisa derivatuko litzaké egungo SOV/SVO, ordezta ikúsi SVO zahar bat, edo are VSO zahar bat, nola proposatzen dutén Lakarra-k edo Gómez-Sainzek (1995). Zeren, adibidez, gure ustez aditz aurreko material hori guztia "e-", "i-", "da-" edo "la-" ez lirake (hasieran behintzat) baizik adverbio edo aditz-modifikatzaile modukoak, zein, akaso gerora, baita instalatuko liraké an aditz-morfologia postpositiboa (batzutan epentizatuak) an funtzio modifikatzaile ezberdinak nola genitibo antzekoa, datibo antzekoa, pronominal antzekoa edo modal antzekoa. Eta gerora ere, morfologia postpositibo hori bihur liteké material prepositibo argia, nola an kasua on "(k)i", gure ustez epentizatua, zeinen erabilera postpositiboak bide emanen zuén ki preposizio potentzial argi bat (nola an "da kar ki gu").

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarra-ren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia ezen sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarra-ren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia. [1720] [>>>]

Kontuan hartuz ze ezezko partikulak guztiz aldatzen du aditz-multzoaren ideia semantikoa, hobe baldin jartzen bada lehénda aditz semantikoa eta an hasiera on predikatua xedé hobeki interpreta daigun hala aditza nola predikatu osoa

Galdetzen genuen atzo:

Gauza dá: Zergátik evoluzionatuko litzake sintaxi bat ti járri bere partikula negatiboa an esaldi-bukaera (an SOV) buruzki járri partikula negatibo hori justuki an hasiera on predikatua (an SVO). Onuragarria al da komunikatiboki? Bá al du zentzu komunikatiborik aldaketa horrek? Bihar saiatuko gara horretaz mintzatzen.

Bai, komunikatiboki guztiz zentzuzkoa da aurrératzea partikula negatiboa ki hasiera on predikatua náhin mezu jasotzaileak hasieratik jakin dagien ze ezeztatzen ari da ondorengo aditz semantikoa, eta orohar predikatua (ordezta baieztatzen nola printzipioz espero liteken), zeren ezeztapen horrek, partikula txiki horrek, guztiz aldatzen du predikatuaren zentzua.

Esan nahi baita ze ezeztapena dá, antzera nola aditza bera, informazio labur estrategiko horietakoa zein, baldintza orokorretan, ezagutu nahiko genuke lehenago zein jáso predikatuaren eduki rhematiko nagusia. Demagun, adibidez, honako esaldi-hasiera:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak...

non eduki preziso luze hori (sagarrak, laranjak eta madariak) jasotzen ari gara gabén jakin zéin ote den eduki horren lotura sintaktiko eta semantiko (interpretatibo) zehatza kin hasierako "niri" hori. Gero:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak gustatzen...

Hor, arazoa larriagotu da zeren "gustatzen" horrek eramaten gaitu ki esparru semantiko atsegingarri bat zein, halere, guztiz alderantzizkatua geldituko den noiz jáso bere ondorengo partikula ia ezin txikiagoa: "ez", zeinekin esaldiaren zentzu semantikoa guztiz aldrebesten den:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak gustatzen ez zaizkit.

zek ez duen kolorerik konparatua kin:

Niri ez zaizkit gustatzen... sagarrak, laranjak, madariak eta edozer zein nahi duzun.

non, jada predikatuaren hasieratik, prestatuta gauden ki jaso informazio zehatza gain zér ez zaion gustatzen ki mezu-emailea, sintaktikoki eta semantikoki ondo uztartua, bidea ondo prestatua, eta gainera barnén estruktura diskursiboki irekia.

Bai, kontuan hartuz ze ezezko partikulak guztiz aldatzen dú aditz-multzoaren ideia semantikoa, hobe baldin jartzen bada lehénda aditz semantikoa eta an hasiera on predikatua xedé hobeki interpreta daigun hala aditza nola predikatu osoa (eta, justuki antzeko bidetik, hobe baldin kokatzen badugu predikazioaren bihotza, zein baita aditza, lehénda eduki predikatibo zehatzena, lehénda parte rhematikoena).

Nolabait esan, konsidera geinke partikula negatiboa nola osagai bat ti aditza, osagai bat ezin banatuzkoa ti aditza, aditzaren parte analitiko bat zek ematen du oinarrizko informazioa (kasu horretan soilik semantikoa) afinda semantikoki hobe prozesa daigun hala aditz semantikoa bera, nola ere predikatu osoa an baldintzarik onenak.

Esan nahi baita ze partikula negatiboak izanen lituzké are arrazoi gehiago zein aditz semantikoak berak ki kokatu an hasiera on predikatua, lehénda aditz semantikoa, eta lehénda predikatuko parte rhematikoena ere. [1530] [>>>]

Zikloak? Báda norabide nagusi askoz orokorrago eta naturalago bat, eta aldaketa zirkuntantzial askoz bereziagoak, baina ez dago evidentziarik aldé ziklikotasun orokor eta simetriko bat, baizik horren kontrakoa

Ferrer-i-Cancho (2014) mintzo zaigu gain ziklizitatea on aldaketa linguistikoa artén SOV eta SVO (bere hitzetan: a typical example is the reversion from SVO to SOV), zein, bere ikuspegitik, oinarritu liteken an etengabeko lehia artén maxímotu buruen aurrikuspena eta minímotu online-memoria:

Baina, zergátik tematzen da Ferrer-i-Cancho mintzátzen gain zikloak artén SOV eta SVO, itxuran simetrikoak an euren estabilitatea (bistable system), baldin ziklo horien ustezko bi norabieak ez badira batere simetrikoak ez an euren maiztasuna (zein SVO-rako izanen litzakén askoz handiagoa eta askoz estableagoa) ezta ere an euren inguruko baldintzak (zein SVOrako kasuan izanen lirakén askoz naturalagoak, alegia askoz gutxio induzituak ganik faktore extralinguistikoak nola izan ahal dén kontaktu linguistikoa)? 

Izan ere. gauza da ze ...

• SVO-tik SOV-rako aldaketa dá orohar aski raroa, (ikus [1342]),
  

• SVO prepositibotik SOV postpositibora dá orohar are raroagoa,
  

• OVtik VOrako aldaketa dá erabat maizkoena azpi baldintza orokor naturalak, halan ze gaur egun, abiatuz ti antzinako egoera bat non "OV" zén oso-oso nagusia, ailegatu gara ki egoera bat non "VO" dén maizkoena.
  

Elly Van Gelderen (2011) an liburu bat dedikatua ki ziklo linguistikoa zioén ("The linguistic cycle", 2011):

Bai,...

... in most of the literature on this subject. [Van Glenderen, 2011]

Hortaz, zértan ari da Ferrer-i-Cancho mintzátuz gain ziklo linguistikoak nola bailiran gauzarik normalena eta simetrikoena an baldintza naturalak? Izan ere, bere planteamenduan, ziklo horiek izanen lirake emaitza ti lehia orekatu bat artén bi joera funtzional orobat simetrikoak nahiz inkonpatibleak: maximótzea buruen aurrikuspena eta minimótzea memoria-lana.

Báda norabide nagusi bat, askoz orokorrago eta naturalagoa, eta egon dirá aldaketa zirkuntantzial askoz bereziagoak, baina ez dago evidentziarik aldé ziklikotasun orokor eta simetriko bat, baizik horren kontrakoa. [1392] [>>>]

... halan ze askoz egokiago bihurtu zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea

Bukatzen genuén atzoko sarrera esánez:

Horrela, eta alde batera utzita sujetuaren posizioa (zein, hasiera batean, izanen zén oso-oso kontextuala, eta hortaz gehienetan eliptikoa edo an posizio finala, nola gertatzen den kin material kontextualki oso-oso eskuragarria, sórtuz OVS ordena, bide batez ondo inestablea: ikus "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea"), sorrerako baldintza haietan esperoko genuke OV hitz-ordena eta, orohar, ordena postpositiboa.

eta gaur gogoratu nahi genuke atzo aipatutako sarrera hori, non mintzatu ginen burúz gaztelaniazko eta euskal adizki zaharrak, oinarrituz gure esanak an egungo aditz-morfologia, zein askotan izan ahal den nola lehio ireki bat erákutsiz iragan sintaktikoa on hizkuntzak. Horretaz, gogora daigun Givón-en hitz hauek, zein aipatu genituen adibidez hemen:

Synchronic morphology is most often the best guide for reconstructing older syntax. [Givón, 2005] 

Hala eginez, neurri batean erantzuten diogu ki hemengo galdera bat ga Txopi, noiz zioén: "Badakigu beraz, nola izan ahal zen sintaxia on hizkuntzak an Neolitiko garaia. Ta aditzak? Ta morfologia?"):

Zioen herenegun Gilen-ek an lehenengo partea on bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten dú referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala on subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu ki espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zén hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala artén hizkuntzak noiz ari zirén sortzen. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erákutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak, tipikoki objetu konkretuak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait artén erakuslea eta aditza):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zén tipikoki artén persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra on adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: sujetu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), eta hori zén justuki bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera buruzki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen.

Bai, OVS dá oso aukera argudiagarria an sorrrera on sintaxiak (hor, sujetu erakuslearen kontextualtasun handi-handia nagusituko zen gain bere konkretutasun handiagoa respektu aditza).

Respektu morfologia, esán ze, hasiera hartan, egungo morfema horiek (da-kar-gu) izanen zirén hitz solteak (zein gero konpaktatuko zirén an gaurko aditz-morfologia), eta goragoko "Ur da kar gu" izanen zén esaldi tipiko bat, zek beteko lituzké perfektuki orduko behar komunikatiboak. 

Gerora, behar komunikatiboak handituko ziren, sujetuak bihurtuko zirén ez-hain-kontextualak eta konplexuagoak, halan ze askoz egokiago bihurtuko zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea (material ezagun-referentziala, baina akaso ez hain kontextuala). Horrela, sujetu aktiboak hasierara pasatzean, diferentziatu beharko ziren ti objetuak, bide emánez ki kasu ergatiboa (edo akusatiboa) eta SOV ordena, zein hizkuntza gehienetan dá ordena zaharrena zein agertu zaigun historikoki. [1356] [>>>]

Kontaktu linguistikoaren efektua kendutakoan, desagertzen bide dá SVO -> SOV aldaketa

Genioen atzo:

..., Maurits & Griffiths-en ereduak ez luke kontuan hartuko realitate sozial bat zein, hizkuntzalari batzurentzat (adibidez, Miren Azkarate-rentzat) izanen zén faktorerik azpimarragarriena an aldaketa linguistikoa: kontaktu linguistikoa. Muga nabarmena da hori, zeren kontaktu linguistikoak azaldu ahal ditú aldaketa horiek aldé SOV, zein diren askoz gutxiago eta zaharragoak, eta ez hainbeste ki explikatu aldaketák buruzki SVO, halan ze kontaktua bihurtzen dá faktore oso kontuan hartzekoa.

Hortaz, galdera da: nóla geldituko lirake aldabide nagusiak artén hitz-ordenak baldin saiatuko bagina kentzen efektuá on kontaktu linguistikoa? Halako saio bat egin zutén Gell-Mann-ek eta Ruhlen-ek (2011), nok gogoratzen ziguten ze: 

According to Givón, "To my knowledge all documented shifts to SOV from VO ... can be shown to be contact induced" (12), a conclusion also arrived at by Tai (14) and Faarlund (15). [Gell-Mann & Ruhlen, 2011]

Givón zúen idatzi hori an 1977, eta errepikatu zuén an 2005 (ikus sarrera hau). Tai-k idatzi zuén bere artikulua an 1976, eta Faarlund-ek an 1990. 

Eta gauza da ze puntu hori ezin da saihestu noiz aztertzen tendentzia globalak an hitz-ordenak, zeren, behin kendutakoan aipatutako efektua on kontaktu linguistikoa, orduan evoluzio naturala (natural drift without diffusion) argiki joango litzaké tika OV buruzki VO: 

Horretaz, azpímarratu bi puntu:

1.: Kontaktu linguistikoaren efektua kendutakoan, desagertzen bide dá SVO → SOV aldaketa.

2.: Obviatzen badugu sujetuaren posizioa, geldituko litzaiguké norabide orokor argi bat tika OV buruzki VO.

Bestalde, kontaktu linguistikoaren efektu orokorra ere aldatzen doa: izan ere, zenbat eta VO sintaxi gehiago egon (jada dirá gehiengoa), kontaktu linguistikoaren eragina bihurtuko dá (jada bihurtu da) nagusiki baruzki SVO, hola azkártuz prozesu teknologiko globalá buruzki ordena efektiboago bat azpi baldintza orokorrak, nola dén SVO ordena burulehena. [1349] [>>>]

Bi supuesto horiek baliogabetzen duté ereduaren aplikazioa xedé aurreikusi evoluzioa on hitz-ordenen maiztasunaka

Atzoko sarreran genuen aipatzen ondoko pasartea ganik Maurits & Griffiths (2014):

Of course, these predictions cannot and do not take into account possible, e.g., demographic, social, or political influences.  [Maurits & Griffiths, 2014]

Horren gainean, aurrerago, autoreek zehazten dute ze:

Hortaz, alde batetik, Maurits & Griffiths-en ereduak ez luke kontuan hartuko realitate sozial bat zein, hizkuntzalari batzurentzat (adibidez, Miren Azkarate-rentzat) izanen zén faktorerik azpimarragarriena an aldaketa linguistikoa: kontaktu linguistikoa. Muga nabarmena da hori, zeren kontaktu linguistikoak azaldu ahal ditú aldaketa horiek aldé SOV, zein diren askoz gutxiago eta zaharragoak, eta ez hainbeste ki explikatu aldaketák buruzki SVO, halan ze kontaktua bihurtzen dá faktore oso kontuan hartzekoa. Ikus an "Kontaktuaren azterketak soilik konfirmatzen du kualitatiboki a tendentzia  kuantitatibo sendoa alde SVO":

Komentatzen genuen herenegun nóla aztertu behar den ez soilik norántza gertatu diren munduko hitz-ordena-aldaketak, baizik ere zéin baldintzetan. Bestalde, atzo Hoeks (2016) zigun esaten ze:

In fact, several explanations have been proposed that explain the shift towards SVO not in terms of functional preferences, but rather by suggesting that this shift is due to contact with other languages. [Hoeks, 2016]

Baina gauza da ze, nola irakurtzen genuen hemen, hemen edo hemen, kontaktu linguistikoak izanen luké askoz paper erabakiorragoa justuki an aldaketa "raroak" ti SVO ki SOV (ikus sarrera hau), bitárten ez litzaken hala izanen an aldaketa askoz maizkoagoak ti SOV ki SVO (nahizta kasu batzuetan bai izan daiteken).

Esan nahi baita ze, kontaktuaren azterketak soilik konfirmatzen du kualitatiboki ha tendentzia  kuantitatibo sendoa aldé SVO.

Eta beste alde batetik, Maurits & Griffiths-en ereduak ez luke kontuan hartuko ze hiztunek dituzte baldintza eta behar komunikatibo ezberdinak an egoera diferenteak; hots, realitate sozial bat zein ez den soilik oinarrizkoa baizik-ere erabakiorra noiz diluzidatzen ha evoluzioa on hitz-ordena lingusitikoa barrén garai ezberdinak (hor barruan sartzen dá adibidez evoluzio bat zein Maurits & Griffiths-ek aipatzen duten: the development of writting). 

Izan ere, idazkeraren sorrera konsidera liteke inflexio-puntu bat an baldintza eta behar komunikatiboak on hiztunak, zein, berriro diogu, autoreek ez duten kontuan hartu noiz saiatu azaltzen zergátik gerota maizago garatuz joan den SVO ordena burulehena barrén munduko hizkuntzak.

Dudagabe, bi supuesto horiek baliogabetzen duté ereduaren aplikazioa xedé aurreikusi evoluzioa on hitz-ordenen maiztasunak. [1348] [>>>]

Kiparsky (1996): "An interesting asymmetry in syntactic change is that OV base order is commonly replaced by VO, whereas the reverse development is quite rare in languages."

Jarraitzen dugu kin Hoeks eta bere artikulua titúlatzen "From SOV to SVO" (2016):

It is not inmediately evident however, that word order change actually is driven by functional preferences in the first place. In fact, several explanations have been proposed that explain the shift towards SVO not in terms of functional preferences, but rather by suggesting that this shift is due to contact with other languages. However, with respect to these accounts, Kiparsky (1996) argues that an explanation for the change into SVO cannot be found solely in the influence of other languages, because there seems to be no clear correlation between the degree of contact with SVO languages and the distribution of SOV and SVO languages at all. Exemplary in this argument is Icelandic, a language that changed from SOV into SVO without having any notable contact throughout its history with other languages. [Hoeks, 2016]

Kiparsky-k dio an bere artikulua ("The Shift to Head-Initial VP in Germanic"):

..., the distribution of VO vs. OV within the different branches of the Germanic family correlates poorly with the degree of contact which they have had with VO languages. [...] If contact were the primary cause of the change, we might have expected Dutch and German to have adopted VO and Scandinavian to have retained OV, which is just the reverse of what actually happened. [...] The attribution of the OV to VO shift to borrowing would also not explain the slow and steady spread of the change in each of the languages (Santorini 1989, 1993b, Pintzuk 1991, Rögnvaldsson 1993). [Kiparsky, 1996]

Bestalde, Kiparsky-k hasten dú bere 1996ko artikulua kin hitz hauek:

An interesting asymmetry in syntactic change is that OV base order is commonly replaced by VO, whereas the reverse development is quite rare in languages. [Kiparsky, 1996] 

Dudagabe, oso asimetria interesgarria. [1342] [>>>] [A7] [A8] [A9]

Maiztasunean ondo gehiago, baldintzetan ondo naturalago eta denboran ondo berrikiago: asimetria bat zein azaldu behar da

Atzoko sarreran Hoeks zúen azpimarratzen nóla hitz-ordenen maiztasunak aztertu behar diren ez soilik tikan perspektiba sinkronikoa (ez soilik gaur egungo maiztasun-banaketa artén munduko hitz-ordenak) baizik ere, eta are nagusiki, ti perspektiba diakronikoa:

Perspektiba horretatik, azter daitezke ez soilik norabide nagusiak an evoluzioa on munduko sintaxiak, baizik orobat zéin baldintzetan eta zéin garaitan gertatu diren aldaketa horiek. Horretaz, hauxe genioen an gure "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa" (Senez, 46, 2015), erantzunez ki Miren Azkarate euskal hizkuntzalaria, nok, orain gutxi ("Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?", Mendizabal, 2014), zúen defendatzen hipotesi zikliko "partziala" (partziala zeren soilik VSO, SOV eta SVO ordenak aldatuko lirake euren artean ziklikoki, nahiz ez den azaltzen zergátik ustezko prozesu zikliko hori gertatuko litzake soilik artén hiru ordena posible horiek). Baina:

Bai, SOVtik SVOrako mugimenduak gertatu dirá maiztasunean ondo gehiago, baldintzetan ondo naturalago eta denboran ondo berrikiago zein kontrako mugimenduak:

Hortaz, maiztasunean ondo gehiago, baldintzetan ondo naturalago eta denboran ondo berrikiago, erákutsiz asimetria bat zek sortu dú gaur egungo banaketa (estatikoa), eta zein, jakina, azaldu behar den. [1341] [>>>]

Txopi: "... ahal dugu konprobatu an modu praktikoa noiz ikusten dugun film japoniar bat, hizkuntza bat zurrunki regresivoa."

Txopik zioén atzo:

Lagunak on Balbula, nahi dut komentatu film bat zein nuen ikusi ostegunean Donostin. Film japoniarra da eta dute botatzen an bertsio originala; titulua da gazteleraz "La Mujer del Espía" ta dago oinarritua an istorio bat on bikote japoniar bat an urteak 1940-1945.

Dena dala, ez da nire asmoa hitz egitea buruz filma baizik ta buruz erabiltzen duten hizkuntza. Hasieratik du deitzen atentzioa zeren dira elkarrizketa oso xinpleak: esaldi bakun bat gehi esaldi bakun bat ta honelo aldiro. Tarteka dute sartzen esaldiren bat subordinatua baina oso gutxi ta gainera ez dakit zertaz, alegia zeren zegoen an jatorrizko bertsioa ala zeren zuten idatzi itzulpenean. Hau da nire ustez, azaldu zen esaldirik gehien zaila:

- ¿A qué debo el placer de tu visita?

Alegia, hemen tratatzen diren gaiak ez direla bakarrik teoria hutsa eta hau ahal dugu konprobatu an modu praktikoa noiz ikusten dugun film japoniar bat, hizkuntza bat zurrunki regresivoa. [Txopi]

Bai, dá teknologia sintaktiko bat zein ondo zetorren noiz hizkuntzak sortu ziren, noiz mezuak zirén oso kontextualak, noiz nahikoa zen esatea hitz bat (izen bat) afin uler zedin mezu osoa (aditza eta sujetua gehien-gehienetan kontextualak baitziren), noiz ez zen beharrezkoa diskurritzea gain ideiak zeren kontextuak azaltzen zuén ia dena, ia beti. Halako sintaxi buruazkena sortu zen naturalki ti (edo kin) keinuak (ezin kontextualagoak), eta hola, baliabide buruazkenak joan ziren garatuz naturalki gain oinarrizko OV estruktura hori, sortuz baliabide buruazkenak an sintaxi buruazkena (OV kin postposizioak).

Baina, hizkuntza bat dá erraminta ikaragarri bat zeinen posibilitateak ez diren amaitzen kin mezu zuzen-labur-bapatekoak, eta baldintza batzuetan, joanen zen aurkitzen bidea ki bihúrtu teknologia potenteagoa, emanez aukera komunikatibo aberatsagoak eta efektiboagoak azpi baldintza komunikatibo gerota orokorragoak. Eta ez gara orain mintzatzen gain lexiko zabalagoa (hori ere), baizik gain estruktura sintaktiko progresibo eta irekiagoak zek ahalbidetzen zutén komunikazio aberatsago, finago, erosoago eta, denaz gain, efektiboagoa.

Teknologia hori ez da inorena, dá sinpleki humanoa, nola dén komunikazioa, eta dá hain gauza ona eta aberasgarria zein jendaki guztioi dagokigún saiatzea laguntzen adáptatzen posibilitate potente horiek ki munduko mintzaira guztiak (antzera nola zenbakiak, edo idazkera bera, edo ...), zeren horrela mintzaira horien hiztunak komunikatiboki hobeki biziko baitira. Horren alde jotzea dá jotzea aldé garapen komunikatiboa, zein dén hain zentrala an bizitza humanoa ze konsideratu ahal dá garapen humanoa.

Ez, hau guztia ez da teoria hutsa: japonieraren erabiltzaileak komunikatiboki askoz hobeki biziko lirake baldin gradualki (asmoz eta jakitez) joango balira adaptatzen gerota aukera burulehen gehiago ki euren teknologia komunikatibo buruazkena. Horrela egongo lirake gutxio baldintzatuak an euren gauzapen komunikatiboa, eta izanen lirake gehio eurak. [1333] [>>>]

Sintaxi-hasieran, esperoko genuke "etxe gain" eta ez "gain etxe", zein den abiatzen ti "gain" abstraktuagoa

Genioén hemen (2014:135):

Bai, sorrera horretan eta konkretutasuna oinarri, esperoko genuke "etxe gain" eta ez "gain etxe", zein dan abiatzen ti "gain" abstraktuagoa. [1159] [>>>] [A4] [A5] [A51] [A6]

Evoluzio sintaktikoak bilatzen dú optimizazio (edo maximizazio) komunikatiboa

Atzo mintzo ginen burúz planteamendu zientifikoa on Piantadosi, Tily eta Gibson, zeinen hipotesi nagusia baitzén ze hizkuntzak, esan nahi baita kode linguistikoak, evoluzionatzen dira bilátuz optimalitate komunikatiboa: 

Our approach follows directly from the hypothesis that language approximates an optimal code for human communication, ... [Piantadosi, Tily & Gibson, 2012]

Holako planteamendu optimizatzailea egiten genuen guk ere an gure 2007ko sarrera titúlatzen "Sintaxia da ekonomia purua", zein gogoratu nahi genuke osorik:

• Sintaxia dá ekonomia purua

Munduko hizkuntzen sintaxiak dirá momentuko emaitza puntualak ti maximizazio-prozesu bat zein doán garatzen diakronikoki aráuz zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doán aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira). Honako hauek izanen lirateke maximizazio horren irizpide eta restrikzio nagusiak:

Irizpide nagusiak:

1. IRIZPIDEA: Irizpide adierazkor-bapatekoa: aurrena joanen da hori zein nahi baita bereziki nabarmendu edo enfatizatu; alegia, informazio rhematikoena, eta gero emanen da informazio gutxiago rhematikoa edo guztiz kontextuala. Irizpide hau bereziki aplikagarria izan daiteke an oso egoera sinple-kontextualak, non parte rhematikoa dén oso laburra, eta parte ez-rhematikoa oso kontestuala: tipikoki aurrena (edo soilik) emanen dá objetua, zein izaten den informazio rhematikoena; gero akaso aditz jada kontextual bat, eta azkenik sujetua, zein egoera horietan izan ahal dén kontextualki ondo ezaguna. Irizpide honek favoretzen du OVS ordena, eta bereziki egokia izan ahal da an sintaxien sorrera, noiz egoera tipikoak izanen zirén oso sinple eta kontextualak.

2. IRIZPIDEA: Irizpide informatiboa: aurrena joanen da gaia zeini buruz arituko garen (burua), eta gero emanen da informazio berria burúz gaia (osagarria). Irizpide honek minimizatzen dú atzerakarga, eta ahalbidetzen du karga informatibo handiak edo/eta konplexuak erosotasunez ematea an estruktura koherente, ireki, jarraitu, efiziente eta eraginkor bat. Irizpide honek favoretzen du SVO ordena, eta izaten da gerota beharrezkoagoa noiz behar komunikatiboak handitzen doazen.

3. IRIZPIDEA: Irizpide digestiboa: osagarri luzeak hobe baldin ez badoaz artén osagarri laburrak, eta orohar, osagarri luzeak hobe baldin badoaz an esaldi-amaiera (edo baldintza kontextual edo sintaktiko berezietan, an esaldi-hasiera). Adibidez, ez da digestiboa osagarri-sorta luze bat artén sujetu labur bat eta aditz are laburrago bat. Irizpide honek nahiago du SVO.

Restrikzio nagusiak:

1. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi baldintza eta posibilitate estruktural konkretuak an garai ezberdinak. Hizkuntzen hasieran ez dago ezer: zerotik abiatzen da, eta nonbaitetik hasi behar da: hor, hizkuntzetan, aurrena sortzen dira baliabide konkretuagoak, nola izenak, eta gero sortzen doaz elementu abstraktuagoak, nola aditzak, halatan ze, OV ordena, non aurrena doán izena eta gero aditza, da konkretuagoa ezez VO non aditz abstraktuagoa aurreratu da ki objetua. Diogunez, restrikzio hau nagusituko litzaké an sorrera on hizkuntzak, non hiztunak derrigor hasi behar dira kin baliabide konkretu sortzeko-errazagoak, lehenago ze, akaso, joan garatzen estruktura eta baliabide abstratu eta potenteagoak nola VO ordena edota preposizioak, zein diren sortzeko-zailagoak (justuki zatio izan abstraktuagoak). Irizpide honek favoretzen du hasierako OV ordena postpositiboa. Gero, hortik mugitzeko, posibilitate estrukturalak ez dira beti erosoak.

2. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi behar komunikatibo konkretuak an jendarte eta garai konkretuak. Adibidez, ez da berdin izanen maximizazioaren emaitza an testuinguru sozial bat non betebehar komunikatiboak dirén oso-oso sinple eta kontextualak (hor errazago mantenduko dira estruktura konkretuzaleak eta irizpide adierazkor-bapatekoa), edo maximizazio horren emaitza noiz betebehar komunikatiboak bihurtu dirén askoz konplexuagoak (hemen nagusituko dá irizpide informatiboa (eta digestiboa) gain besteak, nahiz eta bestelako restrikzioek izanen dute euren eragina). Segun restrikzio hau, hizkuntzen aurreneko estadioetan gailenduko dá SOV edo akaso, hasiera batean, OVS, eta gero, noiz nagúsitu baldintza komunikatibo konplexuak, SVO.

3. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio liguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi giro sozial konkretu bat, zein izan ahal dén irekiagoa edo itxiagoa respektu berrikuntza linguistikoa. Honen arabera, hizkuntzak garatuko zirén askoz errazago an garai zaharrak (non adibidez ez ziren existitzen akademia arautzaileak) ezenezta an garai modernoak (non kontrol linguistioa izaten ahal dén itogarrria).

4. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá an kontextu interlinguistiko konkretu bat, non existitu ahal dén hizkuntz kontaktu oso estua eta eraginkorra.

Evoluzio sintaktikoak bilatzen dú optimizazio (edo maximizazio) komunikatiboa. [1137] [>>>]

Bauer (2000): "...whenever nominative marking is spreading in a given language,..."

Atzoko sarreran Txopi-k zioén:

Hizkuntzalari holandarrak Brigitte Bauer, an bere liburu interesgarria "Archaic Syntax in Indo-European", du adierazten zenbait alditan ze ergatiboa da kasu bat oso irregularra eta hizkuntzak zeinek dute erabiltzen kasu hau, gabe salbuezpen dute erabiltzen kasu batzuetan edo bestetan, baina inoiz ez beti.

Esaterako, ergatibo plurala ez da erabili an bizkaiera, gipuzkera edo nafarrera gehienetan, eta Iparraldeko dialektoetan ere oso gutxitan, beraz Euskararen kasuan dugu bat egiten kin Brigitte Bauer. [Txopi]

Bai, Bauer-rek dio an bere "Archaic Syntax in Indo-European" (2000:37):

eta aurreraxeago (Bauer, 2000:39):

Irregularitate (split-ergativity) horiei euskaran gehitu beharko litzaieké, Txopi-k dioenez, numero gramatikala: singularrak ergatiboago, eta pluralak gutxiago ergatibo. Edonola ere (Bauer, 2000:39):

Esan nahi baita ze sinkronikoki (gaur egungo mintzairetan, argazki estatikoa) nabari da asimetria bat aldéztuz ergatibitatea on izaki inanimatuak respektu animatuak (gauza da ze inanimatuen aktibotasuna ez da hain argia, eta gehiago markatu behar da), zein islatzen dén diakronikoki an evoluzio orokorra on erabilera ergatiboak (hizkuntzetan zehar, lehenago galtzen dirá erabilera animatuak respektu inanimatuak: ikuspegi dinamikoa):

... in accordance with the marking patterns mentioned in the preceding paragraphs, diachronic evidence has shown that whenever nominative marking is spreading in a given language, this process first affects animate elements and only later inanimates. [Bauer, 2000:40]

Izan ere, ergatiboatsuna ez da baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu daiteken an korrontea on evoluzio linguistikoa. [1054] [>>>]

Krajewska (2018): "Mitxelenaren interpretazioaren arazoa da 'zein' erlatiboak normalean ez direla murrizgarri,..."

Atzokoan Gilen-ek pasatzen zigún ondoko referentzia on Dorota Krajewska: "Zein erlatiboaren historiaz" (2018), non autoreak komentatzen duén ber adibide zaharra zein guk atzo ere aipatzen genuen, eta zehazkiago Mitxelena-ren interpretazioa an terminu hauek (2018:432):

Normalean? Zéin da normaltasun hori? XX. mendeko normalitatea? Zér zen normala an XV-XVI. mendeak? Edo XVII. mendean?

XX. mendean perpaus erlatibo restriktibo edo murrizgarri bat erabiltzea ia bihurtu da heroikoa, nahiz estrutura horiek izán, itxura guztien arabera, euskaratik bertatik normaltasunez sortuak, hala nola ere guztiz lagungarriak eta are, gaur egun, erabat beharrezkoak;  baina XV-XVI. mendeetan, noiz, seguruena, estruktura hori jaiotzen ari zen, akaso ez zen izanen horrenbeste prejuiziorik aúrka halako egitura bat, eta akaso erabiltzaileek izanen zuten sensazioa ezen zeozer berri eta interesgarria erabiltzen ari ziren, zeozer potentea eta ondo ulergarria, zeozer eraikitzailea eta aberasgarria, zeozer zein aski naturalki derivatzen zen ti estruktura korrelatiboak, nondik normaltasun osoz garatzen baitirá perpaus erlatibo murriztaileak, eta ez perpaus ez-murriztaileak, zein printzipioz etorriko zirén geroago. Horrela azaltzen genuén hemen:

Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik izan ahal dira azaltzaile-mugatu-OVak, halan ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VOak.

Esan nahi baita ze "Arrasateko erreketa"-ko "zein" erlatibo murrizgarri hori sartzen da, guztiz sartu ere, an normalitate evolutiboa nondik perpaus erlatibo korrelatiboak (zein datozen ti estruktura galdetzaielak) bilakatzen dirén perpaus erlatibo murriztaileak (jarraitukó). [996] [>>>]

Urgell (2020): "Erantzuna kanpoan zegoen"

Sarrera honetan jasotzen genuén Blanca Urgell-en aipu bat (Berria, 2020-6-24) zeinen bukaera zén honako hau:

Norbaiti eman ohi diogunez gero, hortik hartu zuten aukera arbasoek NOR-NORI-NORK osatzeko: hartu didan, ekarri diot... Euskalariak horiek nondik zetozen asmatu ezinik aritu ziren luzaro. Erantzuna kanpoan zegoen: munduko hizkuntza anitzetan NORI adierazi behar duten hizkiak "eman" adierako aditzetik irten dira. [Urgell, 2020]

non, autoreak dioenez, euskararen evoluzio batentzako erantzuna kanpoan zegoen, esan nahi baita ze, hura ulertzeko, begiratu behar zen nóndik ibiliak ziren munduko hizkuntza anitz, noláko mekanismo sortzaileak erabiliak zituztén hizkuntza horiek, afinda finean ulértu euskararen ibilbide konkretu propio bat. Oso interesgarria iruditzen zaigu reflexio hori, zeren mekanismo linguistikoak hala izaten dira, hain propioak nola universalak. [955] [>>>]

"ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa

Josuk zioén atzo:

Ikus deçaquet eta ikusten ahal dut formen artean anhitzec ez dute differenciaric eguiten. Lehenac subjunctivoa du oinharrian (es posible que yo vea), bigarrena indicativoa da (puedo leer realmente). [Josu Lavin]

Baina "ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa. Ikus daigun (hemen):

... "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luké ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. [Balbula. 2020]

Trask-ek dioskunez, "-ke" morfemak izango luké jatorri misteriotsua, ezezaguna, zeinen aurreneko interpretazio historikoa izan liteke zerbait nola "akaso", halan ze orainaldiko formei atxikita, eta guztiz naturalki, hartuko zuén geroaldiko zentzua, esan nahi baita zentzu futuroa (garai zahar haietan ez zen aditz perifrastikorik, eta adizki sintetiko transitiboek hartu ahal zutén "-ke" morfema hori afin jaso "akasoko zentzu futuroa"):

dakarke
dakusket
dagikezu
dezakegu
...

Horko azken biak ez ziren oraino laguntzaileak, baizik adizki sintetikoak perténitzen ki "egin" eta "*ezan" aditz guztiz normalak, zeinen bien esangura akaso ez zen izanen guztiz berdina, nahiz izán, seguruena, antzekoa (gerora izanen zirén guztiz ordezkagarriak, halatan ze, hizkera batzuetan batek hartuko zuen bestearen lekua, bitárten beste leku batzuetan gertatuko zén justuki alderantzizkoa, hola sórtuz diferentzia inportanteak artén mendebaldeko hizkerak eta ekialdeko hizkerak). Edonola ere, "dagikezu" eta "dezakegu" ez dira forma subjuntiboak, eta ez daude oinarrituak an forma subjuntiboak, baizik an forma indikatibo petoak, afin osatu futuro inzierto bat.

Gerora, garatuko ziren adizki perifrastikoak, eta aditz askoren forma sintetikoak ahantziko ziren, halan ze, adizki ahaztu horien futuro inziertoak emateko, erabiliko zirén justuki "egin" eta"*ezan" (eta "*iron" ere) nola aditz auxiliarrak:

ekar dezake = dakarke
ikus dagiket = dakusket
...

zein ez zirén subjuntiboak, baizik geroaldiko forma perifrastikoak zein hartzen ari ziren lekua ki lehengo forma sintetikoak afinda adierazí nagusiki ber futuroa (beti ere inziertoa).

Geroago ere, dakigunez, garatuko zirén beste futuro perifrastiko batzuk kin "*edun":

ekarriko dut
ikusiren dut
...

zeinek, berriro ere, kenduko zioten lekua ki goragoko futuro perifrastiko zaharrak, geldituz lehengo forma nagusiki futuro horiek ("ekar dezaket") nagusiki murrizturik orain ki euren zentzua on posibilitatea, non topatuko zirén kin "ahal" formak, elkarrekin tupust eginez:

ekar dezaket aurka ekarri ahal dut

Hor, seguruena, hasiera batean egonen zén Josu-k dioen matize etimologikoa, zein joanen zen desagertzen gradualki harik eta gaur egun guztiz desagertu an erabilera estandarra, inkluso egoník hizkerarik non desagertu dén "ekar dezaket" aldé "ekarri ahal dut".

Edonola ere, "ekar dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa, baizik subjuntibo transitibo perifrastikoa an "*ezan" aditza, zein lehénda gramatikaldu nola laguntzaile, izanen zen aditz normal bat, nola "egin" laguntzailea ere. [939] [>>>]

Etxaide burúz Agirre Asteasukoa: "..., eskuarki EGU aditz-erroa darabilkigu"

Nahizta egungo asteasuar famatuenak ez duen erabiltzen "egin" laguntzailea an bere obrak (afin emán, hemen edo han, "nor-nori-nork" transitibo subjuntibo labur bat nola "deion"), gauza da ze, duela ez hainbeste, beste asteasuar famatu batek, Agirre Asteasukoak, normalitate handienaz erabiltzen zuén "egin" laguntzaile hori, agerian utziz nóla aldatu ahal diren erabilerak.

Yon Etxaide-k (an bere "'(e)za' aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar", 1984) honela aurkezten dú Agirre Asteasukoa (1984:632):

Esan nahi baita ze ari gara burúz idazle bat zein den giputz-klasikotan on-onenetakoa [...], ezpairik gabe. Eta gauza da ze, diogunez, gipuzkeraren klasiko on-onenetako horrek eskuarki erabiltzen zuén "egin" laguntzailea (Etxaide, 1984:636):

Ikus, ondoren, erabilera batzuk (1984:633):

Horrá hor aldaketa linguistikoa. [904] [>>>]