Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Bistan denez, berrikuntza hori gerora bihurtuko zén arazo.

Halakoak askotan gertatu dira noiz garatzen teknologia ezberdinak: hasieran, beharrak ez dira izaten oso exigenteak, eta gainera teknologia bat ezdeusetik sortu behar da, halan ze bilatzen dira soluzio teknologiko sinpleak zein dirén egokiak ki kunplitu behar sinple horiek, baina gero, beharrak handitzean, lehengo aurrerakuntzak oztopo bihurtzen dira, eta sistema nolabait joan behar da berriztatzen eta zaharberritzen arrén joan betetzen gerota hobeki behar gerota handiago horiek.

Horrela, hainbat hizkuntzetako sistema numeriko binarioak (zein zirén egokiak ki eman kantitate baxuak) bihurtu zirén oztopo noiz eman nahi zirén kantitate handiagoak; edota, era berean, esapide multiplikatiboak sortzean, "-ko" sufijoa garai batean izan zitekén aurrerakuntza interesgarria baina soilik azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, eta ez azpi baldintza orokorrak.

Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa: sintaxiak sortzean diskursoa naturalki zentratzen da an objetuak, zeinen gainean eraikitzen dirá elementu abstraktuagoak nola aditzak edo postposizioak azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, baina gero argiki konprobatu ahal da ze sintaxi prepositiboak askoz hobeto erantzuten die ki behar komunikatibo orokorrak (konplexuagoak), eta horregatik, norabide horretan joan behar dá zabaltzen eta garatzen sintaxia te munduko hizkuntza postpositibo guztiak, esan nahi baitá guzti-guztiak. [2240] [>>>]

Baina lehio hori ez da probablea

Txopik galdetzen zuén atzo:

Beraz Euskarak du izan preposizioak? Ahal da hau demostratu? Ta baldin bada demostratzen, zertaz ez erabili kin naturalitate osoa? [Txopi] 

Denoi gustatuko litzaiguke izatea lehio bat nondik zuzenean ikusi nóla mintzo zirén euskararen erabiltzaile zaharrak, hala nola ere indoeuroparraren erabiltzaile zaharrak, adibidez noiz adar linguistiko horiek hasi ziren ezberdintzen ti enbor orokorragoak (ikus: "Bakker-ek buruz Blevins-en hipotesia ezen hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan ahal dirá ahaideak: 'The proposal has to be taken seriously, and a scholarly and open debate should take place'"), edo hurbilago, orain dela 5.000 urte, noiz, uste denez, hasi baitzén Neolitoa an Europako bazter hauek, baina, zoritxarrez, lehio hori ez da probablea. Horretaz mintzo ginen an gure ondoko sarrera, baita erántzunez ki Txopi:

• "... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz."
  

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

eta beherago:

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

halaber hauxe genioen an "Hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare":

Euskaran ez daude soilik preposizio berreraikiak zein lotzen diren kin gaur egungo baliabide postpositiboak, baizik-ere preposizio historikoak (hots, preposizioak kin konstantzia idatzia) zein halaber lotzen dirén kin gaur egungo postposizioak ere, eta zeinen bilakaera gertatu dén jarrai-ki euskararen beraren mekanismoak (zein, esaten dugunez, dirén hain propialak nola universalak).

Eta gauza da ze hala baliabide guzti horiek nola euren sorrerako mekanismo sintaktikoak pertenitzen dirá ki euskararen ondarea, nondik joan beharko litzaké osatzen (bidéz erabilera) aukera prepositibo zabal eta potente bat, nola gaur egun behar den.Horrá aukera prepositibo bat, aterea ti euskararen mekanismo sortzaile bat:  

• "beldurrez(-eta) gal(du) beren dirua" = "beren dirua galdu beldurrez"

Bai, hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare, eta eskura.

... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz.

Zioén Txopik herenegun:

Lakarrak esaten duena egia bada, aukera euki behar genuke preposizioak erabiltzeko, ...

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

Guk, adibidez, askoz probableagoa ikusten dugú OVS zahar bat (zentratua an objetu oso kontextualak) nondik, gero, aisa derivatuko litzaké egungo SOV/SVO, ordezta ikusi SVO zahar bat, edo are VSO zahar bat, nola proposatzen dutén Lakarrak edo Gómezek eta Sainzek (1995). Zeren, adibidez, gure ustez aditz aurreko material hori guztia "e-", "i-", "da-" edo "la-" ez lirake (hasieran behintzat) baizik adverbio edo aditz-modifikatzaile modukoak, zein, akaso gerora, baita instalatuko liraké an aditz-morfologia postpositiboa (batzutan epentizatuak) an funtzio modifikatzaile ezberdinak nola genitibo antzekoa, datibo antzekoa, pronominal antzekoa edo modal antzekoa. Eta gerora ere, morfologia postpositibo hori bihur liteke material prepositibo argia, nola an kasua te "(k)i", gure ustez epentizatua, zeinen erabilera postpositiboak bide emanen zuén ki preposizio potentzial argi bat (nola an "da kar ki gu").

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

Kontuan hartuz ze ezezko partikulak guztiz aldatzen du aditz-multzoaren ideia semantikoa, hobe baldin jartzen bada lehenda aditz semantikoa eta an hasiera e predikatua nahizik hobeki interpreta daigun hala aditza nola predikatu osoa

Galdetzen genuen atzo:

Gauza dá: Zergátik evoluzionatuko litzake sintaxi bat ti járri bere partikula negatiboa an bukaera e esaldia (an SOV) ki járri partikula negatibo hori justuki an hasiera e predikatua (an SVO). Onuragarria al da komunikatiboki? Bá al du zentzu komunikatiborik aldaketa horrek?

Bai, komunikatiboki guztiz zentzuzkoa da aurrératzea partikula negatiboa ki hasiera e predikatua nahizik mezu jasotzaileak hasieratik jakin dagien nóla ondorengo aditz semantikoa, eta orohar predikatua, ezeztatzen ari den (ordezta baieztatzen nola espero geinken), zeren ezeztapen horrek, partikula txiki horrek, guztiz aldatzen du predikatuaren zentzua.

Esan nahi baita ze ezeztapena dá, antzera nola aditza bera, informazio labur estrategiko horietakoa zein, baldintza orokorretan, ezagutu nahiko genuke lehenago zein jaso predikatuaren eduki rhematiko nagusia. Demagun, adibidez, honako esaldi-hasiera:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak ...

non eduki preziso luze hori (sagarrak, laranjak eta madariak) jasotzen ari gara bage jakin zéin ote den izanen eduki horren lotura sintaktiko eta semantiko (interpretatibo) zehatza kin hasierako "niri" hori. Gero:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak gustatzen ...

Hor, arazoa larriagotu da zeren "gustatzen" horrek eramaten gaitu ki esparru semantiko atsegingarri bat zein guztiz alderantzizkatua geldituko den noiz jaso bere ondorengo partikula ia ezin txikiagoa: "ez", zeinekin esaldiaren zentzu semantikoa guztiz aldrebesten den:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak gustatzen ez zaizkit.

Eta konpára kin:

Niri ez zaizkit gustatzen ... sagarrak, laranjak, madariak eta edozer zein nahi duzun.

non, jada predikatuaren hasieratik, prestatuta gauden ki jaso informazio zehatza gain zér ez zaion gustatzen ki mezu-emailea, sintaktikoki eta semantikoki ondo uztartua, bidea ondo prestatua, eta gainera an estruktura diskursiboki irekia.

Bai, kontuan hartuz ze ezezko partikulak guztiz aldatzen dú aditz-multzoaren ideia semantikoa, hobe baldin jartzen bada lehenda aditz semantikoa eta an hasiera e predikatua nahizik hobeki interpreta daigun hala aditza nola predikatu osoa (zeren, antzeko bidetik, hobe baldin kokatzen badugu predikazioaren bihotza, zein baita aditza, lehenda eduki predikatibo zehatzena, lehenda parte rhematikoena).

Nolabait esan, konsidera geinke partikula negatiboa nola osagai bat te aditza, osagai bat ezin banatuzkoa ti aditza, aditzaren parte analitiko bat zein dú ematen oinarrizko informazioa (kasu horretan soilik semantikoa) afin semantikoki hobe prozesa daigun hala aditz semantikoa bera, nola-ere predikatu osoa an baldintzarik onenak.

Esan nahi baita ze partikula negatiboak izanen lituzké are arrazoi gehiago zein aditz semantikoak berak ki joan an hasiera e predikatua, lehenda aditz semantikoa, eta lehenda predikatuko parte rhematikoena ere.

... halan-ze askoz egokiago bihurtu zen aurreratzeá sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea

Bukatzen genuén atzoko sarrera esánez:

Horrela, eta alde batera utzita sujetuaren posizioa (zein, hasiera batean, izanen zén oso-oso kontextuala, eta hortaz gehienetan eliptikoa edo an posizio finala, nola gertatzen den kin material kontextualki oso-oso eskuragarria, sórtuz OVS ordena, bide batez ondo inestablea: ikus "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea"), sorrerako baldintza haietan esperoko genuke OV hitz-ordena eta, orohar, ordena postpositiboa.

eta gaur gogoratu nahi genuke atzo aipatutako sarrera hori, non mintzatu baikinen buruz gaztelaniazko eta euskal adizki zaharrak oinárrituz gure esanak an egungo aditz-morfologia, zein askotan izan ahal da nola lehio ireki bat ki iragan sintaktikoa e hizkuntzak. Horretaz, gogora daigun Givón-en hitz hauek, zein aipatu genituen adibidez hemen:

Synchronic morphology is most often the best guide for reconstructing older syntax. [Givón, 2005] 

Hala eginez, neurri batean erantzuten diogu ki hemengo galdera bat gan Txopi, noiz zioen: "Badakigu beraz, nola izan ahal zen sintaxia on hizkuntzak an Neolitiko garaia. Ta aditzak? Ta morfologia?"):

Zioen herenegun Gilenek an lehenengo partea e bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten du referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala hen subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu arrenda espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zen hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala arten hizkuntzak. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erakutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait arten erakusle eta aditz bat):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zen tipikoki arten persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra ki adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: subjektu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), zein zen bukaera:

"Ur da kar gu"

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrera e hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar bakar bat), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, subjektuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntzen gehien-gehienak kokatzen du, normalki, subjektua hasieran.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du ki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala-nola-ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboarekin ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera ki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen.

Bai, OVS orobat da oso aukera argudiagarria an hasiera e sintaxiak (hor, sujetu erakuslearen kontextualtasun handi-handia nagusituko zen gain bere konkretutasun handiagoa respektu aditza).

Respektu morfologia, esán ze, hasiera hartan, egungo morfema horiek (da-kar-gu) izanen zirén hitz solteak (zein gero konpaktatuko zirén an gaurko aditz-morfologia), eta goragoko "Ur da kar gu" izanen zén esaldi tipiko bat, zein lúken beteko perfektuki orduko behar komunikatiboak. 

Gerora, behar komunikatiboak handituko ziren, sujetuak bihurtuko zirén ez-hain-kontextualak eta konplexuagoak, halan-ze askoz egokiago bihurtuko zen aurreratzeá sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea (material ezagun-referentziala, baina akaso ez hain kontextuala). Horrela, sujetu aktiboak hasierara pasatzean, diferentziatu beharko ziren ti objetuak, bide emánez ki kasu ergatiboa (edo akusatiboa) eta SOV ordena, zein gehienetan dá ordena bakarra zein agertu zaigun historikoki. [⇶]

Kiparsky (1996): "An interesting asymmetry in syntactic change is that OV base order is commonly replaced by VO, whereas the reverse development is quite rare in languages."

Jarraitzen dugu kin Hoeks eta bere artikulua titulatzén "From SOV to SVO" (2016):

It is not inmediately evident however, that word order change actually is driven by functional preferences in the first place. In fact, several explanations have been proposed that explain the shift towards SVO not in terms of functional preferences, but rather by suggesting that this shift is due to contact with other languages. However, with respect to these accounts, Kiparsky (1996) argues that an explanation for the change into SVO cannot be found solely in the influence of other languages, because there seems to be no clear correlation between the degree of contact with SVO languages and the distribution of SOV and SVO languages at all. Exemplary in this argument is Icelandic, a language that changed from SOV into SVO without having any notable contact throughout its history with other languages. [Hoeks, 2016]

Kiparsky-k dio an bere artikulua ("The Shift to Head-Initial VP in Germanic"):

..., the distribution of VO vs. OV within the different branches of the Germanic family correlates poorly with the degree of contact which they have had with VO languages. [...] If contact were the primary cause of the change, we might have expected Dutch and German to have adopted VO and Scandinavian to have retained OV, which is just the reverse of what actually happened. [...] The attribution of the OV to VO shift to borrowing would aIso not explain the slow and steady spread of the change in each of the languages (Santorini 1989, 1993b, Pintzuk 1991, Rögnvaldsson 1993). [Kiparsky, 1996]

Bestalde, Kiparsky dú hasten bere 1996ko artikulua kin hitz hauek:

An interesting asymmetry in syntactic change is that OV base order is commonly replaced by VO, whereas the reverse development is quite rare in languages. [Kiparsky, 1996] 

Bage duda, oso asimetria interesgarria. [⇶]

'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dá adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarraiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarraiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalisatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén a bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko ziren "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarraiki patroi zaharra. [⇶]

Zerbait gehiago buruz "...-rean" ablatiboa

Aurreko sarreran aipatu dugu "arean..." partikula burulehen adlatiboa on azken muga, zeinen osaeran aurkitzen baitugu "a-..." erakuslea eta "...-rean" kasu-marka buruazken ablatiboa on abiapuntua. Jakin dezagun orain zerbait gehiago buruz "...-rean" kasu-marka ablatibo zahar hori.

Ablatibo zahar horretan agertzen zaigu "...-re"genitibo zeharra, zeini gehitu zaio "...-an" leku adverbioa, non, bide batez, orobat izango genuke "a-..." erakuslea baina orain gehi "...n" kasu-marka inesiboa (esan nahi baita ze "arean..." partikulan bi "a-..." erakusle genituzke). Honela diote Azkaratek eta Altunak (Euskal morfologiaren historia, 2001:97):

..., batez ere bizkaierazko testuetan ageri den ablatibo zaharra, -rean, -re + -an izango da Mitxelenaren iritziz (1964, 1972); eta genitiboarekin lotuak daude orobat bizkaiera zaharreko arean 'inde' eta oraindik bizirik dagoen are gehiago

"cuyo valor fue sin duda 'más que aquello'. Nada tiene esto de extraño, pues un aparente genitivo se documenta una vez más en vizc. ant. como término de comparación, (...) y muchas veces en roncalés, en el otro extremo del país" 

[Miren Azkarate eta Patxi Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:97]

Ikusten dugu, hortaz, nóla euskararen historian tresna morfosintaktikoak joan diren euren artean konbinatzen eta evoluzionatzen afin gramatikalizatu elementu morfosintaktiko berriak, zein izan litezke oso diferenteak (respektu hasierakoak) an lotuera (kasu-marka atxikia vs partikula soltea), posizioa (buruazkena vs burulehena), esangura orokorra (adlatiboa vs ablatiboa) eta ñabardura (azken muga vs abiapuntua).

Scilovemo japoniarra: "Evolutio est ab inductivitate ad deductivitatem"

Josu Lavinek, aurreko sarrerako komentario batean, gogoratzen ditu hurrengo hitzák ti Scilovemo japoniarra (ikus hemen hitz horiek), non Scilovemo itzultzaile japoniarrak arian-arian aurkezten digu bere teoria buruz evoluzio linguistikoa (aipatuz ere tabu linguistikoak). Ikus:

Aurrena Scilovemo mintzo zaigu buruz bere zeregina noiz itzultzen ti japoniera induktiboa ki hizkuntza deduktiboak:

[0:54:28] scivolemo dice:Et meum opus est verbam cottitie ab ordine inductiva ad ordinem deductivam et vice versa convertire.

Gero laburbiltzen digu bere teoria, zein, jakina, dago oinarritua an bere praktika:

[0:56:00] scivolemo dice:Praedico linguas deductivas illas inductivas vincere.
[0:56:38] Josu Lavin dice:a fin de vincer las inductivas?
[0:56:51] scivolemo dice:Evolutio est ab inductivitate ad deductivitatem.
[0:57:04] scivolemo dice:Vide exemplum Finnlandiae.
[0:57:17] Josu Lavin dice:Isto est assi ab latino verso romanica, nonne?
[0:57:28] scivolemo dice:Exactum!
[0:57:48] scivolemo dice:Nam facilius est deductiviter cogitare.
[0:58:03] scivolemo dice:Etiam propter me!

Gainera, momentu batean aipatzen ditu tabuák ze oztopatu dezakete eboluzioá ki estruktura deduktiboagoak:

[0:48:31] scivolemo dice:La proposition principal ante illa subordinata est tabu in Japonese.

Eta tabu horiek existitzen dira hemen ere respektu euskararen estruktura eta baliabide deduktibo historikoák ze, euskaran inoiz edo oso maiz erabiliak izanik ere (eta biziki lagungarriak izanik ere), bazter utzita jarraitzen dute; hala nola ere existitzen dira tabuak respektu euskararen mekanismo linguistikoák ze generatu ahal dituzte estruktura deduktibo berriak bezain potenteak eta onuragarriak.

Ez da esan beharrik ze tabu horien erantzule nagusiak dirá gure hizkuntzalari-gramatikariak (zeinek euren bizkarretan baitute erantzukizuna ki iluminatu bide garatzailea), eta oso bereziki horiék zein dauden an Euskaltzaindiko Gramatika-batzordea. Horien artean aurki ditzakegu Itziar Laka, zeinen analisiez jada mintzatu gara hemen, eta Juan Garzia, zeinen itzal pobretzaileak ailegatzen dira ki hezkuntza (unibertsitarioa zein ez), administrazioa, itzulpengintza...

Hemen oso jende-multzo txikiak dú botere handia, dú erantzukizun handia, eta, dakigunez, erantzukizunak berekin dakar erantzuteko obligazioa. [⇶]
______________________________
Referentziak
1.: Nor dira erantzuleak on tabu sintaktikoak?
2.: Mesedez, hartu minutu bat eta ikusi hau
3.: Valoraziorik gaiztoena: hori ez da euskara! 
4.: Aurrerapausuak gradualki baina ahalik eta lasterren
5.: ARTETXE-JOAKIN aurka OLABE-LARRU 

Bilatuz expresibitate aberatsa eta akontextuala

Atzo egon nintzen ikusten erakusketa bat non ziran aipatzen ohiturak on gure senide Neanderthalak, eta textu batean esaten zan ze:

Problablemente utilizaba palabras simples y muchos gestos...

Bai hizkuntza izanen zan oso kontextuala, oso itsatsia ki kontestua eta lagunduta kin keinuak.

Eta gauza da ze garapena on edozein hizkuntza ahal da ikusi nola bilaketá on bideak ki lortu expresibitate aberatsa eta, aukeran, independentea respektu kontextua. Bide horretan hizkuntzak doaz irabazten aukera sintaktiko-diskursibo esplizituak eta erosoak ki eman mezu konplexuak, matizatuak eta beregainak. [156] [⇶]

Antisimetria konparatiboa

Irakurri berri dut mezu bat ti Bittor Hidalgo, non, modu batera edo bestera, autoreak amaitzen du parekatzen estruktura konparatibo progresiboak (non, besteak beste, erabiltzen da, adibidez, "ezi") eta estruktura konparatibo regresiboak (non, besteak beste, erabiltzen da, adibidez, "baino"). Horrá mezuak:

Bittor Hidalgo-ren puntua da ze estruktura-klase bat litzateke hobea an kasu batzuk, eta bestea an beste kasu batzuk; eta hor bukatzen da debatea on efektibitate konparatiboa arten bi tresna-klase alternatibo horiek.

Nire ustez, analisi hori oso da inkonpletoa, superfiziala, sinplista, eta azkenean ... txarra.

Egia da ze estruktura bakoitzak izan dezake bere lekua eta erabilera, baina leku eta erabilera guztiak ez dira berdinak, ezta parekagarriak ere. Bizikleta eta kotxea ere bádira neurri batean ordezkagarri, eta bakoitzak izan dezake bere lekua baina, inor gutxik eginen du duda ezen orohar kotxea dela potenteagoa eta erosoagoa ezen bizikleta (nahiz, aisialdirako akaso nahiago bizikleta).

Orokorrean konparazioak egiten dirá askoz erosoago eta ahaltsuago kin tresna linguistiko progresiboak ezen ez kin tresna liguistiko regresiboak. Konparazio sinpleetan ez da nabarituko diferentzia handirik, baina konparazioa konplexutu ahala, gero eta nabariagoa izanen da botere komunikatibo diferentziala on baliabide progresiboak respektu regresiboak.

Horrexegatik konproba daiteke nola sintaxi progresiboetan dira egiten konparazio finagoak, oparoagoak, konplexuaguak, askeagoak ... eta baita gehiago ere ezen hizkuntza regresiboetan (antisimetria an erabilera). Horregatik, besteak beste, hizkuntza progresiboetan gara askeagoak eta geuago: konparazioak libreago egiten ditugulako.

Jakina, honek guztiak bádu ondoriorik gain evoluzioa on hizkuntzak: konproba daiteke ze sintaxiak evoluzionatzen dirá askoz maizago burúz estruktura progresiboak ezen ez burúz estruktura regresiboak (antisimetria an evoluzioa). Izan ere, behar komunikatiboak exigenteago bihurtzen direnean, normala izaten da ze sintaxiak, ahal badute, evoluziona daitezela burúz estruktura konparatibo progresiboak ordezta alderantziz.

Hóri antisimetria arten estruktura progresiboak eta estruktura regresiboak dá hain nabarmena ezen edozein analisi konparatibo (arten bi estruktura-klase horiek) non ez den argi azaltzen antisimetria hori ez da izanen zuzena. [139] [⇶]

Sintaxia da ekonomia purua

Munduko hizkuntzen sintaxiak dirá momentuko emaitza puntualak zein diren sortzen ti maximizazio komunikatibo-ekonomiko konkretuak zein doazen garatzen diakronikoki an hizkuntzak segun zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doán aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira). Honako hauek izanen lirateke maximizazio horren irizpide eta restrikzio nagusiak:

Irizpide nagusiak:

1. IRIZPIDEA: Irizpide adierazkor-bapatekoa: aurrena joanen da hori zein nahi baita bereziki nabarmendu edo enfatizatu; alegia, informazio rematikoena, eta gero emanen da informazio gutxiago rematikoa edo guztiz kontestuala. Irizpide hau bereziki aplikagarria izan daiteke an egoera sinple-kontestualak, non parte rematikoa oso laburra den, eta parte ez-rematikoa oso kontestuala: tipikoki aurrena (edo soilik) emanen da zuzenean objetua, zein izaten den informazio rematikoena; gero akaso aditz jada kontestual bat, eta azkenik sujetua, zein egoera horietan izan daiteke kontestualki ondo ezaguna. Irizpide honek favoretzen du OVS ordena

2. IRIZPIDEA: Irizpide informatiboa: aurrena joanen da gaia zeini buruz arituko garen (burua), eta gero emanen da informazio xehea buruz gaia (osagarria). Irizpide honek minimizatzen du atzerakarga, eta ahalbidetzen du karga informatibo handiak edo/eta konplexuak erosotasunez ematea an estruktura koherente, ireki, jarraitu, efiziente eta eraginkor bat. Irizpide honek favoretzen du SVO ordena.

3. IRIZPIDEA: Irizpide digestiboa: osagarri luzeak hobe baldin ez badoaz arten osagarri laburrak; hau da, osagarri luzeak hobe baldin badoaz esaldi-amaieran edo esaldi-hasieran. Adibidez, ez da digestiboa osagarri-sorta luze bat arten sujetu labur bat eta aditz are laburrago bat. Irizpide honek nahiago du SVO edo OVS gain SOV.

Restrikzio nagusiak:

1. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi baldintza eta posibilitate estruktural konkretuak an garai ezberdinak. Hizkuntzen hasieran ez dago ezer: zerotik abiatzen da, eta nonbaitetik hasi behar da: hor, hizkuntzetan, aurrena sortzen dira baliabide konkretuagoak, nola izenak, eta gero sortzen doaz elementu abstraktuagoak, nola aditzak, halatan ze, OV ordena, non aurrena doa izena eta gero aditza, da konkretuagoa ezez VO non aditz abstraktuagoa aurreratu da ki objetua. Diogunez, restrikzio hau nagusitzen da an sorrera on hizkuntzak, non hiztunak derrigor hasi behar dira kin baliabide konkretu sortzeko-errazagoak, lehenago ze, akaso, joan garatzen estruktura eta baliabide abstratu eta potenteagoak nola ordena VO edota preposizioak, zein diren sortzeko-zailagoak (justuki zatio izan abstraktuagoak). Irizpide honek favoretzen du hasierako OV ordena postpositiboa. Gero, hortik mugitzeko, posibilitate estrukturalak ez dira beti erosoak.

2. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi behar komunikatibo konkretuak an jendarte eta garai konkretuak. Adibidez, ez da berdin izanen maximizazioaren emaitza an testuinguru sozial bat non betebehar komunikatiboak dira oso-oso sinple, kontestualak (hor errazago mantenduko dira estruktura konkretuzaleak eta irizpide adierazkor-bapatekoa, hein handi batean), edo maximizazio horren emaitza noiz betebehar komunikatiboak bihurtu diren askoz konplexuagoak (hemen nagusituko da irizpide informatiboa (eta digestiboa) gain besteak, nahiz-eta bestelako restrikzioek izanen dute euren eragina). Segun restrikzio hau, hizkuntzen aurreneko estadioetan gailenduko da SOV edo akaso, hasiera batean, OVS, eta gero, noiz nagusitu baldintza komunikatibo konplexuak, SVO.

3. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio liguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi giro sozial konkretu bat, zein izan ahal da irekiagoa edo itxiagoa respektu berrikuntza linguistikoa. Honen arabera, hizkuntzak ziren garatuko askoz errazago an garai zaharrak, non adibidez ez ziren existitzen akademia arautzaileak, ezenezta an garai modernoak, non kontrol linguistioa den izaten aski handia.

4. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen an kontestu interlinguistiko konkretu bat, non ahal da existitzen hizkuntz kontaktu oso estua eta eraginkorra.

[125] [⇶]