Normalean morfosintaxia konplejutzen da an neurria non adierazi nahi diren ideia konplejuagoak an modu egokiagoa (efizienteago eta efektibokiago)

 Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Orduan, geduen / geben lehenagocoa da genduen (guk-hura) eta gintuen (hark-gu) baino?
Sinhestecina!

OVS fasean "guk hura" izanen zén:

• "guk hura e-du-gu-n"

• "hark gu g-e-du-an" (edo akaso jada plurala hartuta: "hark gu g-e-i-tu-an > g-i-tu-an")

• "hark hura e-du-an"

Normalean morfosintaxia konplejutzen da an neurria non adierazi nahi diren ideia konplejuagoak an modu egokiagoa (efizienteago eta efektibokiago). Horregatik suposa geinke ze OVS fase zahar eta akaso laburrean pluralitatea ez zen sartzen an ekuazio morfologikoa, halan ze:

• "hark gu g-e-du-an" (eta ez bere alternatiba plurala, baita defendagarria: "hark gu g-i-tu-an")

Gero "hark hura e-du-an" reinterpretatu zén nola "SOV", eta gauza bera gertatu zén kin "g-e-du-an", zein bihurtu zén:

• "guk hura g-e-du-an"

Baina bázen "hark gu g-e-du-an", halan ze, hizkera batzuetan, interkalatu zén "-n-" bat jarráiki prozesu fonologiko bat zeintaz jada mintzatu ginen an sarrera hau. Horrela izanen genuén:

"hark gu g-e-du-an" vs "guk hura gu g-e-n-du-an"

Gero morfologia konplexutu zén kin ideia plurala, zein adierazi zén bidéz pluralgile ezberdinak (pluralgileen aniztasun horrek adieraz leike ze pluralitate ideia hori ez da hain zaharra an morfologizazioa, nola suposatu dugún hemen):

• guk haiek g-e-n-du-z-an

• guk haiek g-e-n-i-tu-a-n

Azkenik "hark gu g-e-du-an" zaharra ere pluralizatu behar zén:

• hark gu g-e-i-tu-an > g-i-tu-an

zein, analogiaz, bihurtuko zén:

• hark gu g-i-n-tu-an

Ideia plurala jada OVS fasean morfologizatua bazen, ibilbidea izanen zén ezberdin samarra. [2097] [>>>]

"hak *∅ - e - du - e - n > eben", "guk *g - e - du - e - n > geben" edo "zuk *z - e - du - e - n > zeben"

Galdetzen zuén atzo Josu Lavin-ek:

Nondic sorthuac dira, bada, genuen, genituen eta gintuen adizquiac?

Abiapuntu ezberdinak har daitezke ki azaldu nóla agertu ziren adizki horiek. Gehienetan, egonen zirén 3 fase nagusi:

• OVS fasea

• SOV reinterpretazioa

• "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sórtuz ajuste orokor bat

Gainera kontuan hartu behar da ze hizkera ezberdinetan gerta zitezkén bilakaera ezberdin samarrak, nahiz finean denak ere aski antzekoak.

Hortaz gogora daigun honako sarrera: 

• [1989] Lafon (1954): "...on trouve dans le sous-dialecte biscayen de Salinas des formes archaïques comme 'geben' "nous l'avions", de '*g-e-du-e-n'" ..."

Atzokoan aipatzen genituén mendebaldeko hizkerak nola bereziki konserbatiboak an zenbait aspektu (beste batzuetan izan dirá berritzaile):

Esan nahi baita ze "z-" ez da 3. personako elementu pronominala, baizik "∅-".

Eta azken forma regularrago horiek mantendu al dira nonbait? Bai, mantendu dira an mendebaldeko hizkerak, zein konsideratzen dirén konservatiboenak.

Ikus daigun ondoko pasartetxoa tik herenegungo artikulua ganik Lafon ("Comportament syntaxique, structure et diathese du verbe basque", 1954), non autorea mintzo dén gain Leintz Gatzagako hizkera nola konserbatibo horietako bat, bederen an bere aditz-forma batzuk, zein izanen zirén bereziki zaharrak:

On a en v. labourdin genduen et en biscayen genduan "nous l'avions", avec préfixe d'agent gen-. Mais on trouve dans le sous-dialecte biscayen de Salinas des formes archaïques comme geben "nous l'avions", de *g-e-du-e-n, en regard de neben "je l'avais", eben, "il l'avait", où le préfixe d'agent est g-, non gen-. [Lafon, 1954, berrargitaratua an 1999:546]

Bai, oso interesgarriak dirá forma horiek, zein Lafon-ek zatitzen dituén honela (jarráiki "*g-e-du-e-n"):

• nik *n - e - du - e - n > neben

• guk *g - e - du - e - n > geben

• hak *∅ - e - du - e - n > eben

eta non, gainera:

• zuk *z - e - du - e - n > zeben

• zuek *z - e - du - e - e - n > zeuen

• haiek *∅ - e - du - e - e - n > euen

"-a-n/-e-n" bikotea alde batera utzita, dena guztiz regular.

non Lafon-ek aipatzen ditú adizki arkaiko batzuk zein jada egonen zirén an SOV fasea. Ikusten dugunez, adizki horiek zatitu ahal dirá guztiz regularki, naturaltasun osoz, kin "n-e-", "g-e-" edo "z-e-", non lehenengo morfemak adierazten dú sujetua, eta bigarrenak denbora indeterminatu bat (ez presentziala). [2096] [>>>]

Aditz intransitiboetan ere interpretazio pasiboa? Ez dugu behar inolako interpretazio pasiborik, soilik OVS zahar bat, eta SV berdin zaharra.

Josu Lavin-ek (eta bestek ere) interpretatzen dú adibidez "na - kar - zu" an klave pasiboa, eta ez an OVS aktiboa. Interpretazio pasibo hori oinarritzen da an konsíderatu:

• na = naiz

• ne(n) = nintzen

eta baita an konsideratu aditz-erroa nola balitz partizipio-suerte bat.

Baina, partikula horiek berberak agertzen dirá an aditz intransitiboak ere, eta aditz intransitiboetan ez legoke pasiborik, ez baitago agenterik. Esan nahi baita ze, adibidez:

• na - tor
  

• ne(n) - tor - ren

ez liraké forma pasiboak, baizik:

• n - a - tor = n(i) - (d)a - tor = ni - hemen eta orain - tor

• n - e - (n) - tor - ran = n(i) - e - (n) - tor - r - an) = ni - ez hemen eta orain - tor - r - lehen

Intransitiboetan ez dago transiziorik, ez dago agenterik, ez dago partizipiorik, ez dago pasiborik, baina bádaude "na-" eta "ne(n)-", eta "tor" aditz-erroa, zein dauden berdin-berdin eratuak zein euren kide transitiboak (nahiz orain ez duten agenterik).

Aditz intransitiboetan ere interpretazio pasiboa? Ez dugu behar inolako interpretazio pasiborik, soilik OVS transitibo zahar bat, eta SV intransitibo berdin zaharra (SV laburdura erabili ohi da), nondik sortuko zirén gaur egungo adizki sintetikoak, guztiz ondo atera ere. [1986] [>>>]

"kar" dá aditz-erroa, aportatuz aditzaren ideia semantiko hutsa (zerbait nola 'traer'), eta ez "...traído por..."

Atzo Josu Lavin-ek zioén:

Orainaldian:
ni + dakar = nakar
...
: soy traído, estoy siendo traído

baina ez dugu ikusten zergátik "kar" izan beharko litzakén "traído" ordézta "traer",

Egungo "nakarzu" adizkia aterako litzaké ti kontrakzioa on esaldi zahar hau, zeinen ordena kanonikoa dén OVS:

• ni da kar zu

hots:

• nakarzu = n(i) - (d)a - kar -zu = ni da kar zu

zeinen itzulpen aproximatu bat litzakén:

• mí ahora traer tu
  

non tipikoki "ni/mí" objetua baitá elementu rhematikoena (nola gertatu ohi den an OVS ordena, baina ez an ordena pasiboak, non hasierako sujetu pasiboa ez den izaten tipikoki elementu rhematikoena), eta non "zu/tu" baitá amaierako sujetu aktibo bat zek ez darama batere markarik (ez ergatiborik, ez besterik) zeren bere amaierako posizioak jada argi uzten du bere izaera aktiboa (OVS litzaké ordena kanonikoa, ez-markatua).

Hortaz, "kar" aditz-erroak soilik emanen luké aditz horren ideia semantikoa, zeozer nola "traer" hutsa, gabén denbora, gabén persona, gabén numeroa, eta ez "...traído por...". [1985] [>>>]

Mendebaldeko hizkeretan, ordea, ez zen gehitu hasierako "z-" hori an iraganeko 3. persona (ekarren vs zekarren)

Atzo aipatzen genituén ondoko bi sarrerak, eta gogoratzen genuén osoki bigarrena:

• 'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua on bilakaera ti OVS ki SOV

• Komentario bat burúz 'e kar', 'ekar', 'ekarren', 'zekarren', 'zekartzan', 'zenkartzan', 'zen(e)karren, 'zen(e)kartzan,' eta 'zindekartzan"
  

Gaur gogoratu nahi genuke lehenegoa, zein doan osoki jarraian:

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua on bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia on iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dá adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zen(e)karren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zen(e)kartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarraiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarraiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zen(e)karren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalisatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén a bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko ziren "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zen(e)karren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarraiki patroi zaharra.

Mendebaldeko hizkeretan, ordea, ez zen gehitu hasierako "z-" hori an iraganeko 3. persona. Bihar saiatuko gara ikusten zér gertatu den nagusiki an hizkera horiek. [1934] [>>>]

Finean, dá desanbiguazio-prozesu jarraitu bat nondik sortzen doazen adizki gerota konplexuagoak

 Atzoko bilakaeraz mintzatu ginén an ondorengo sarrerak:

• 'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua on bilakaera ti OVS ki SOV

• Komentario bat burúz 'e kar', 'ekar', 'ekarren', 'zekarren', 'zekartzan', 'zenkartzan', 'zen(e)karren, 'zen(e)kartzan,' eta 'zindekartzan"
  

eta justuki bigarren sarrera hori jarraian gogoratuko dugú osoki:

Atzo komentatzen genuen nóla euskararen sintaxia garatzean, eta akaso bereziki SOV bilakatzean (tikan OVS), aditzean gertatu zirén zenbait reanalisi eta birmoldaketa. Zehazkiago, har daigun "ekarren" forma, zein aterea zen erantsiz "-(e)n" (finean inesiboa) ki forma zahar analitiko trinkotuá ("e kar" >) "ekar", zein gelditu zaigún nola aditz-erroa. kontua da ze "ekarren" hori pertenitzen zen ki OVS serie regular bat:

hark hura ekarren aúrka nik hura ekardan, zuk hura ekarzun

baina nonoiz, nahiko goiz, argudiagarriki SOV bilakatzean, "ekarren" hori reanalizatu zén nola:

hark hura ekarren aúrka zuk hura zekarren

non dugún "ekarren" reanalizatua, eta serie osoa birmoldatua, halan ze, adibidez, daukagú "nekarren" referitua ki "nik hura" eta "zekarren" referitua ki "zuk-hura".

Gainera, daukagú "zekarren" horren plurala: "zekartzan", zein den "zuk-haiek", eginez interferentzia kin lehengo "zekartzan", zein zen "hark-zu", eta zein, disanbiguatzeko, birmoldatuko zén nola "zenkartzan", "hark-zu" berria.

Baina, geroago, zenbait hizkeratan (zeintatik gero aterako zén estandarra), "zekarren" reanalizatuko zén nola "hark-hura" ordezta "zuk-hura", eta hortaz "zuk-hura" forma hori birmoldatu behar izan zén, kasu honetan, nola "zen(e)karren":

hark hura zekarren aúrka zuk hura zen(e)karren 

Eta "zen(e)karren" horren plurala dá "zen(e)kartzan" ("hark haiek"), zein nahastu ahal den kin "zenkartzan", "hark-zu", halan-ze azken hori ,azkenik, birmoldatuko zén ki "zindekartzan" "hark-zu".

Horrela, reanalisi eta birmoldaketa ezberdinetan, joan ziren sortzen: "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartzan", "zen(e)karren", "zen(e)kartzan" eta "zindekartzan".

Finean, dá desanbiguazio-prozesu jarraitu bat nondik sortzen dirén adizki gerota konplexuagoak. [1933] [>>>]

Greenbeeg (1963). "Universal 1. In declarative sentences with nominal subject and object, the dominant order is almost always one in which the subject precedes the object."

Genioén hemen ze ikusi behar genuen zéin den Greenberg-en 1. universal linguistikoa:

Baina, galdera dá: zéin ote da Ojibwa-ren hitz-ordena kanonikoa? 

Ba, Tomlin-ek berak zehaztu behar digu, zeren, logikoa denez, Tomlin-ek konsideratu baitzuen Ojibwa an bere lagina on 402 hizkuntza zeinen azterketaren emaitzak (estatistikoak eta analitikoak) bildu zituen an bere "Basic word order" (1986). Horrá ordena kanoniko hori (1986:224):

Ojibwa VOS

Hortaz, Tomlin-ek jasotzen du Ojibwaren hitz-ordena nola VOS, eta hortaz, izanen litzake VO ordena bat non sujetua ematen den kanonikoki an bukaera, eta, hortaz, ondorenda objetua, ez duelarik betetzen Greenberg-en 1. universal linguistikoa (1963), zein, kasu honetan ere, ez den universal kategoriko bat, baizik universal estatistiko bat. Bihar ikusiko dugu Greenberg-en 1. universal linguistiko hori.

Hor doa, beraz, nóla eman zuén Greenberg-ek bere 1. universal hori an "Some Universals of Grammar with Particular Reference to the Order of Meaningful Elements" (1963):

Universal 1. In declarative sentences with nominal subject and object, the dominant order is almost always one in which the subject precedes the object. [Greenberg, 1963:61]

Gaineratzen zuelarik:

The three [ordenak] which do not occur at all, or at least are excessively rare, are VOS, OSV eta OVS. [Greenberg, 1963:61]

Seguruena halako ordenak, eta batez ere OVS, ez ziren izanen hain urriak an garai zaharragoak, azpi baldintza eta behar komunikatibo oso kontextualak, baina baldintza eta behar horiek orokortu ahala, sujetuak (tipikoki esaldiko parte thematikoena) jo ohi dute ki hasiera, bitárten objetuak (tipikoki esaldiko parte rhematikoena) pixkanaka joan dirén kokatzen atzén sujetua, eta, gerota gehiago, atzén aditz transizionala ere, esan nahi baita ze existitzen dá tendentzia diakroniko orokor bat buruzki VO ordena kin sujetua an hasiera, hots SVO. 

Eta horixe ateratzen zitzaigun an gure eredu teorikoa, non modelatzen genuen 1) hierarkia diskursiboa, eta 2) asimetria diskursiboa:

• Eta justuki modélatuz asimetria diskursiboa, emaitzak bihurtzen dirá ondo koherenteak kin evidentzia diakroniko-sinkronikoa  

Hortaz, Tomlin-en arabera, Ojibwa izanen zén salbuespen horietako bat non S kokatzen dén kanonikoki atzén objetua, eta baita atzén aditza, Bihar ikusiko dugú zér esaten duen Dryer-ek gain ordena hori an WALS (The World Atlas of Language Structures Online, 2013). [1687] [>>>]

Gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta berdin objetua) dá berbera: alegia, dira bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak

Aipatzen genuen atzo ondorengo pasartea ganik Domene (2011):

EI prefijo z- pudo tener su origen en el prefijo de 2. persona de respeto y de 2. persona plural z- utilizado como prefijo de 3. persona z- en alocutivo y, después, en el no alocutivo; o bien en la analogía con la 3. persona singular del Pasado de izan, zan/zen = 'el/ella/ello era' como afirmó Schuchardt (1893), y por eso se limitó al Pasado; o mejor, en un antiguo pronombre ze que estaría relacionado con los actuales interrogativos zer= 'qué', que significa también 'persona', y zein < *ze-en = 'cuál', como han propuesto R. Gomez y K. Sainz (1995: 225). [Domene, 2011:175]

zeintaz Josu Lavin-ek zioén atzo:

'el/ella/ello era' como afirmó Schuchardt (1893)
Exaktuki!!!

eta non, gure irakurketan, Domene soilik zehazten ari den zéin den esangurá on "zan/zen", ez besterik.

Baina, bestalde, egia da ze euskal aditzaren interpretazio pasiboak izan dú (eta zenbait analisitan oraindik ere bádu), arrakasta handia. Schuchardt-ek berak, adibidez, ondokoa idazten zuén an bere 1893ko lan aipatu hori ("Sobre la formación de las flexiones de relación del verbo vasco", 1893:220):

EI verbo transitivo del vascuence está concebido en sentido pasivo: Na-kar-zu, "vos me traéis" signiflca al pie de la letra: "soy traído por vos".

Guk "na-kar-zu" horretan, hau ikusten dugu:

ni   da   kar   zu > n(i) - (d)a - kar - zu > nakarzu

ni (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzekoa nola "orain", eta edozein kasutan zerbait oso kontextuala, oso presentziala) - kar (aditz-erroa, aditzaren eduki semantikoa, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

Hor, sujetu aktiboak ez zuen behar inolako markarik, (ez zen behar ergatiborik), zeren posizionalki markatua baitzegoen (postposizionalki). Bide beretik (kontuan hartu ze "-a" artikulu determinatua ez zen oraindik sortua):

sagar   da   kar   zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

 edo berdin:

sagar   da   kar (t)za  zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - (t)za (adverbio moduko bat adiéraziz "asko" edo pluraltasuna) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

non "da" eta "(t)za" izanen lirakén adverbio modukoak (aski flexibleak posizionalki).

Esan nahi baita ze hor argiki ikusten dugu esaldi aktibo bat baina an OVS ordena, zein akaso izanen zén euskararen ordena zahar bat, nondik S gerota gehiago hasiko zen dislokatzen ki aurreneko posizioa, non sortu zén ergatiboa:

zuga ni da kar zu > zuk nakarzu

SOV

non "zuga" horrek jarraitzen dú izaten ber sujetu aktiboa zein lehenago (bukaerako "zu" bikoiztu hori jada gelditu da fosilizatua an morfologia, testígatuz ordena zaharra), baina orain gramatikaldua an esaldi-hasiera. Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta objetua) dá berbera: alegia, dira bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak. [1686] [>>>]

Ondorengo itzulpena automatikoa da-ta, adibide zaharrak ez dira ondo itzultzen:

Gure ikuspegitik, "ekarren" adizkia zén sinpleki OVS aktibo bat kin O rhematikoa, eta ez pasiboa, zein den estruktura sintaktiko bat zeinen helburu pragmatikoa izaten den themátizatzea objetua

Zioen Josu Lavin-ek atzo:

ZEKARREN = zen + kar
: era traído/a por él/ella
NOR-NORK hura hark  [Josu Lavin]

Josu-k egiten dú interpretazio pasibo bat, non guk soilik ikusi ahal dugún OVS ordena aktibo zahar-fosildu bat non O dén rhematikoa nola izaten den an forma aktiboak, eta ez thematikoa (sujetu agente bihurtua) nola izaten den an pasiboak:

• sagar ekarren  ("sagar" da objetu rhematikoa)   (OVS)

non:

ekarren  =  ∅ - e - kar - ∅ - ∅ - (e)n    

eta non:

• ∅: hortxe doa 3. pertsonako objetu rhematikoa: sagar
  

• -e-: iraganeko marka

• -kar-: aditz erroa
  

• ∅: ez da agertzen "(t)za" ustezko modifikatzaile advervial zaharra, ez da agertzen pluralitatea.
  

• ∅: 3. pertsona singularreko sujetua.

•  -(e)n: iraganego marka ere (finean "-n" inesiboa).

Gure ikuspegitik, "ekarren" adizkia zén sinpleki OVS aktibo bat kin O rhematikoa, eta ez pasiboa, zein den estruktura sintaktiko bat zeinen helburu pragmatikoa izaten dén thematizatzea objetua. 

Bestalde, "zekarren" formaren hasierako "z-" hori geroago itsatsiko zen an hizkera batzuk, baina forma zaharragoa izango litzaké "ekarren/ekarran", gabén "z". [1682] [>>>]

Iraganeko adizkien reanalisi partziala barnén bilakaera tikan OVS aldén SOV

Herenegungo sarreran Josu Lavin mintzo zen gain iraganeko adizkiak zeinetan NOR-NORK zena NORK-NOR izatera pasatzen baita:

Iragandikoek forma laburragoak dituzte

nindakarren = nenkarren
hindakarren = henkarren
gindakartzan = genkartzan
zindakartzan = zenkartzan
zindakartzaten = zenkartzaten

Eta are laburragoak ere, zeinetan NOR-NORK zena NORK-NOR izatera pasatzen baita:

nekarren, hekarren, genekartzan, zenekartzan, zenekartzaten
+
nekartzan, hekartzan, genekarren, zenekarren, zenekarten [Josu Lavin]

Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• "nekar" ("nekarren") reanalizatua an kontextua on bilakaera ti OVS ki SOV

non interpretatzen genuen bilakaera hori barnén bilakaera sintaktiko osoago bat, ti OVS ki SOV (atzoko sarreran ere mintzo ginen gain balizko bilakaera sintaktiko hori): 

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dén adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarráiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarráiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalizatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén ha bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko zirén "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarráiki patroi zaharra.

Horrela, aditz-morfologia partzialki berranalizatu horretan ikus geinke beste arrasto bat ti bilakaera sintaktiko bat zein den abiatzen ti OVS, zeinekin ondo azaldu litezke hala OVS aditz-morfologia zaharra nola agerpena on estruktura ergatiboa. [1680] [>>>]

Tomlin (1986): "... data from single languages could not constitute sufficient counterevidence to refute a language-general principle."

Gogora gaitezen nóla an:

• Halako ordena gutxio progresiboen maiztasun ondo baxuek soilik konfirmatzen dute ha norabidea on tendentzia evolutibo orokorra, non ordena gutxien progresiboek erakusten dituztén maiztasun baxuenak

genioen ze ...

...  Dryer-ek, an bere papera on 1980, ...

... eskaini zigún argumentazio bat zein zen oinarritzen an bi premisa afin iritsi ondorio bat:

... if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

nahiz gero zabaltzen zituén zenbait duda gain demostrabilitatea on premisa horiek:

Neither of the premises of the explanation are demonstrably true. [Dryer, 1980:175]

Hortaz, eta Dryer-en lehenengo premisari eutsiz, ezin liteke demostratu ze existitzen da ...

... a universal tendency for new information to occur in clause-final position, ... [Dryer, 1980:175]

Beherago, Dryer-ek zehazten dú:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Gaur zehaztu nahiko genuke ze ari gara mintzatzen gain tendentzia bat, tendentzia komunikatibo orokor bat, zeinen indarra doan handitzen (eta ondobidean nagusitzen) noiz behar linguistikoak handitzen diren, eta zeinen demostrabilitatea ez den kruzialki dependitzen ti kasu partikular zirkunstantzialak, zein, esana dugunez, linguistikan askotan (ia beti) gertatzen diren, justuki azpi baldintza partikular-zirkunstantzialak.

Esan nahi baita ze atzo ikusten genuen nóla munduan báziren 11 OVS sintaxi (azpi baldintza orohar aski partikularrak), baina horrek ez du ezeztatzen ha existentziá on tendentzia komunikatibo orokor bat buruzki sintaxi progresiboak. Gauza da ze evoluzio hori ez dateke erraza, eta are aski inprobablea azpi baldintza komunikatibo oso kontextualak.

Areago, munduan existitzen dirá 4 OSV sintaxi, zein litzakén ordena bat oso gutxi progresiboa, eta horrek ere ez du ezeztatzen ha existentziá on tendentzia komunikatibo orokor bat buruzki sintaxi progresiboak.

...

Argudio horretaz mintzo da Tomlin noiz dioen an bere "Basic word order. Functional principles" (1986):

... data from single languages could not constitute sufficient counterevidence to refute a language-general principle. [Tomlin, 1986:130]

Justuki horren jarraian, Tomlin-ek emanen digú bere azalpena (the principal reason), zein ikusiko dugun bihar. Baina, báda, gure analisian, marko zabalago (eta azalgarriago) bat non kokatu behar den Tomlin-en azalpen nagusi hori, eta justuki marko horretaz mintzatu nahi genuke etzi. [1673] [>>>]

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia on joera bat buruzki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra

Dryer-ek (1980:175) atzo eskaini zigún argumentazio bat zein zen oinarritzen an bi premisa afinda iritsi ondorio bat:

... if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

nahiz gero zabaltzen zituén zenbait duda gain demostrabilitatea on premisa horiek:

Neither of the premises of the explanation are demonstrably true. [Dryer, 1980:175]

Hortaz, eta Dryer-en lehenengo premisari eutsiz, ezin liteke demostratu ze existitzen da ...

... a universal tendency for new information to occur in clause-final position, ... [Dryer, 1980:175]

Beherago, Dryer-ek zehazten dú:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Baina, galdetzen dugú:

Noláko hitz-ordena izan beharko luke hizkuntza batek zek erakusten du tendentzia argi bat ki eman informazio thematikoa (zaharra) ondórenda informazio rhematikoa (berria)?

eta erantzuna dá:

OVS

Izan ere, O objetuak erakusten dú tendentzia argi bat buruzki izán rhematikoa barnén esaldia (eta are parte rhematikoena), bitárten S sujetuak erakusten dú tendentzia argia buruzki thematikotasuna (gaiti arrazoi diskursiboak, zein doazen bihurtzen gerota inportanteagoak azpi baldintza eta behar gerota orokorragoak). V aditza, bere aldetik, izaten dá rhematikoa baina gutxio rhematikoa ze bere osagarria, zein, esan dugunez, izaten baita esaldiko parte rhematikoena.

Eta zéin da munduko egoera on OVS sintaxiak? Zéin da ordena horren egoera sinkronikoa eta, are esanguratsuago, zéin da bere joera diakronikoa? Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'
  

zein jarraian gogoratzen dugun osorik:

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúten izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ganik Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua": 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dirá aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio gestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso gestuala, oso sinplea.

 

Eta, realitatean, nón bizi dira OVS hizkuntzak?, zéin baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zéin ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen zirén askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pensatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori.

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz existituko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán aldé bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz maizkoa sinkronikoki, eta gerota maizkoagoa diakronikoki, hori bái izanen litzake erakusle argia on joera bat aldén kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra. Baina ez da hori evidentzia enpirikoa, baizik justu kontrakoa: SVO dá ordena bakarra zein ari den erakusten tendentzia diakroniko argia aldén izan gerota maizkoagoa azpi baldintza gerota orokorragoak. [1665] [>>>]