Domene (2011): "ha-e- > h-e- > e- = 'aquellos, aquellas'"

Atzokoan mintzo ginén burúz erabilerá on "e" erro vokaliko zaharra kin galdetzaileak nola "n-o-n" finez sórtu adverbioak nola "e-n-o-n > i-n-o-n", gehituz nolabateiko indeterminazioa ki expresioa. Eta, gure ikuspegitik, bide beretik erabili zen "e" hori nola pluralgilea (zein konsideratu ahal den indeterminazio horren aplikazio bat), adibidez gain izenordeak. Gogora daigun ondoko sarrera: 

• Domene (2011) mintzátuz gain jatorri demostratiboa on -o- eta -e- morfemak (kasu honetan barnén estruktura morfologiko nominala)  

Aurreko sarreretan mintzatu gara gain estruktura morfológikoa on euskal aditza, non, aplikatuz Givón-en ideia ezen, askotan, aditz-konkordantziak derivatzen dirá ti erakusle zaharrak, ondorioztatzen genuen ze akaso "da", "o" edota "e" morfema verbalak izan zitezkén erakusle zaharrak (aplikazio horretan, "e" izanen litzaké hitz bat adiéraziz pluralitatea edo abundantzia, zein, dirudienez, izanen litzakén oso ideia inportantea an garai zaharrak).

Ikus daigun orain nóla mintzo dén José Fernando Domene (an "La lengua vasca. Originalidad y riqueza de una lengua diferente" (2011) gain "o" eta "e" morfemak, nahiz, kasu honetan, reféritzen den ki estruktura morfologiko nominala:

La EMN [Estructura Morfológica Nominal] de plural próximo (EMND) se caracteriza por el sufijo -o- y la de plural remoto (EMNPR) por el sufijo -e-. Ambos sufijos tambien proceden de dos antiguos artículos enclíticos procedentes de dos demostrativos utilizados con la función de artículos, el demostrativo primitivo de 1.er grado o = 'este, esta, esto' y el demostrativo plural de 3.er grado ha-e- > h-e- > e- 'aquellos, aquellas', respectivamente. [Domene, 2011]

Beraz, Domene zehazten ari da nóla estruktura morfologiko nominalean -o- eta -e- etorriko lirakén ti erakusle zaharrak:

• jatorrizko 1. graduko erakusle bat, "o", eta

• jatorrizko 3. graduko erakusle plural bat, "ha-e- > h-e- > e-". 

Azken derivazio horretan, "-e-" izanen litzaké finean pluralgile bat.

Eta antzeko bidetik etorriko zirén "zuek" (ikus #1758) edo "guek" (ikus #1784), esan nahi baita aplikatuz "e" erroa, kasu horretan postpositiboki eta kin esangura abundantziala. [2929] 

Oregi (1974): "E- I aurrizki hori [an aditzak nola "E-tor"] aditzaz kanpo ere ezaguna dugu;..."

Amaitzen genuén atzo aipátuz "e" eta "da" partikula zaharrak:

Era berean, joanen ziren reinterpretatzen eta reaplikatzen lehengo material ondo zaharrak nola "e" edo "da" morfoak an erabilera eta kokapen diferenteak (ikus #2925). Esan nahi baita ze, izanki formalki ber morfoak, euren aplikazio funtzioanla joanen zen aldatzen kin evoluzioa on hizkuntza. 

Eta gaur nabarmendu nahi genuke ze "e" partikula hori erabili da adibidez an aditz-morfologia (an "e-tor") baina baitare kin galdetzaileak (ikus herenegungoa) sórtuz adverbioak, eta aditzera emánez ber ideiá on indeterminazioa edo indefinizioa (ikus #1907). 

Ikustagun orain nóla J. Oregi-k (1974) erlazionatzen dituén aditzetako "e-" aurrizki hori (an "e-tor") eta zenbait adverbiotako "i-" aurrizkia (an "i-nor" edo "i-non"), halanola ere euren signifikantza berdina (Beraz,...):

E- I aurrizki hori [an aditzak nola "E-tor"] aditzaz kanpo ere ezaguna dugu;...

INOIZ = noizbait bai, baiñan ez orain

INORA = norabait, baiñan honera ez ordea

INUN = hemen ez, beste nunbait baizik
e.a. 

Beraz,         E-tor = inoiz (orain ez) etortzea... [Oregi, 1974:270]

Horren inguruan, gogora daigun ondoko evoluzio fonetikoak, azalduz nóla derivatu dirén hasierako "i-" horiek (an adibidez "i-ñor") abiatuz ti "e-" regularrak, eta baita azalduz "nehor" aldaera ere (ikus #1928):

Beraz, hauxe izanen litzaké bidea nondik sortuko zirén goragoko aldaera horiek an zenbait hizkera:

*e-nor > ehor > nehor

bitárten, beste hizkera batzutan, bidea izanen litzakén hauxe:

*e-nor > iñor

Hor argiro ikusten dugú nóla ibilbide fonetikoak ondo ezberdinak (eta are alderantzizkoak) izan ahal diren an hizkera edo garai ezberdinak. Dudagabe, kontuan hartzeko puntua.

Eta azkenik, gogoratu nahi genuke ondoko sarrera, aipatuz Mitxelena (1961), non orobat lotzen genuén halako "E-I" aurrizki horien esangura kin nolabaiteko indefinizioa edo indeterminazioa an zenbait adverbio (indefinidos):

• [1927] Mitxelena (1961): "... iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein."

Gabiltza azken sarreretan azpimarratzén "e" morfemaren zentzu indefinitua edo indeterminatua (an aplikazio eta posizio ezberdinak), zein, besteak beste,  aplikatuko zén an formazioak nola "e-nor" emánez gaur egungo formak nola "iñor" indefinitua (ikus sarrera hau). Eta gauza da ze, justuki horrela ("indefinidos") deitzen die Mitxelenak ki "iñor", "iñon", "iñoiz", "e-zer", "e-zein" ...

..., a.-nav. guip. vizc. iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein. [Mitxelena, 1961:304]

Gaur soilik nabarmendu nahi genuke izendapen hori: "indefinidos", zeren, bai, horixe dira: indefinituak, justuki zatio eragina ganik "e" partikula prepositibo zaharra, zek aportatzen die euren indefinizioa, euren indeterminazioa (bihar saiatuko gara erantzuten ki atzoko komentarioa ganik Josu Lavin gain formak nola "nehor").

Bai, gure ikuspuntutik ere, adverbio horietan izanen genuke ber "e" partikula zaharra kin antzeko esangura indeterminatua edo indefinitua. Bide batez azpimarra daigun ze halako erabilera adverbialetan soilik agertzen dá "e-" forma, eta ez "ze-". [2928] [>>>]

... aditzaren morfologia ulertzeko oztoporik handiena dela prezeski hori: hain zuzen ere pentsatzea ezen aditz-zatiek mantendu dutela aintzineko denboretan zeukaten esangura gaurdaino. (gure 2009ko reseina, komentatuz Oregi, 1974)

Duela egun batzuk (ikus #2922), aipaten genuén De Rijk-en lan bat (1992) non autore horrek laudatzen zuén Oregi-ren artikulu bat (1974), titúlatua "Euskal aditzaz zenbait gogoeta", zeintaz guk egin genuén beste reseina bat, zeinen hasieran jasotzen genuén honako ideia hau tikan Oregi-ren lana:

Izan ere, eta izenburuak dioen bezala, J. Oregi Aranburuk artikulu honetan zenbait gogoeta egiten ditu euskal aditzaren gainean, eta diosku ezin dela pentsatu hizkuntza baten bilakaera bide jakin, zuzen eta artez batetik gertatu dela, eta pentsatzekoa dela aintzinetik gaurdaino doan bilakaerak bide-aldaketak eta zuzenketak izanen zituela. 

Areago, autoreak esaten digu ezen aditzaren morfologia ulertzeko oztoporik handiena dela prezeski hori: hain zuzen ere pentsatzea ezen aditz-zatiek mantendu dutela aintzineko denboretan zeukaten esangura gaurdaino.

Agian, egun aditzarengan ikusi-uste dugun araukortasun-itxura izan diteke billaketa bortan oztopo nagusien, aditz-zatiek bere oraingo esanahia berezko eta betidaniko dutela pentsatzeko joera bide delarik. [Oregi 1977:265]

Bai, erabat ados gaude kin Oregi-ren puntu hori: hizkuntzen evoluzioan egoten dirá aldaketak, reinterpretazioak, reaplikazioak on lehengo material morfologikoak an erabilera berriak, korrimendu semantikoak, mugimendu sintaktikoak,... Horren adibide, Oregi-k (1974) ematen digú honako reinterpretazio partziala on "-ra-" infijoa an aditz-morfologia (partziala zeren ez den gertatu an kasu guztiak), zein gogoratuko dugun bidéz gure sarrera hau (ikus ere #1800 eta #1801):

• [1798] Oregi (1974): NERI *da-RA-kus-T (ikusten DIT) → NIK da-rakus-T (ikusarazten DUT)

J. Oregi-k (1974) proposatzen zuén ondoko bilakaera tikan "-ra-" formako datiboak ki "-ra-" formako kausatiboak (an bere "Euskal aditzaz zenbait gogoeta"):

NERI *da-RA-kus-T (ikusten DIT) → NIK da-rakus-T (ikusarazten DUT) [Oregi, 1974:273]

Horrela, garai zaharretan, "-ra-" horiek izanen zirén nagusiki datiboak, nahiz, gerora, gehienak evoluzionatuko ziren ki esangura kausatiboa, baina ez guztiak. Evoluzio horretan gertatu zén reinterpretazio bat (reanalisi bat) gain morfologia datibo zaharra, halan ze, adibidez, lehengo "-t" datiboak  (adibidez an "darakust") amaituko zirén egiten referentzia ki sujetu aktiboa.

Era berean, joanen ziren reinterpretatzen eta reaplikatzen lehengo material ondo zaharrak nola "e" edo "da" morfoak an erabilera eta kokapen diferenteak (ikus #2925). Esan nahi baita ze, izanki formalki ber morfoak, euren aplikazio funtzioanla joanen zen aldatzen kin evoluzioa on hizkuntza. [2927]

"hon/hor (h-o-n/h-o-r) hurbileko erakusleak" versus "non/nor (n-o-n/n-o-r) galdetzaileak", kin ber erro-estruktura oinarritua an "o"

Irakurtzen genituén an #2921 De Rijk-en hitz hauek burúz "*da(n)" adverbio berreraikia:

Contaríamos, según eso, con un adverbio dan 'ahora' de forma inesiva, que en alativo se declina dara y en elativo danik. Nuestro vocablo [*dan] pertenecía, por tanto, al paradigma sin duda antiguo que todavía siguen los vocablos también adverbiales non 'donde' y han 'allí', con los alativos correspondientes nora 'a donde' y hara 'allá', y los elativos nondik 'de donde' y handik 'de allí'. [De Rijk, 1992:704]

Horretaz, guk komentatzen genuén hau (an ber #2921):

... nondik baitare destakatu nahi dugun nóla De Rijk-ek sartzen dituén an ber paradigma hala "han", nola "da(n)" nola ere "non", hirurak inesiboak.

Bestalde, hauxe genioén an #2918:

Hasierako partikula (...) horiei [ha (h-a: urrunagokoa), ho (h-o: hurbilagokoa)] gero joanen jakén atxikitzen beste soinu osagarri batzuk (nola "-n" edo "-r"), emánez ñabardura finagoak ki erakusle moduko horiek:

• han/har (h-a-n/h-a-r), hon/hor (h-o-n/h-o-r)

Eta marko horretan, gaur azpimarratu nahi genuke ze antzera nola dauzkagun hurbileko erakusle matizatu hauek:

• hon/hor (h-o-n/h-o-r)
  

halaber aurkitzen ditugú "non" eta "nor" galdetzaile matizatuak, itxura guztien arabera berdin oinarrituak an hurbileko erakuslea ("-o-"), non hasierako aspirazioa "h-" bilakatu dén "n-" nasala:

• non/nor (n-o-n/n-o-r)
  

halan ze, galdetzaile horietan ere aurkituko litzaké "o" erakusle zaharra ("-o-" erro vokalikoa):

• non/nor (n-o-n/n-o-r)
  

Hortxe, erdi-erdian. [2926] [>>>]

Gogoratuz beste sarrera bat gain analisi morfologikoa on "izan" aditzeko orainaldia

Hor doá, atzokoaren osagarri, beste sarrera bat zeháztuz gure analisi morfologikoa on "izan" aditzeko orainaldia:

• [1976] Beraz, daukagu 'izan' aditzeko orainaldi osoa aterea tik '*e - i - za - n' (singularra, salbu 'da' fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak lirakén "za" eta "la" partikula zaharrak

Beraz, "izan" orainaldiko singularrek izanen luketé honako aditz-partizipioa:

• *e - i - za - n > i - za - n = izan (aditz-partizipioa)

zeinekin zuzenean lotuta daudén 1. eta 2. persona, baina ez 3. persona, zein litzakén fosil zahar bat:

• n(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = naiz (orainaldiko 1. persona)

• h(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = haiz (orainaldiko 2. persona)

• da (fosil bat: orainaldiko 3. persona) 
  

eta horrá pluralak, atereak regularki tikan:

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n

non azken pausuan agertzen dirén bi evoluzio fonetiko divergente:

• g(u) - (d)a - i - la > g(u) - (d)a - i - ra > g - a - i - ra > gara / gira (orainaldiko 1. persona pluralak)

• z(u) - (d)a - i - la > z(u) - (d)a - i - ra > z - a - i - ra > zara / zira (orainaldiko 2. persona pluralak)

• ∅ - d(a) - i - la > ∅ - d(a) - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

Beraz hortxe daukagu "izan" aditzeko orainaldi osoa aterea tik '*e - i - za - n' (singularra, salbu 3. persona  fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak lirakén "za" eta "la" partikula zaharrak. 

Azkenik eta bidenabar, gogora daigun partikula zahar horietako batzuk, zeinen kokapena eta interpretazioa izan zitekén oso flexiblea an garai haiek:

Atzokoan gogoratzen genuén ondoko zerrendatxo inkonpletoa, non Lakarra diakronistak (2018) biltzen zituén zenbait partikula zahar zein erabili dirén hala prepositiboki nola postpositiboki:

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beste bikote inportante bat izanen litzakén:

e- / -e

zeintatik goragoko adizkietan agertzen zaikigún "za", "la", "e" eta "i", hala nola ere "da" fosila.

Ikusten dugunez, behin eta berriro agertzen jaku ber adreilu morfologikoak,...

... zeinen kokapena eta interpretazioa izan zitekén oso flexiblea an garai haiek.

Bai, dirudienez, ondo flexibleak (mugikorrrak) ziren partikula horiek, hala an kokapena nola an erabilerak. [2925] [>>>]

Gogoratuz zehatzago zéin den gure analisi morfologikoa on "nator/dakar"

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Finean, konpartitzen dugu analisi morfologiko hori.

Esan nahi genuen ze, finean, amaitzen dugula egiten ber analisi (zatiketa) morfologikoa zein De Rijk-ek (1992), nahizta, zehatzagotuz, esan behar dugu ze, bidean, gure analisian nahiago dugú De Rijk-ek aipaturiko bigarren aukera, zein gure atzoko hitzetan zén hauxe:

..., edo agian "nator" forma "nadator" formatik etor litekeela, behin bokal arteko "d" hori galdu ostean (...). [Gure reseina, 2008] 

Horretaz, eta beste kontu batzuez, mintzo ginen an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún osoki:

• [1755] "da" izanen litzaké forma oso zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetakoa), zein gelditu dén fosildua barné "izan" aditza

Josu Lavin-ek atzo:

Hassieraco DA- hori içan aditzarena da. Erdaraz = es, está.
dakart: algo está siendo traído por mí, nondic: lo traigo
dakarKIZUt: a ti, para ti.

Hor interpretatzen ari zara, Josu, "da-" morfema hori nola balitz aditz laguntzaile bat barnén estruktura pasibo bat, baina aditz trinko horietan, "da-" hori ez da laguntzaile pasibo bat, baizik orainaldiko partikula bat, zein jatorriz, hasiera-hasieran, izanen bide zén adverbio-erakusle orokor independente moduko bat, zein geroago berrinterpretatuko zén postpositiboki nola 1. personako izenordea ("dakarda > dakart"), edo, solterik ere, nola 3. personako adizkia barnén "izan" aditza. 

"da" horrek ez du erakusten antzekotasunik kin "izan" aditza (eztare, "gara", "zara" edo "dira" adizkiek), alderantziz zein "naiz", "haiz" edo "zan" formak, zein bai derivatuko lirakén ti oinarrizko aditz hori. Bestela esanda, "da" litzaké forma partikula zahar bat barnén "izan" aditza (bere jatorria ez legoke an "izan" aditza).

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz presentzia, "orain-hemengo" presentzia, zein soilik geroago bilakatuko zén aditz purua (an "(hura) da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "daiz").

Eta respektu zure interpretazio pasiboa, Josu, argudiatu genuen hemen nóla halako ordenetan guk soilik ikusi ahal dugún OVS ordena regular bat an ahots aktiboa, non, adibidez, bukaerako S hori ez den sujetu pazientea, baizik sujetu aktiboa (sujetu gramatikala on esaldia); hots, errepikatzen dugú: OVS regular bat. Ikus:

• Gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta berdin objetua) dá berbera: alegia, dira bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak
  

non esaten genuén hau:

Guk "na-kar-zu" horretan, hau ikusten dugu:

ni   da   kar   zu > n(i) - (d)a - kar - zu > nakarzu

ni (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzekoa nola "orain", eta edozein kasutan zerbait oso kontextuala, oso presentziala) - kar (aditz-erroa, aditzaren eduki semantikoa, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

Hor, sujetu aktiboak ez zuen behar inolako markarik, (ez zen behar ergatiborik), zeren posizionalki markatua baitzegoen (postposizionalki). Bide beretik (kontuan hartu ze "-a" artikulu determinatua ez zen oraindik sortua):

sagar   da   kar   zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

 edo berdin:

sagar   da   kar (t)za  zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - (t)za (adverbio moduko bat adiéraziz "asko" edo pluraltasuna) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

non "da" eta "(t)za" izanen lirakén adverbio modukoak (aski flexibleak posizionalki).

Esan nahi baita ze hor argiki ikusten dugu esaldi aktibo bat baina an OVS ordena, zein akaso izanen zén euskararen ordena zahar bat, nondik S gerota gehiago hasiko zen dislokatzen ki aurreneko posizioa, non sortu zén ergatiboa:

zuga ni da kar zu > zuk nakarzu

SOV

non "zuga" horrek jarraitzen dú izaten ber sujetu aktiboa zein lehenago (bukaerako "zu" bikoiztu hori jada gelditu da fosilizatua an morfologia, testígatuz ordena zaharra), baina orain gramatikaldua an esaldi-hasiera. Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta objetua) dá berbera: alegia, dira bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak.

"da" forma zahar hori (anbiguo samarra gramatikalki) geroago bilakatu zén aditza, antzera nola bilakatu zén izenordaina ere (erakutsiz flexibilitate sintaktiko handia).

Hortik gaurkoan entresakatuko genuke honako zatitxo hau:

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz presentzia, "orain-hemengo" presentzia, zein soilik geroago bilakatuko zén aditz purua (an "(hura) da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "daiz").

non aipatzen genuén "*daiz" forma regular hipotetikoa, zein lotu ahal den kin "noiz" galdetzailea. [2924] [>>>]