"Kontraesan horretan biltzen da gure arazo sintaktiko larrienetako bat,..."

Atzo irakurtzen genuen ondoko sarrera an bloga on Erramun Gerrikagotia:

• Lagunaren gogoetea eta reflexioa 

Nire lagun batec iracurriric hau titularra (Gara, domequea 30 martxoa 2025, 16 or)

Martxoko azken ostiralak "Puzzlea bete arte" maiatzeko ekimena iragarri du

galdetu dit ea nic nola ipinico -redactatuco- nuquen titular hori. Hauxe diot erantzun 

Martxoko azken ostiralak iragarri du "Puzzlea bete arte" maiatzeko ekimena

Orduan diost lagunac ondocoa an whatsapp

Halan da be, hor dago beti, baztarrak endredetan, galdegaiaren kontua, esan nahi baita, ulertzen badozu/badogu aditzaren aurrean doana galdegaia dala (fokua edo elementu indartua), orduan esaldia desorekatu egiten da eta galdera honen erantzuna bihurtzen da: "Nork du iragarri maiatzeko ekimena?" Baina guk ez dogu nahi "martxoko azken ostirala" galdegai izaterik, ordea aditzaren aurrean dagoenez galdegai bihurtzen da automotikoki (Hegoaldean). 

Kontraesan horretan biltzen da gure arazo sintaktiko larrienetako bat, diskurso neutro eta progresivo bat eraikitzeko oztopo gogaikarrienetako bat. 

Badakigu zer konponbide proposatzen daben Jesusek [Jesus Rubio] arazo horrentzat?

Saiatuko gara erantzuten an hurrengo sarrerak. [2679] [>>>]

Hor agertzen zaigú "arren" baliabide finala, orriotan askotan erabilia

Atzokoan aipatzen genuén ondoko adibidea, zeinen amaieran agertzen zaigún perpaus subordinatu final interesgarri bat kin baliabide bat zein askotan erabili dugún orriotan: "arren..." prepositiboa:

"( . .. ) gure salbatzailleak ordenatu du eukaristia guziz sainduaren guzien gaineko sakramendu hura, zeinak baitaduka egiazki haren haragia era odola, arren hura iaten duena sekulakotz bizi dadin" (SP Phil)

Honako aldaeretan ere erabili ahal dá "arren" tresna, denak ere sortuak erábiliz euskararen mekanismo propioak:

• [456] "... egin dezagun arren" = "arren-eta... egin dezagun" = "arren... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."

Jada aipatua dugu desdoblamendua (bikoizpena) on "arren" final postpositiboa, sortaraziz "arren-eta..." prepositiboa, edo laburrago, "arren..." soila. Esan nahi baita:

"...egin dezagun arren" = "arren-eta... egin dezagun" = "arren... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."

Ikus daigun "arren-eta" sarrera an hiztegi historikoa déitzen Orotariko Euskal Hiztegia (OEH):

ARREN ETA (...) b) (Dv). Para que. Cf. Lf Gram 748: "Parfois ce subjonctif final est annoncé par arren-eta [...], 'afin que'". Bidali zion mezua arren-eta hurbil zadin. J. Etcheb. [ES?] ap. Dv. Eskola nausi yarri, arren eta haurrak, / Orotan gehienik arthatu beharrak, / Etziten itsu geldi, eskeko bidean. Hb Esk 134. 

eta ikus ere bere versio final burulehen soildua, "arren...":

ARREN 5. (Dv). (Con oración subordinada final, normalmente al comienzo de frase). Para que, a fin de que. v. ARREN ETA; cf. infra (II). Tr. Exclusivamente septentrional; no hay testimonios del s. XX. Othoiztuko duzu Iainkoaren maiestatea, arren agrada dakion zure eginza hau. Harb 45. Hargatik erne egon behar da eta othoitz egin arren denbora eztoan alferrik. SP Imit I 10, 2 (Ch denbora alferrik ez doazuntzat). Itzulgaitzatzu zure gana arren eskerdun, humil eta debozionetsu gerta gaitezin zure aldera. "Convertenos ad te, ut simus grati, humiles & devoti". SP Imit III 8, 3. Egiozu ofrenda zure bihotzaz, arren iar dadin haren gainean iaun, iabe eta nausi. SP Phil 523. Gure salbatzailleak utzi dio bere Elizari Penitenziazko eta Konfesioneko Sakramendua, arren hartan garbi gaitezin gure bekhatu guziez. Ib. 154 (He 156 garbitzeko). Egin dezatela horrentzat othoitz [...], arren [...] merezi dezan sartzea Zeruko glorian. Brtc 271. Tiranoek gatiboak gatez eta burdinez / Kargatzen ohi dituzte, arren hekin ordenez / Trufaturik ez daitezen bere gisa goberna! Monho 48. Beilla bat egina nuen, / Arren zu senda ziñtezen. Gy 76. Aiphatu lekhura bera da gan nahi, / Ez dadintzat arren trunpatua geldi. Ib. 96. Eskaldun guzia da egun gonbidatzen / Has dadin izpirituz zerbeiten moldatzen, / Yakin dezaten arren gure ondokoek / Nolako gaiak zuzten hekin arbasoek. Hb Esk 6. Nik dakidan bezala guziek arren / Yakin dezaten. Elzb Po 190.

non, antzeko kasuetan bezala, eskura egon beharko litzakén aditz-aukera ez-jokatua ere: "arren egin..." kin zentzu finala.

Aukera horiek guztiak sortzen dirá erabiliz euskararen mekanismo propialak, hala nola adibidez postposizioaren  desdoblamendua (bidéz dislokazio prepositiboa), "-eta" partikula indartzailea jartzea edo kentzea aráuz hiztunaren interes komunikatiboa, aditz jokatua aurreratzea (emanez "arren + aditza + beste osagarriak"), edota aurreratzea soilik partizipioa edo aditz-erroa. Denak ere aukerakoak.

Bai, denak ere euskararen mekanismo propioak, euskara hutsa. [2678] [>>>]

"( . .. ) gure salbatzailleak ordenatu du eukaristia guziz sainduaren guzien gaineko sakramendu hura, zeinak baitaduka egiazki haren haragia eta odola,..." (SP Phil)

Atzoko adibidean bázen oin-ohar bat (ondoko 27. oharra) non Alberdi-García-k (1998) aportatzen dutén beste adibide hau:

27 Guztiarekin ere, orobat aurki daitezke erlatibo-esaldia azken-azken gunean ez dagoen adibideak. Horrelakoetan, esaldi nagusiari dagokion mendeko esaldiren batek hartzen du kokagune hori:

"( . .. ) gure salbatzailleak ordenatu du eukaristia guziz sainduaren guzien gaineko sakramendu hura, zeinak baitaduka egiazki haren haragia eta odola, arren hura iaten duena sekulakotz bizi dadin" (SP Phil)

zeintan aurkitzen dugún SVO neutroa hala an perpaus printzipala nola an perpaus erlatiboa, alegia "SVO zein VO", biak ere neutroak:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

kin berezitasuna ezen, kasu honetan, esaldiak jarraitzen dú kin beste perpaus subordinatu bat (finala), zeintaz saiatuko garen mintzatzen biharkoan. [2677] [>>>]

"..., ofritzen darozkitzut aphezaren eskuz, egiazko jainko bizi eternala, ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute..." (Baraziart, 1784)

Irakurri genuén herenegun beheragoko pasartea (Alberdi-García, 1998), nondik ateratzen genuén honako hitz-ordena nagusi orokorra an perpaus printzipalak kin perpaus erlatiboak kin "zein":

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Atzokoan komentatu genuén pasarteko lehen adibidea, eta gaur mintzatuko gara burúz bigarrena (ganik Andre Baraziart, 1784), alegia:

Kreatura hilkor, eta bekhatuz kargatu bat baizen ez naizen arren, ofritzen darozkitzut aphezaren eskuz, egiazko jainko bizi eternala, ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute ganbiatuak zure seme Jesus Kristoren gorphutzerat eta odolerat. [Baraziart, 1784]

non, ikusten dugunez, perpaus printzipalaren aditza eta objetua doazén an VO ordena:

..., ofritzen darozkitzut aphearen eskuz, egiazko jainko bizi eternala,...

eta jarraian, objetu hori zehazten da bidéz reformulazio bat ("ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute...") non autoreak erabiltzen duén perpaus erlatibo bat (gure ikuspegitik murriztailea, nahiz eta komaz idatzita):

..., ogi hori eta ardo hori, zeinak izan behar baitute ganbiatuak zure seme Jesus Kristoren gorphutzerat eta odolerat.

zeintan aurkitzen dugún gorago aipatutako ordena nagusi neutro hori:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Horixe. [2676] [>>>]

Progresio informatiboa an ordena guztiz neutroa: "...; aireak ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke." (Duvoisin, 1858)

Atzokoan genioén ze gaur ikusiko genuén adibideren bat, eta hor doá Alberdi-García-k emandako lehen adibide hori (ikus atzoko irudia), zeintan zuzentzen ditugún pare bat errata jarráiki Duvoisin-en originala ("Laborantzako liburua", 1858) eta zehazkiago bere 1892ko reinpresioa:

Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten dute airearen gozoa; aireak ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke. [Duvoisin, 1858]

Hortxe ikusten dugú atzoko patroi nagusia;

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

non ez dagoen "gainerako osagairik", alegia:

... aireak + ematen diote + hazkurri bat + zeina gabe + hil bailitazke

Hor, "aireak" dá sujetu thematikoa (aipatu berri da) eta beste guztia dá predikatu rhematikoa ("ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke"). Zati rhematikoan, aditz nagusia ("ematen diote") litzaké zati gutxien rhematikoa, eta perpaus erlatiboa izanen litzaké rhematikoena. Argiki nabari dugú progresio informatiboa an ordena guztiz neutroa (SVO neutroa an perpaus nagusia). Bihar beste adibide bat. [2675] [>>>]

Tipikoki: ...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Atzokoan galdetzen genuén:

Eta, nón kokatu ohi dá erlatiboaren aurrekaria (referentea) respektu aditz printzipala? Eta orohar, nón kokatu ohi dirá perpaus nagusiko osagarriak respektu aditz printzipala? Zehaztu ahal dugu gehiago? Bihar saiatuko gara.

Alberdi-García (1998) dúte aztertzen puntu hori, atéreaz honako hurrenkera nagusia:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + erlatiboa [Alberdi-García, 1998:249]

non, bukaerako perpaus erlatibo horretan, ordena nagusia dén hau (ikus adibidez [2669] eta [2672]):

zein + adizkia + gainerako osagaiak [Alberdi-García, 1998:246]

horrela geldítuz honako ordena nagusi orokorra:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Hortaz, tipikoki:

...perpaus nagusiko aditza + osagai/osagarriak + zein + adizkia + gainerako osagaiak

Bihar, adibideren bat. [2674] [>>>]

Eta zéin ote da perpaus printzipaleko ordena nagusia noiz agertzen dén "zein" motako erlatibo bat?

Aurreko sarreretan egon gara aztertzen zéin den hitz-ordena nagusia an "zein" motako perpaus erlatiboak, aurkituz nagusiki ondoko ordena hau harik XIX. mendea (jarráiki Alberdi-García, 1998):

zein + adizkia + gainerako osagaiak

non informazio rhematikoena aurkitzen dén an posizio postverbala. Hori, berez, oso interesgarria izanki, ez da gutxio interesgarria aztertzea zéin izaten den hitz-ordena tartén aditz printzipala eta "zein" formako perpaus erlatiboa. Hor ere jarraituko dugú Alberdi-García (1998), non, hasiera batean, ezberdintzen dirén bi ordena orokor hauek:

... eta bi kokapen bereizi ditugu: adizki nagusiaren aurrekoa (erlatibo-perpausa + perpaus nagusiko adizkia) eta adizki nagusiaren atzekoa (perpaus nagusiko adizkia + erlatibo-perpausa).

eta non bigarren ordena hori gailentzen dén gain lehenengoa:

Bigarren ordenari dagokionez (adizki nagusia + erlatibo-perpausa), nagusia dela esan daiteke; izan ere, ordena horretan ageri dira perpausik gehienak, bai eta erlatibo-perpausa mendeko beste perpaus bati dagokionean ere. [1998:249-250]

Beraz, gehienetan perpaus erlatiboa kokatzen dá ondóren-ze perpaus printzipaleko aditza:

adizki nagusia + erlatibo-perpausa

Eta, nón kokatu ohi dá erlatiboaren aurrekaria (referentea) respektu aditz printzipala? Eta orohar, nón kokatu ohi dirá perpaus nagusiko osagarriak respektu aditz printzipala? Zehaztu ahal dugu gehiago? Bihar saiatuko gara. [2673]

"zein" motako erlatiboetan, informazio rhematikoena (finena, informatiboena) kokatzen dá an posizio postverbala, naturaltasun osoz, neutrotasun osoz

Azken egunotan ari gara mintzatzen burúz hitz-ordena nagusia an perpaus erlatibo prepositiboak kin "zein", alegia:

zein + adizkia + gainerako osagaiak

zein dén guztiz koherentea kin perpaus horien jatorri galdetzailea (ikus atzokoa). Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze, ordena horretan, perpaus erlatiboko aditza eta geroko osagarriak izaten dirá tipikoki informazio berria (izaten dirá rhematikoak), hala nola ere ze informazio rhematikoena (finena, informatiboena) kokatzen dá an posizio postverbala, naturaltasun osoz, neutrotasun osoz. [2672]

Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: galdera indirektoak erantzun bihurtuak (eta hortaz, jatorriz: "zein + adizkia + gainerako osagaiak", murriztaileak, mugagabeak eta erámanez "-n" subordinazio-marka)

Atzo eta herenegun ikusi dugú ze "zein" moduko perpaus erlatiboetan ordena nagusia izaten dén hau:

(1 ORDENA) zein + adizkia + gainerako osagaiak
( ... ) kontritioneaz bertze dolore molde bat, parabisurako loriaren galtzeko, edo ifernuko
penetara ioaiteko beldurtasunetik heldu dena, zein deitzen baita: Arritio, Acrizionea.
(Axular: Gero, 1643)

[Alberdi-García, 1998:246-247]

non aditza kokatzen dén justu atzén anaforiko erlatiboa ("zein"), eta aditzaren ondoren beste osagai guztiak.

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondorengo bi sarrera hauek non justifikatzen genituen halako perpausen zenbait ezaugarri ("zein + adizkia + gainerako osagaiak", murriztaileak, mugagabeak eta "-n" subordinazio-marka) an euren jatorri galdetzaile, eta zehazkiago an euren jatorri galdetzaile indirektoa:

• [409] Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak tik galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak emanen zien euren jatorrizko izaera murriztailea ere (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren garatuz erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren garátuz erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justu atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta lehenago ze perpauseko beste osagarriak, nola izan ahal dén objetua (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamendu batzuk ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak izan ahal dira soilik azaltzaile-mugatu-OV, halan-ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VO-a.

Bide beretik, ondorengo sarreran gehitzen genuén "-n" subordinazio-marka ki aurreko hiru jatorrizko ezaugarri horiek:

• [410] "zein" erlatiboak: aukeran murriztaile, mugagabe, VO eta... gabén subordinazio-marka

Azken sarreran aipatzen genituén zenbait mota on "zein" erlatiboak (mota murriztailea, mota mugagabea, VO ordena an perpaus erlatiboa), zein, izanik ere ondo sustraituak (tik sorrera bera on erlatibo horiek) eta izanik ere ondo interesgarriak diskursiboki, ez diren gaur egun gomendatzen (an instantzia ofizialak), baizik, gehiago, desgomentatzen:

Ikus: "Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aldiz, eta nola komentatzen genuen hemen, báda erlatibo horien laugarren jatorrizko ezaugarri bat zein, aitzitik, aldezten den. Ari naiz burúz beharra ki erabili "-n" subordinazio-marka an perpaus erlatiboak, zein ez litzakén baizik zeharkako galderetako "-n" bera.

Dakigunez, zenbait autoreren lumetan, jatorrizko erabilera hori zabalduko zén ki erabilera arinagoak non ez zen itsasten halako marka subordinatiboa:

Ikus: Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile subordinatuak
edo:  Ez genuke eginen baizik segitu bidea zein zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek 

Sarrera horietan genioenez, aukerako "-n" subordinazio-marka erlatiboa dá beste aukera sinplifikatzaile interesgarri bat zein ez litzaken galdu behar.

Nolabait esanda, jatorri galdetzaileko perpaus erlatibo horiek izanen liraké  galdera indirektoak erantzun bihurtuak (eta hortaz, jatorriz: "zein + adizkia + gainerako osagaiak", murriztaileak, mugagabeak eta erámanez "-n" subordinazio-marka). [2671] [>>>]

Alberdi-García (1998): "Datu hauetatik ageri denez,... autoreek ["zein" erlatiboetan] adizkia izenordainaren atzean bertan kokatzeko joera agertzen dute."

Atzoko sarreran ikusten genuen ze euskararen tradizioan perpaus subordinatu erlatiboak erabili dirá ondo nagusiki an ordena hau:

(1 ORDENA) zein + adizkia + gainerako osagaiak
( ... ) kontritioneaz bertze dolore molde bat, parabisurako loriaren galtzeko, edo ifernuko penetara ioaiteko beldurtasunetik heldu dena, zein deitzen baita: Arritio, Acrizionea.
(Axular: Gero, 1643)

[Alberdi-García, 1998:246-247]

non aditza kokatzen dén justu atzén anaforiko erlatiboa ("zein"), eta aditzaren ondoren beste osagai guztiak. Gaurkoan nabarmendu nahi genuke ze ordena horren nagusitasuna joan zén areagotzen mendez-mende harik XIX. mendea, non hurrenkera horrek lortu zuén bere kota maximoa, alegia %60 respektu erlatibo prepositibo guztiak, nola ikusi ahal dugun an ondorengo datuak on Alberdi eta García:

Autoreek konkluitzen dutenez:

Datu hauetatik ageri denez, ordena nagusia lehenengoa da, hau da, autoreek adizkia izenordainaren atzean bertan kokatzeko joera agertzen dute.[Alberdi-García, 1998:246-247]

hau da: zein + adizkia + gainerako osagaiak. [2670]

Xabier Alberdi-k eta Julio García-k (1998) aztertzen dute nolákoa izan den hitz-ordena barnén perpaus subordinatu prepositibo oinarrizkoenak ("zein" erlatiboak): nagusiki "zein + adizkia + gainerako osagaiak"

Amaitzen genuen atzo esánez ze:

Baina kontua da ze, euskara idatziaren hasieratik bertatik, existitzen dira perpaus subordinatu prepositiboak ere, non objetua normaltasun eta neutrotasun osoz kokatu ohi dén atzén bere aditza, antzera nola an anitz perpaus printzipal.

Horren harira, azter daigun nóla osatu ohi dirén an euskal tradizioa perpaus subordinatu akaso oinarrizkoenak eta inportanteenak (gure ikuspuntutuk, perpaus erlatiboak), jarráiki lana on Xabier Alberdi eta Julio García titulatuá "'Zein (...) bait- / -n' erlatiboa: Literatura-Tradizioa" (1998), non aurkitzen dugún ze "zein" moduko perpaus erlatibo horietanen barne-ordena hagitez maizkoena dén hau:

(1 ORDENA) zein + adizkia + gainerako osagaiak
( ... ) kontritioneaz bertze dolore molde bat, parabisurako loriaren galtzeko, edo ifernuko penetara ioaiteko beldurtasunetik heldu dena, zein deitzen baita: Arritio, Acrizionea.
(Axular: Gero, 1643)

[Alberdi-García, 1998:246-247]

Alegia: zein + adizkia + gainerako osagaiak. [2669] [>>>]

Zértan oinarritzen da Juan Garzia ki arautu ordena neutro bakar zurrun hori?

Zértan oinarritzen da Juan Garzia ki arautu ordena neutro bakar zurrun hori? Juan Garzia oinarritzen da an hitz-ordena on perpaus subordinatu postpositiboak (non objetua kokatzen dén lehenago ze bere aditza):

Euskaraz, esate baterako, eman ditugun aldaera horietatik guztietatik, garbi dago zein baliatuko genukeen, kanonikoki,  honelako egitura batean: 

[perpausa] + -( e )NEZ GERO → 

[subjektua + objektua + aditza] + -(e)NEZ GERO

[Garzia, 2014:27]

Baina kontua da ze, euskara idatziaren hasieratik bertatik, existitzen dira perpaus subordinatu prepositiboak ere, non objetua normaltasun eta neutrotasun osoz kokatu ohi dén atzén bere aditza, antzera nola an anitz perpaus printzipal. [2668] [>>>]

Horrá Juan Garzia-ren ereduko ordena transitibo neutro bakarra: Sujetua-Zirkunstantzialak-Datiboa-Objetua-Aditza

Esaten eta galdetzen genuén atzo:

Hor nahiko genuké informazio gehiago burúz nóla ordenatzen dirén gainerako osagai horiek tartén sujetua eta aditza. Eta, momentu honetan, bereziki interesatzen zaigú nón kokatzen den objetua an esaldi transitibo neutroak. Bihar saiatuko gara erantzuten ki galdera hori.

eta joaz ki Mounole-ren referentzia nagusia, zein dén Juan Garzia-ren "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako." (2014), aurkitzen dugú honako erantzuna, erakutsiz zéin den Garzia-ren ereduko ordena transitibo neutro bakarra: 

Sujetua (erg.) - Zirkunstantzialak - Datiboa - Objetua - Aditza

Eta erántzunez ki gure bigarren galdera, eta jarráiki Garzia (2014), esaldi transitibo neutroetan objetua kokatzen dá justu aurrén aditza. Horixe. [2667] [>>>]

Mounole (2024): "Euskarazko oinarrizko perpausa subjektuarekin hasi eta aditzarekin bukatzen da."

Hortaz, joan gaitezen ki mamia. Nolákoa da euskararen ordena neutroa (edo oinarrizkoa) aráuz Mounole hizkuntzalaria eta Gramatika Batzordeko euskaltzaina?

Euskarazko oinarrizko perpausa subjektuarekin hasi eta aditzarekin bukatzen da (229). Haien artean kokatzen dira gainerako osagaiak (predikatu osagarria, objektua, datibozko objektua...). [Mounole, 2024:129]

Beraz, euskararen hitz-ordena neutroa ofizialki "... aditzarekin bukatzen da". Gainera:

Haien artean kokatzen dira gainerako osagaiak (predikatu osagarria, objektua, datibozko objektua...). [Mounole, 2024:129] 

Hor nahiko genuké informazio gehiago burúz nóla ordenatzen dirén gainerako osagai horiek tartén sujetua eta aditza. Eta, momentu honetan, bereziki interesatzen zaigú nón kokatzen den objetua an esaldi transitibo neutroak. Bihar saiatuko gara erantzuten ki galdera hori. [2666] [>>>]

Celine Mounole hizkuntzalari eta euskaltzainak (Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordekoa) eskaintzen digú aukera ezin hobea ki gogoratu euskararen hitz-ordena ofiziala

Herenegun genioén ze:

Tipikoki, holako desoreka informatiboak gertatzen dira zeren Berria-n (jarráiki basikoki Juan Garzia-ren eredua, nola izaten den ohikoa an euskararen instituzio publiko guztiak) inposatu da eredu linguistiko bat zein dén pozoi hutsa ganá euskal diskurso neutroa berdin nola ganá euskal diskurso expresiboa. Errepikatzen dugú: pozoi hutsa.

eta akaso komeniko litzake gogoratzea gaur egun guztiz nagusi dabilen euskara-eredu formala, aprovetxatuz ze Celine Mounole hizkuntzalari eta euskaltzainak (Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordekoa) eskaintzen digú aukera ezin hobea bidéz bere "Iparrorratza. Kalko eta huts ohikoenen saihesteko bidelaguna", publikatua oso berriki, an 2024. Horrá azala:

Liburu horretan aurkitzen dugú kapitulu bat dedikatua ki huts sintaktiko ohikoenak, zeinen barruan autorea mintzo dén burúz hitz-ordena an sekzio berezi bat:

Ikusi ahal dugunez, lehenengo momentutik, referentzia nagusia dá Juan Garzia (2014, "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako.", UPV/EHUko Argitalpen-Zerbitzua). Jarraitukó. [2665] [>>>]

Zoritxarrez, Euskaltzaindia-ren indarra ez datza an bere sensibilitate funtzionala: "zergapetu" versus "zergatu"

Sintaxia da esparru zentrala non bilatu behar dirén aterabideak ki oraingo egoera itogarria, baina bádira beste arlo batzuk zein joan behar dirén revisatzen eta fintzen, hala nola nagusiki adizkiak edota lexikoa. Azken honetaz, ikusten genuén atzo eta herenegun nóla Berria egunkarian erabiltzen zén "zergapetu" aditza an:

"EBk 26.000 milioi euroren inportazioak zergapetuta erantzungo dio AEBei"

bitárten guk erabiltzen genuén "zergatu", silaba bat laburragoa eta, gure ustez, neutroagoa ere.

• Alde batetik, "zergatu" laburragoa da, eta gogoratu behar dugu zé inportantea dén lexiko laburra noiz erábili sintaxi buru-azkena (unitate uztargarriak ahalik-eta laburrenak izan daitezen).

• Bestalde, "zergatu" izanen zén sinpleki nola "zerga ezarri", bitárten "zergapetu" aditzak balioko luke nola "zerga pean ezarri", zein bihurtzen dén pittin bat redundantea gabén beharrik (nahikoa dá "zerga ezarri"), eta ondorioz, pittin bat markatuagoa, gutxio neutroa.  

Gainera, bi aldaera horiek agertzen dira an OEH, elkarri referentzia eginez:

baina soilik "zergapetu" agertzen da an EH (hiztegi ofiziala):

Behin EH-n aukeratuta, praktikoki soilik erabiliko dá "zergapetu" luzeagoa, redundantetxoagoa, eta markatuxeagoa. 

Gure ustetan, biak egon beharko lirake aukeragarri, eta batzuetan "zergapetu" forma izanen litzaké egokiago, nola gertátu adibidez an goragoko OEHko adibidea:

Erkietan gurena, orain zergapetua!

non azpimarratu nahi dén zergaren zama zeintaz erabiltzailea kexu den; baina gehienetan nahikoa izanen litzaké "zergatu" arinagoa, gainera aberástuz lexikoa kin aukera motzagoak eta matizatuagoak. Zoritxarrez, Euskaltzaindia-ren indarra ez datza an bere sensibilitate funtzionala. [2664] [>>>]

Inposatu da eredu bat zein dén pozoi hutsa ganá euskal diskurso neutroa berdin nola ganá euskal diskurso expresiboa. Errepikatzen dugú: pozoi hutsa

Kritikaten genuén atzo honako titular hau zatio arrazoi komunikatiboak:

"EBk 26.000 milioi euroren inportazioak zergapetuta erantzungo dio AEBei"

Hor, justuki azken hitzean enteratzen gara ze titularra ari da burúz Amerikako Estatu batuak ("AEB"), eta soilik azkenaurreko hitzetan ("erantzungo dio") konturatuko gara ze hitz horien aurreko informazioa referitzen da ki Europar Batasuna-ren erantzuna ki AEB. Esan nahi baita ze hasiera horretan joanen gara jasotzen informazio oso zehatza zein ez dugun jakingo ondo uztartzen an gure entendimendua halan-ze gorde beharko dugu an gure memoria harik heldu momentu egokia ki uztartu informazio hori. Horrek esan nahi du ze titular (informazio) hori ez dago ondo aurkeztua (teknikoki esanen genuke ze ez dago ondo thematizatua), holan sórtuz arazo komunikatiboak, desoreka komunikatiboak (atzokoan esaten nuenez, gutxienez hiru aldiz irakurri behar izan nuen ki hasi ulertzen).

Zergátik gertatzen dira gauza hauek? Zeren, orohar hitz eginda, gure hizkuntzalari nagusiek ondo gorde nahi duté euskararen esentzia; askoz gehiago, gorde nahi dute quintesentzia on euskara, zein ez litzaken beste ezer baizik... galdetutako sintagma (teknikoki "galdegaia") eta haren kokapen prezisoa aurrén perpauseko aditza, ez soilik noiz galdera explizitu bat dagoen, baizik-ere noiz ez dagoen galderarik, eta are noiz ez dagoen galderarik eta informazio guztia dén berria, nola gertatu ohi dén an egunkarietako titularrak, hola lórtuz eredu bat zek bihurtzen duén oso askea Altube-ren eredua ("Erderismos", 1929).

Tipikoki, holako desoreka informatiboak gertatzen dira zeren Berria-n (jarráiki basikoki Juan Garzia-ren eredua, nola izaten den ohikoa an euskararen instituzio publiko guztiak) inposatu da eredu linguistiko bat zein dén pozoi hutsa ganá euskal diskurso neutroa berdin nola ganá euskal diskurso expresiboa. Errepikatzen dugú: pozoi hutsa. [2663] [>>>]

Bi titular horiek esaten dituzté gauza ondo ezberdinak, baina hori aparte utzita, zatiaz ere errazago harrapatzen da Gara-ko sintaxia zeinda Berria-koa

 Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Verba eguinic gain aldaketa interlisguisticoa (edo inter hizcuntzen artecoa) etorri zait gogora ze hori -saltoa hizcuntza batetic bestera- eguiten ohi da ascotan arten daquitenac guehiago ze hizcuntza bat.

Esateraco gaur -eguena 13 martxoa 2025- titular principala an Berria eta Gara eguncariac dira gain thema berbera, batean euscaraz (an Berria) eta bestean (an Gara) gaztelaniaz.
Hara Berriaco titularra

"EBk 26.000 milioi euroren inportazioak zergapetuta erantzungo dio AEBei"

eta hara Garacoa

"La UE responde a Trump con aranceles por valor de 26.000 millones"

Gogoan izanic iracurle euscaldunac (zeinac ba daquien ere gaztelania) nago ni ze guehien guehienac edo guztiac eguin ahalco luquete salto (ezen hartu informatione preferentetzat Garacoa zeren da ulertzeco errazagoa).

¿Ez al da zatiaz ere errazago harrapatzea erdarazco textua (Gara) ze euscarazcoa (Berria)?

Gauza da ze bi titular horiek esaten dituzté gauza ondo ezberdinak. Alde batetik, Berria-ko titularrak dio ze:

EBk AEBei erantzungo dio zergatuz handik egindako inportazio batzuk zeinen balioa dén 26.000 miloi euro.

edo:

EBk AEBei erantzungo dio zergatuz handik egindako inportazio batzuk valoratuak an 26.000 miloi euro

edo baita ere:

EBk AEBei erantzungo dio zergatuz handik egindako 26.000 miloi euroko inportazioak

edo sinpleago:

EBk AEBei erantzungo dio zergatuz 26.000 miloi euroko inportazioak

eta bestetik, Gara-ko titularrak dió beste hau: 

"La UE responde a Trump con aranceles por valor de 26.000 millones" 

alegia, dio ze arantzelen (zergen) balioa izanen dá 26.000 euro, esan ordez ze zergatutako inportazioak (zergatutako oinarria) izanen dirá 26.000 eurokoak. Ondo ezberdinak dira bi gauza horiek, eta esan behar dugu ze Berria-ko edukia da zuzena, EB-k gravatuko ditú bere AEBtiko inportazio batzuk valoratuak an 26.000 euro. Gara-k esan beharko luké:

La UE responde a Trump con aranceles sobre importaciones valoradas en 26.000 millones

Diferentzia horretaz aparte, gauza da ze Berria-ko informazioa (sintaxia) ez da batere ondo ulertzen, bitárten Gara-koa ondo ulertzen den, hala okerreko titularra nola zuzendutakoa ere (nik personalki Berria-koa atzo goizean irakurri nuen, eta gutxienez hiru aldiz irakurri behar izan nuen ki ulertu bere esangura). Akaso bihar saiatuko gara esaten zerbait gehiago burúz titular horiek. [2662] [>>>]

Zénbat-eta aldaketa intralinguistiko gehiago non normaltzen dirén aukera sintaktiko potente eta funtzionalak, orduan-eta aldaketa interlinguistiko gutxiago

Jarraitzen dú herenegungo komentarioak:

Aldaketa da beharrezkoa, are geyo, da derrigorrezko, batez ere aldaketa baldin bada argia, ongi razonatua, inteligentea. Alegia, nola proposatzen diran blog honetan.

Bai, gaur eta hemen, aldaketa (evoluzioa) dá beharrezkoa, eta areago, ezinbestekoa. Esan gabe doa ze euskaran báda tradizio garatzailea ere, zeini eutsi behar zaion arrén ahal izan erantzun ki baldintza eta behar berriak, naturaltasunez.

Zeren, apárte utzita kontuak on kalitate linguistikoa (lotuak kin efizientzia eta eraginkortasun komunikatiboa, zein dirén oinarri-oinarrizkoak), gaur eta hemen baldin aldaketa ezbada intralinguistikoa, alegia barnén hizkuntza, izanen dá interlinguistikoa, alegia artén hizkuntzak. Zénbat-eta aldaketa intralinguistiko gehiago non normaltzen dirén aukera sintaktiko potente eta funtzionalak, orduan-eta aldaketa interlinguistiko gutxiago. [2661] [>>>]

Gabén transgresiorik, ez dago evoluziorik

Zioen atzo komentario batek:

Kulturak beti behar du jende ausarta, jendea zein dagoen prest ki puskatu arauak. Bestela egongo ginen kin legeak, arauak, kultura... on neolitiko. Aldaketa da beharrezkoa, are geyo, da derrigorrezko, batez ere aldaketa baldin bada argia, ongi razonatua, inteligentea. Alegia, nola proposatzen diran blog honetan.

Esaterako, dut leitu azken liburua on Miren Amuriza. Dut atsegin asko, hain zuzen zeren da liburu ausarta, puskatzailea, irrebeentea. Du proposatzen evoluzioa an ba (bat) alderdi on gure hizkuntza. Gero, ahal zaizu gustatu edo ez, hori da subjetiboa baina bilatzen du naturalitea, espresio librea, barruak hustu eta abar, gabe inongo muga. Horregatik du hartzen hainbat espresio tik gaztelania. Zoritxarrez, ez du orokorrean, sinplifikatzen aditzak edo bilatzen sintaxi geyo efiziente. Beno, agian an hurrengo liburua, nork daki.

Bide batez, gaia interesgarria: ba (bat) narrazio buruz nerabezaroa.

nondik hartzen dugún lehenengo esaldia: 

Kulturak beti behar du jende ausarta, jendea zein dagoen prest ki puskatu arauak. Bestela egongo ginen kin legeak, arauak, kultura... on neolitiko.

Bai, oso argi dago ze euskaran, gaur eta hemen, behar dá evoluzioa, eta gabén transgresiorik, ez dago evoluziorik. [2660] [>>>]

Ezin dut bestela imaginatu etorkizun zoriontsu bat

Gaurkoan, amaitutzat eman nahi nuke nire erantzun-sorta respektu ondorengo komentarioa ganik Javier (gogoratu [1], eta baitare [2620], [2621], [2622], [2623], [2624] eta [2625]):

Nire proposamena (ezjakin batena):

III. HEZKUNTZA-MINTEGIA ETORKINEKIN

"Euskara orain" liburua irakurtzen ari naiz. Hizkuntzak, gero ta errezenak, hainbat hobe; baina zure euskara berri/zahar hori aldrebesa iruditzen zait. Ki, ti, i, e... Nik uste soberan dakizula ezinezkoa dela jendeak horrela hitz egin dezala; eta, baita, inork, zu zeu salbu, idatz dezala (Krutwig datorkit burura). Zure jakinduriak (guztiz txundigarria) fruitu hoberik eman dezake, nire uste apalean.

Miresmenetik diotsut eta barkatu atrebentzia.

Eta hor, Javier, esan behar dizut ze guztiz oker zabiltza, ezin okerrago. Nire ustetan, ez dateke duda handirik ezen helduko da eguna non erabiliko dirén euskararen desdobalmendu sintaktiko naturalak, sinpleki zeren desdoblamendu horiek euskara baitira eta ez baitut ikusten batere arrazoi logikorik ki ez erabili euskararen mekanismo eta baliabideak noiz ematen dituztén emaitza guztiz potenteak eta, gaur egun, are ezinbestekoak, hemen eta Japonian. Akaso ez gaur, akaso ez bihar, baina helduko da eguna, heldu behar da eguna, zeren, dakiguna dakigula, nik bederen ezin dut bestela imaginatu etorkizun zoriontsu bat. 

Eta gure hizkuntzalariek, ulertuz egoera, lagundu beharko luketé burutzen lan ezin politago hori. Halaxe genioén an gure "Euskararen garabideak" (2002):

Esan gabe doa, gure filologoek aipatu garabide horietatik lagunduko bagintuzte, hots euskarak inoiz baino argiago erakusten dituen ahulezia eta gabezia komunikatiboak estaltzera dedikatuko balituzte euren talentuak (erruak Herriari leporatuz ibili beharrean) askoz hobe; izan ere hortxe bai dagoela euskalgintzak gaur egun duen zinezko erronka printzipala. Zeren, euskara ez da garatu gabe normaldua izanen, inon ere. Areago, dakiguna dakigula, ezin dut imajinatu etorkizuneko mundu zoriontsu bat non “normalki” mintzatzen diren hizkuntza guztiak garatuak ez diren. Baina ez nadin luza abiaburu honetan. Soilik esan, puntu honetaz, liburu hau euskarari zor zaion garapena emateko aldarria edo manifestua dela, eta euskararen bidetik munduan garapen beharrean diren hizkuntza guzti-guztientzako ere berdin balio duela.  ["Euskararen garabideak", 2002:15]

Nik bederen, Javier, ezin dut imaginatu. Akaso ez gaur, akaso ez bihar, baina helduko da eguna. [2659] [>>>]