Ariztimuño (2020): "-irau- (> -iau- > -iu-)" [an adizkiak nola 'dirautzut' > 'diutzut']

Jarrai daigun kin haria zeintan ari ginén lehenda agértu Irulegiko eskua. Eta ari ginen gain evoluzioa tika "*eradun"-en forma plural regularrak ki erabilera irregularra on adizki berberak an interpretazio singularra, zein oraindik ari den nagusitzen an mendebaldeko hizkerak. Horretaz genioén hemen:

Ikusten genuen atzo nóla erabiltzen zirén flexio transitibo-datiboak an 1713ko gipuzkerá on Otxoa-Arin.

..., J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigu ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Adizki-sorta horretan, oso iradokigarria iruditzen zaigu noláko paralelismo handia existitzen dén arten gipuzkera hartako flexio plural horiek eta mendebaldeko flexio singularrak, halan ze inkluso hipotetiza liteke erlazio estu bat artén bi adizki-sorta horiek:

• dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  

• dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu

• dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza

• dirauzku > *diuzku ~ deusku

• ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus").

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigú gain goragoko evoluzio hori:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

noiz dioen (an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara", 2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Ariztimuño-k ere aipatzen ditú bi adizki plural hauek:

• diraust 'dizkit'
  

• diusku 'dizkigu'
  

nondik:

• dirauzku > *diuzku > diusku ~ deusku

Gauza da ze azken "deusku" plural regular hori joanen zén progresiboki okupatzen erabilera singularra, an oposizioa ki "deuskus" plural berria (zenbait hizkeretan erabiliko zén ber "deusku" an singularra eta plurala). [1811] [>>>]

Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas")

Ikusten genuen atzo nóla erabiltzen zirén flexio transitibo-datiboak an 1713ko gipuzkerá on Otxoa-Arin:

..., J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Adizki-sorta horretan, oso iradokigarria iruditzen zaigu noláko paralelismo handia existitzen dén arten gipuzkera hartako flexio plural horiek eta mendebaldeko flexio singularrak, halan ze inkluso hipotetiza liteke erlazio estu bat artén bi adizki-sorta horiek:

• dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  

• dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu

• dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza

• dirauzku > *diuzku ~ deusku

• ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datóz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus"). 

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

 [1803] [>>>]

Oregi (1974): "Diodanaren indargarri, giputz askok DARABILT-en ordez ematen duten DABILKIT, hau ere berez NORidun."

Herenegun aipatzen genuén Oregi (1974) non:

J. Oregi-k (1974) proposatzen zuén ondoko bilakaera tika "-ra-" datiboak ki "-ra-" kausatiboak (an bere "Euskal aditzaz zenbait gogoeta"):

NERI *da-RA-kus-T (ikusten DIT) → NIK da-rakus-T (ikusarazten DUT) [Oregi, 1974:273]

Pasarte horrek honela jarraitzen zuén:

nondik:

Diodanaren indargarri, giputz askok DARABILT-en ordez ematen duten DABILKIT, hau ere berez NORidun. [Oregi, 1974:274]

Bai, oso indargarri interesgarria. [1800] [>>>]

Hortxe egonen lirake gure "-(k)-" eta "-(T)-" betegarri fonetikoak, esan nahi baitá epentetikoak

Atzokoan, Oregi-ren 1974ko artikulu guztiz interesgarrian, ikusten genituén "-(k)-" bat eta "-(T)-" bat artén parentesiak, osatuz ondorengo bi flexio horiek (Oregi, 1974:273):

• da-RA-u-(k)O

• da-RA-u-(T)ZU

zein ez lirakén baizik gure bi betegarri fonetiko hauek: "-k-" eta "-t-", esan nahi baitá "-k-" eta "-t-" epentetikoak. [1799] [>>>]

Oregi (1974): NERI *da-RA-kus-T (ikusten DIT) → NIK da-rakus-T (ikusarazten DUT)

J. Oregi-k (1974) proposatzen zuén ondoko bilakaera tika "-ra-" datiboak ki "-ra-" kausatiboak (an bere "Euskal aditzaz zenbait gogoeta"):

NERI *da-RA-kus-T (ikusten DIT) → NIK da-rakus-T (ikusarazten DUT) [Oregi, 1974:273]

Horrela, garai zaharretan, "-ra-" horiek izanen zirén nagusiki datiboak, nahiz, gerora, gehienak evoluzionatu ziren ki esangura kausatiboa, baina ez guztiak. Evoluzio horretan gertatu zén reinterpretazio bat (reanalisi bat) on morfologia datibo zaharra, halan ze, adibidez, lehengo "-t" datiboak  (adibidez an "darakust") amaituko zirén egiten referentzia ki sujetu aktiboa.

Hala izan bazen, reinterpretazio hori gerta zitekén noiz ordena sintaktikoa evoluzionatzen ari zén ti OVS ki SOV. [1798] [>>>]

Euskaltzaindiaren artxiboa: 'Aurkeztutako bost lanetatik, bakarrik gordetzen da J. Oregirena.'

Sarrera honetan genioen ze galdetu behar genuen an biblioteka on Euskaltzaindia ea bázuten lan bat zeinekin 1971an Federiko Krutwig-ek irabazi zuén sariketa bat gain euskal aditza (antolatua ganik Herri Gogoa argitaletxea kin epaimahaia on Euskaltzaindia). Eskaera aprobetxatuz, baita galdetu genuen gain lana on Jean Eppeherre, sariketa berean aurkeztua, zeintaz Euskaltzaindiak zioén ondorengoa an 1972 (ikus hemen):

"Jean Eppeherrek Zuberoako aditzaz egin duen lanak merezi lukela nunbait agertzea, gutik ezagutzen baitute zoin den berezia eta zabala” (Euskaltzaindia 1972, 277)".

Ekainaren 29an Pruden Gartzia-k (Azkue Biblioteka eta Artxiboko zuzendariak) erantzun zigun esanez ze "F. Krutwigen lana eta J.P. Epherrerena ez daude gure artxiboan", eta emanéz honako esteka hau non irakurtzen dugú:

Hor, aparte ikúsi ze:

Epaimahaikide izan ziren P. Lafitte, I. Berriatua eta Txillardegi.

konprobatzen dugu ze:

Aurkeztutako bost lanetatik, bakarrik gordetzen da J. Oregi-rena.

[956] [>>>]