Horrek, jakina, aportatuko liguké jatorri sinple eta argi bat ki "-ts-" predatiboa, zein ez litzakén baizik "-z-" pluralgilea kin "-t-" epentetikoa

Genioén atzo:

Begira deiogun i lehenengo koadrotxoa, referitua ki adizkiak on gaurko mendebaldea:

nabari dugu ze Arizabalok ez du argi ikusten ze mendebaldeko"deutso, -a, -e" formak derivatzen dirén ti "eutsi":

• ¿eutsi?

eta aditz  horren jatorrian jartzen dú:

• *e-u auxiliar

zein interpreta liteké nola "*edun" aditza, nondik proposatzen duén:

• *deu+io > *deutsio > deutso,-a,-e

Hor, guk bestetan justifikatzen saiatu garenez, ikusten dugu aski argiki "*eradun" aditzaren forma objetu-pluralak, zein, arrazoi ezberdinengatik, hasi ziren erabiltzen kin objetu singularrak (edota pluralak ere):

• de(ra)utzo > deutzo/deutso

Beraz, mendebaldeko formak, gure analisian, etorriko zirén ti "*eradun" aditza.

Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze horrek, jakina, aportatuko liguké jatorri sinple eta argi bat ki "-ts-" predatiboa, zein ez litzakén baizik "-z-" pluralgilea kin "-t-" epentetikoa (fundituak an soinu bakar bat "-tz- > -ts-").

Arizabalo (2009): "vizcaíno-alavés: *deu+io > *deutsio > deutso,-a,-e"

Aipatzen genuén astearte honetan Patxi Arizabalo-ren artikulu bat (2009) titulatzén "Algunas consideraciones sobre la presencia del pluralizador verbal '-it-' en el dialecto vizcaíno, y en el 'nor-nork' alocutivo de los dialectos orientales", non, besteak beste, aurkitzen dugún honako koadro interesgarri hau:

Bertan autorea saiatzen da aurkitzen zéin izan ahal den jatorria on laguntzaile tripersonalak an hizkera ezberdinak, nola dirén "vizcaino-alavés", "de Burunda", "navarro" eta "navarro oriental".

Begira deiogun i lehenengo koadrotxoa, referitua ki adizkiak on gaurko mendebaldea:

nabari dugu ze Arizabalok ez du argi ikusten ze mendebaldeko"deutso, -a, -e" formak derivatzen dirén ti "eutsi":

• ¿eutsi?

eta aditz  horren jatorrian jartzen dú:

• *e-u auxiliar

nondik proposatzen duén:

• *deu+io > *deutsio > deutso,-a,-e

Hor, guk bestetan justifikatzen saiatu garenez, ikusten dugu aski argiki "*eradun" aditzaren forma objetu-pluralak, zein, arrazoi ezberdinengatik, hasi ziren erabiltzen kin objetu singularrak (edota pluralak ere):

• de(ra)utzo > deutzo/deutso

Beraz, mendebaldeko formak, gure analisian, etorriko zirén ti "*eradun" aditza.

Ariztimuño (2020): "-irau- (> -iau- > -iu-)" [an adizkiak nola 'dirautzut' > 'diutzut']

Jarrai daigun kin haria zeintan ari ginén lehenda agértu Irulegiko eskua. Eta ari ginen gain evoluzioa tika "*eradun"-en forma plural regularrak ki erabilera irregularra on adizki berberak an interpretazio singularra, zein oraindik ari den nagusitzen an mendebaldeko hizkerak. Horretaz genioén hemen:

Ikusten genuen atzo nóla erabiltzen zirén flexio transitibo-datiboak an 1713ko gipuzkerá on Otxoa-Arin.

..., J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigu ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Adizki-sorta horretan, oso iradokigarria iruditzen zaigu noláko paralelismo handia existitzen dén arten gipuzkera hartako flexio plural horiek eta mendebaldeko flexio singularrak, halan ze inkluso hipotetiza liteke erlazio estu bat artén bi adizki-sorta horiek:

• dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  

• dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu

• dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza

• dirauzku > *diuzku ~ deusku

• ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus").

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigú gain goragoko evoluzio hori:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

noiz dioen (an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara", 2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Ariztimuño-k ere aipatzen ditú bi adizki plural hauek:

• diraust 'dizkit'
  

• diusku 'dizkigu'
  

nondik:

• dirauzku > *diuzku > diusku ~ deusku

Gauza da ze azken "deusku" plural regular hori joanen zén progresiboki okupatzen erabilera singularra, an oposizioa ki "deuskus" plural berria (zenbait hizkeretan erabiliko zén ber "deusku" an singularra eta plurala). [1811] [>>>]

Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

Atzoko taula honetan:

ikusten genuen nóla Eibarren erabiltzen dirén "deuat/deunat" adizki objetu-singular regularrak (eta itxura guztien arabera, zaharrak), bitartean eta Antzuolan daukágun: "dostat/donat", eta Plazentzian "dostat/donat-dostanat), non forma singular-regular zaharrak doaz desagertzen aldé beste forma batzuk kin "-z- > -s-", zek, adibidez Antzuolak, berdin balio duté an forma singular eta pluralak. Genioenéz:  

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dira an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Beste era batera esanda, oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak. Gure ikuspegitik honek zeharo aldezten dú gure atzoko hipotesia ezen mendebaldeko singularrak derivatu dirá ti ekialdeko pluralak. 

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1809] [>>>]

Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

Genioén atzo ze ...

... "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Eta atzo ere ikusi ahal izan genuen nóla Antzuolan bái sartu den jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori an "hi"-ri zuzendutako forma objetu-singularrak (adizki horiek berdin erabiltzen dirén an plurala eta singularra), nahiz soilik an erabilera maskulinoa: "dostat/donat", bitárten Plazentzian sartzen hasi den an femenino singularrak ere (suposatzen dugu ze bidéz betiko mekanismo analogikoa):

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dirá an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Ohar gaitezen ze forma maskulino regular plurala izanen litzaké "deutzat/deutsat" ("dotzat/dotsat"), baina nola forma hori jada hartua baitzén an 3. personako "hari" singularra, akaso desanbiguatzearren, sortu dá "deuztat/deustat" ("dostat"), zein libre baitzen. 

"deuztat/deustat/dostat" horretan, agertzen zaigu jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori, eta haren ostean "-t-" bat ("dostat"), zein kasu horretan dén betegarri epentetiko hutsa.  Berriro ere gure "-t-" epentetiko zaharra.  

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1808] [>>>]

"deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

Atzokoan komentatzen genuen ze ...

... existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde diren forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz pluralak. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

• deuat

• deunat

zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

eta gauza da ze "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan-ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Modu horretan, "hiri deuat" adizkirako hasiko zén erabiltzen "hiri deuadaz" plural berriagoa, nola agertzen dén adibidez an beheragoko taula (Pedro de Yrizar (1980): "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona"):

Modu batera edo bestera (eta akaso faktore ezberdinek lagunduta) hizkera batzuetan geldituko zén "hiri deuat/deuadaz" (edo euren aldaeraren bat) eta "hari deutzat/deutzadaz" (edo euren aldaeraren bat), edo sinpleki "deutzat" (edo bere aldaeraren bat) hala an sigularra nola an plurala, zeren jatorriz pluralekoa baitzen.

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1807] [>>>]

Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

Atzokoan komentatzen genuen ze existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde dirén forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz plurala. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

• deuat

• deunat

zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

Hortaz, esan daigun ze Pedro de Yrizar-ek (1980) jasotzen ditú bi forma horiek an bere "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona", azpi honako azpititulua:

Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas [Yrizar, 1980:86]

Hortxe daudé, adizki batzuk kin "-z- > -s-" printzipioz plurala, eta besteak gabé "-z- > -s-" hori, zein akaso dirén jatorrizko singularrak. 

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1806] [>>>]

"deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596"

Atzokoan komentatzen ari ginén hori paralelismo handia zein existitzen dén arten:

• dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  

• dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu

• dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza

• dirauzku > *diuzku ~ deusku

• ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan-ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus").

Eta gaur zehaztu nahi genuke ze mendebaldeko euskaran jasota dagó "deukot" datiboa:

Peco gassoa deucot ...  "Mala sospecha le tengo ..."  ["Refranes y sentencias", 1596:425]

non, "-e-" horrek iragarriko luké (iragarri ohi dú) argumentu datibo bat, zein kasu horretan dén 3. persona singularrekoa, bidéz "-o-". Eta gauza da ze "deu(k)ot" horren kide plurala izanen zén "deutzot/deutsot", halatan non hauxe litzaké sorta plural osoa:

• deutzut / deutsut
  

• deutzot / deutsot
  

• deutzuet / deutsuet
  

• deutzet / deutset
  

zein, formalki bederen, bat datoz kin egungo mendebaldeko singularrak (zeini, leku eta adizki gehienetan, ez guztietan, gehitu zitzaieken "bukaerako "-z(a) > -s" pluralgile bat). Horrek indartzen dú gure atzoko hipotesia ezen mendebaldeko singularrak derivatu dirá ti ekialdeko pluralak.

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1804] [>>>]

Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas")

Ikusten genuen atzo nóla erabiltzen zirén flexio transitibo-datiboak an 1713ko gipuzkerá on Otxoa-Arin:

..., J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Adizki-sorta horretan, oso iradokigarria iruditzen zaigu noláko paralelismo handia existitzen dén arten gipuzkera hartako flexio plural horiek eta mendebaldeko flexio singularrak, halan ze inkluso hipotetiza liteke erlazio estu bat artén bi adizki-sorta horiek:

• dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  

• dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu

• dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza

• dirauzku > *diuzku ~ deusku

• ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datóz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus"). 

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

 [1803] [>>>]

Hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak

Jarraituz kin aurreko egunetako haria, J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Hor dauzkagu, adibidez, honakoak:

• hark haiek hari dirautza 

• guk haiek guri dirauzkagu
  

non "dirauzkagu" agertzen zaigú ordezta "dirautzagu", zein izanen litzakén  regularragoa respektu "dirautza"; nahiz, beste ikuspegi batetik orobat esan liteke ze agertzen zaigú "dirautza" ordezta "dirauzka", zein litzakén regularragoa respektu beste forma batzuk nola "dirauka" edo "dirauko" singularrak (ikus sarrera hau).

Gure analisian, hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak. [1802] [>>>]

Arostegin ere, zenbait adizkitan, bat datóz "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularrak eta pluralak

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla Lizasoko varietatean, "nor-nori-nork" formetan erabiltzen duté...

... "-it" pluralgilea:

 diot  / ditiot → tiot

horrela eménez oso forma plural sinpleak eta antzekoak nola singularrak: izan ere, soilik behar da pluraletako "t-" → "d-" egitea afin singularrak eta pluralak berdindu daitezen.

Ikus Arostegin jasotako adizkiak:

non, berriro ere, "digu" formak balioko luké ki emán "nor-nork" ("él nos ha"), "nor-nori-nork" singularra ("él nos lo ha") eta "nor-nori-nork" plurala ("él nos los ha"). [949] [>>>]

"d-" singularra → "t-" plurala (dizut - tizut / digu - tigu)

Berriki aipatua dugú ipar nafarreraren varietatea on Lizaso, zeintan, zenbait herritan, bat zetozén "nor-nork" adizkiak eta "nor-nori-nork" singularrak, eta are, batzutan, "nor-nori-nork" pluralak ere. Hala ere, gehienetan báda diferentziarik artén "nor-nori-nork" sigularrak eta pluralak:

"d-" singularra → "t-" plurala

Ikus, adibidez, Olaguen jasotako "nor-nori-nork" plural guztiz regularrak:

Hor erabiltzen ari da "-it" pluralgilea:

 diot  / ditiot → tiot

horrela eménez oso forma plural sinpleak eta antzekoak nola singularrak: izan ere, soilik behar da pluraletako "t-" → "d-" egitea afin singularrak eta pluralak berdindu daitezen. [948] [>>>]

Lizasoko varietatea: "nor-nork" = "nor-nori-nork" singularra, aski orokorra an varietate osoa, eta gainera = "nor-nori-nork" plurala, salbuespenez, baina jasota dago

Galdetzen genuén atzo:

Existituko al da erabilerarik non flexio bera, demagun "dizut", dén erabiltzen honela?

Nik eraman dizut. (nor-nork)
Nik eraman dizut liburua. (nor-nori-nork singularra)
Nik eraman dizut liburuak. (nor-nori-nork plulara)

Existituko al da erabilera hori?

Eta gauza da ze ikusten dugu Lizasoko hizkera an betiko Yrizarren "Morfología del verbo auxiliar vasco" (2008):

non: "yo te he" = "dizut" ("nor-nork"):

eta: "yo te lo he" = "dizut" ("nor-nori-nork" singularra):

eta, Lizason bertan, jasotzen da hau ere: "yo te los he" = "dizut" ("nor-nori-nork" plurala):

Hor ikusten dugu ze, nahizta pluraleko forma guztiak ez diren berdin nola singularrak (1. personako objetu indirektoek batzutan bádute konkordantzia plurala: "niri" eta "guri"), 2. eta 3. personetako objetu datiboetan ez da egiten komunztadura plurala, halan ze 2. personako objetu datiboetan ("zuri" eta "zuei") berdin litzaké "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularra eta plurala.

Edonola ere, esan behar da ze Bonaparte-k Lizason jasotako formetan oraindik gordetzen dela komunztadura plural hori, halan ze pensatu behar dugu ze konkordantzia horren galera partziala ez dela batere zaharra, izanik gainera aski salbuespenezkoa an varietatea. Kontrara, "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularrak berdinak dira aski orokorki an varietate osoa. [944] [>>>]

Existituko al da erabilerarik non adizki flexibo berbera erabiltzen den hala an "nor-nori-nork" singularra eta plurala, nola ere an "nor-nork" formak?

Sarrera honetan ikusten genuen nóla, adibidez Bergaran, ez duten ezberdintzen artén objektu singularrak eta pluralak an flexioak on "nor-nori-nork" (ikus ere [896]). Bestalde, berriki ikusi dugu (an [937]) nóla sartaldeko lapurteran "nor-nork" formek hartu dieté lekua ki "nor-nori-nork" forma singularrak noiz objektu datiboa dén 1. edo 2. personakoa, nahizta pluraletan ez den horrela gertatzen, nola konprobatu ahal dugun an hurrengo paradigmak reféritzen ki Donibane Lohitzun. Ikus aurrena "nor-nork" (Yrizar, "Morfología del verbo auxiliar labortano", 2008):

Ikus orain "nor-nori-nork" singularra, non objektu datiboko 1. eta 2. personak ez diren ezberdin zein euren pareko "nor-nork" formak:

Eta ikus "nor-nori-nork" kin objektu plurala zein dén ezberdintzen ti singularra:

Eta, erabilera guztiz inspiratzaile horiek kontuan hartuta, galde geneioke i gure burua ea bá ote den hizkerarik non bi erabilera horiek díren gertatzen batera. Esan nahi baita, egongo al da hizkerarik non adizki flexibo berbera erabiltzen den hala an "nor-nori-nork" singularra eta plurala, nola ere an "nor-nork" formak (noiz objektu datiboa dén 1. edo 2. personakoa)? Existituko al da erabilerarik non flexio bera, demagun, "dizut", dén erabiltzen honela?

Nik eraman dizut. (nor-nork)
Nik eraman dizut liburua. (nor-nori-nork singularra)
Nik eraman dizut liburuak. (nor-nori-nork plulara)

Existituko al da erabilera hori? [943] [>>>]

Irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak: 'zenizkigukete = zeniguzke', aukeran

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Batueraren aditz lagunçaileen taulac fincatu cituzten haiec ez ceraucoten dedicatu lan honi behar cen dembora eta arreta. 

Bai, horixe egin zuten, hasiera batean finkatu ia dena, eta itxuraz behin betiko. Hortxe ikusten dut nik arazo handiena: kontu hauek izan behar dira prozesu bat non beharko litzakén flexibilitatea eta adi egotea ki beharrak on erabiltzaileak (eta erabiltzaile potentzialak). 

Dudagabe, beste garai batzuk ziren, eta lana ez zen erraza, baina gaurko ikuspegitik ikusita, argi iruditzen zait ze beharko liraké irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak arrén eta, prozesuaren finean, tauletako adizki guztiak izan daitezén erosoki erabilgarriak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?").

Eta ari garelarik gain "zenizkigukete", hona hemen aukera bat non ez den agertzen kolore gorririk (ikus hemen zér diren koloreak), eta non "zuek" saileko adizkiek mantentzen duté ber forma zein "zuk" adizkiek (ikus hemen):

nizuke - nizuzke
nioke - niozke
nizueke - nizuezke
nieke - niezke

zenidake - zenidazke
zenioke - zeniozke
zeniguke - zeniguzke
zenieke - zeniezke

lidake - lidazke
lizuke - lizuzke
lioke - liozke
liguke - liguzke
lizueke - lizuezke
lieke - liezke

genizuke - genizuzke
genioke - geniozke
genizueke - genizuezke
genieke - geniezke

lidakete - lidazkete
lizukete - lizuzkete
liokete - liozkete
ligukete - liguzkete
lizuekete - lizuezkete
liekete - liezkete

Aparte, jakina, erabil liteke soilik singularra, edota soilik adizki ez-datiboak, zein geldituko lirakén nola orain, salbu "zuk = zuek":

nuke - nituzke
zenuke - zenituzke
luke - lituzke
genuke - genituzke
lukete - lituzkete 

Halako formak aukeran egonen lirake, eta praktikak esan beharko luke ea hurrengo revisio batean, ukitu gehiago egin behar diren, ala, akaso, ez. [923] [>>>]

"esan" aditzeko konkordatzia pluralak gehiago egiten dira perifrastikoki

Josu Lavin-ek galdetú:

ESSAN/ERRAN aditzeco DIODAZ, DIOZUZ... moduco pluralic ez dut ikusten neuc batuerazco textuetan. Erraiten nuque DIOT, DIOZU... erabilcen direla objectu pluralarequin ere.
Cer deritzoçu?

Plural horiek agertzen dirá, adibidez, an EGLU-II (1997:299):

eta gauza da ze orainaldiko pluralak bai direla agertzen batzutan, oso gutxitan, an batuerazko textuak, nahiz egia den ze, lehenaldikoak ez diren behin ere agertzen an Egungo Testuen Corpusa (2001/2015):

• "Peloponesoko gerraren historia II", Tuzidides (Josu Naberan), Pentsamenduaren Klasikoak, 2005

"Beharbada pentsatuko duzue gauza sinestezinak direla nik neuk eta beste batzuek espedizio horren egiatasunaz dioguzanak, eta badakit, gainera, sinesgarritasunik ez duten gauzak asmatzen edo errepikatzen dituztenak, inor ez konbentzitzeaz gain, zorotzat jo ohi direla. 

• "Olatu bat kuartelen gainetik", Xabier Amuriza, Lanku, 2009

Diozdan eta diozen hitz guztietan, duela zortzi urteko pasartea besterik ez dantzut.

• "Dialektologiatik euskalkietara tradizioan gaindi", Iñaki Camino, Elkar, 2009

Interesgarri dira guretzat Axularrek euskarari buruz diozenak:...

• " Errotik", Gotzon Barandiaran, Susa, 2010

--- Bai, barruan daroazun minbiziak eskuak igurtziko ditu horrelakoak diozuzen bakoitzean. 

•  "Alfred Reginald Radcliffe-Brown", Wikipedia

...ezaugarriak jendeak bere gizarteko arauez diozen gauzetan azaltzen da eta horren inguruan egiten dituzten gauzetan ere bai.

Edonola ere, halako konkordantzia pluralak gehiago egiten dirá perifrastikoki nola an ondoko adibideak (akaso aditz sintetiko guztietan gertatzen da horrela):

dioguzanak = esaten ditugunak diozuzen bakoitzean = esaten dituzun bakoitzean

eta iraganean:

genioezen (Google: ez dut bat ere aurkitu barné textu bat) = esaten genituen (Google: 448 agerraldi, gehien-gehienak ere atereak ti textuak)

Azkenik esan ze, aditz sintetikoa erabiltzekotan, jarrai liteke ereduá on zenbait hizkera non ez den egiten konkordantzia pluralik an aditz sintetikoak (ikus adibidez [890]). Praktikak esanén. [908] [>>>]

Pedro Yrizar: '..., para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz nor-nori-nork], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural,...'

Aurreko sarreran Xabier Amuriza-k apuntatzen zuén (an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako", 2012:181) ze:

Euskaldun asko eta eskualde bat baino gehiago dira oso aspalditik, erdararik ia inork ez zekienetik, esaten datozenak: emon daigun eskerrak Jaungoikoari; babak egosita jan dot; emoiok goraintziak neure partez, eta abar eta abar. [Amuriza, 2012:181]

Horrela, adibidez, irakurtzen dugú an Pedro Yrizar-ren "Morfología del verbo auxiliar vasco" (publikatua an 2008) ondorengoa burúz "nor-nori-nork" flexioa on Bergarako Angiozar auzoa:

El escaso uso de las formas propias de plural por parte de todos los informadores, quienes, para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz "nor-nori-nork"], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural, nos ha llevado al convencimiento de que éste es el uso normal en Anguiózar, como lo es también, de acuerdo con la información de Oregui, en el núcleo urbano de Vergara. [Yrizar, "Variedad de Vergara", 2008:397]

Beherago Yrizar-ek zehazten du ze:

Mientras que, como hemos indicado en Vergara (incluido Anguiózar) -y lo mismo puede decirse de Anzuola- se emplean las formas de objeto directo singular [mintzo da burúz "nor-nori-nork" formak], tanto con su significado propio como con el de objeto directo plural, no ocurre lo mismo en Elgueta, donde se emplean, en este caso, flexiones propias de plural.

Por ello, para las seis flexiones de objeto directo plural que consignamos seguidamente, correspondientes a Vergara, Anzuola y Elgueta, las utilizadas en este último pueblo son propiamente de plural, mientras que las de Vergara y Anzuola son las mismas de singular (prefijo lIJ). Reproducimos las recogidas por Gaminde en los citados pueblos.

IV -l-r dostasus Elgueta
dostasu Vergara, Anzuola
IV-2-i dostas Elgueta
dosta Vergara, Anzuola
IV-3-c dostasues Elgueta
dostasue Vergara, Anzuola
IV-4-i dostes Elgueta
doste Vergara, Anzuola
IV-5-r dotzuras Elgueta
dotzut Vergara, Anzuola
IV-19-c dotzueras Elgueta
dotzuet Vergara, Anzuola

[Yrizar, "Variedad de Vergara", 2008:400]

Beraz, eta mintzatuz soilik burúz "nor-nori-nork" flexioak, bistan da variazioa: Elgetan bai erabiltzen dituzte forma pluralak, bitárten Antzuolan edo Bergaran nagusiki ez. Eta Bergaran dago Angiozar auzoa ere, non para la mayoría de las flexiones, emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural. [890] [>>>]