"amatxo zertako / errekaz doazko" versus "zertako amatxo / errekaz dohatzo"

Herenegun aipatzen genuen bigarren referentzia (ikus atzoko lehenengoa) dá honako artikulua te Larreko idazle nafarra: "Bide berriaz itz bat orañik" (1932), gure ustez ondo interesgarria, eta nondik atera dugún aipu hau:

hots:

Arpegi pollit hori, amatxo zertako

Ez duzuamak bezain legun eta goxo?

Aurra, urak maldari errekaz doazko

Nigarrek naute ni egin ere hain atxo.

Konpara kin herenegungoa:

Arphegi pollit hori,

zertako amatxo,

Ez duzuamak bezein

legun eta gocho?

Haurra, urak maldari

errekaz dohatzo,

Nigarrek naute egin

ni ere hain atxo.

Bistan denez, aldatu dirá oinak, eta aldatu da gure adizkia ere (batean "doazko", bestean "doatzo"). Akaso izanen dirá Zaldubiren beraren bi versio an garai ezberdinak. [1901] [>>>]

OEH-n aipatua agertzen dá "doazko" ordezta atzoko "doatzo"

Atzo genioen ze aurkitu ditugú beste bi referentzia non Zaldubi-ren (atzoko) "doatzo" hori agertzen dén nola "doazko".

Aurreko hori dá eskuizkribua, eta agertzen da "dohatzo" datibo hori (beste bi referentzia aurkitu ditugu non Zaldubi-ren esalditxo horretan agertzen dén "doazko" ordezta "dohatzo").

Bi referentzia horietako lehenengoa dá Orotariko Euskal Hiztegia (OEH), non adibidez topatzen dugú honako aipua barnén "atso" sarrera:

 Aurra, urak maldari errekaz doazko, /...

Eta nahizta atzoko dokumentu-iturria litzakén eskuizkribua ("doatzo" agertzen da hor), OEH-ren aipu horrek eragin zigún duda arrazoigarri bat buruzki Zaldubi-ren erabilera edo erabilerak ("doatzo/doazko"). Saiatu gara konprobatzen OEH-ko referentzia hori:

• Zby in Flr 156

baina ez dugu aurkitu zér den "Flr" hori, nahiz bai aurkitu dugún Zaldubi-ren honako "dohazko" hau (RIEV, 1908:605):

an:

Akaso rimak bádu zerikusirik an aukera artén atzoko "dohatzo" edo gaurko "dohazko", zein finean dirén oso forma hurbilak (kin "-t-" edo "-k-" epentetikoa). [1900] [>>>]

"dohatzo" ordea bai agertzen da, oso interesgarriki: "doako/doatzo" versus "derauko/derautzo" versus "deuko/deutso edo deutzo"

Atzokoan ikusten genuen nóla ez "doazka" ezta ere "doatza" datiboak ez diren agertzen an literatura te lapurtera ("Euskal Klasikoen Corpusa"). Herenegun, ordea, ondokoa ikusten genuen gain "doazko" eta "doatzo" (non referentzia datiboa dén azken "-o" hori):

Ikus daigún orain "doazko" eta "doatzo" forma analogoak. Horrá "doazko":

eta "doatzo":

non "doatzo" adizkia soilik erabili dá behin an XIX. mendeko lapurtera, bitartean ze "doazko" forma askoz gehiago erabili dá an XIX. mendeko lapurtera (noiz agertzen den lehenengoz) eta an XX. mendekoa ere.

Hor, datu-basean, agertuko zaigú Lafitte erábiliz "doazko" (hari) 5 aldiz, eta baita erábiliz "doazkote" (haiei), zein, nolabait esanda, izanen liraké forma regularrak an garai hortako lapurtera (XX. mendea). Baina, oso interesgarriki, hor agertzen zaigú "doatzo" forma ere (behin bada ere), Zaldubi-k erabilia an bere neurtitz bat (XIX. mendea: 1879) 

Aurreko hori dá eskuizkribua, eta agertzen da "dohatzo" datibo hori (beste bi referentzia aurkitu ditugu non Zaldubi-ren esalditxo horretan agertzen dén "doazko" ordezta "dohatzo").

Eta, gorago esan dugunez, "doatzo" plural hori (haiek hari) iruditzen zaigú oso interesgarria zeren oso ondo uztartzen da kin "doako" singular zaharra (hura hari), halatan non berriro elkartzen dira bi bukaera kide horiek, "-ko" eta "-tzo", non "-k-" eta "-t-" diren epentetikoak:

• doako / doatzo  (joan)
  

antzera nola an bikote zahar hura:

• derauko / derautzo  (*eradun)
  

nondik finean derivatuko zirén mendebaldeko:

• deuko / deutso  edo deutzo (*eradun berrinterpretatua)

non "de(ra)utzo / de(ra)utso" formak berrinterpretatuko zirén nagusiki nola singularrak an mendebaldeko laguntzaile aktibo tripersonala (baita singular-pluralak), bitarten "de(ra)uko" moduko forma prinztzipioz singularrak ez ziren gehiago erabili nola laguntzaileak (salbu an zenbait adizki nola "deuat/deunat", zein, zenbait hizkeratan, mantendu ziren an euren erabilera singular originala: ikus "Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera regular-singularrak, eta itxura guztien arabera zaharragoak"). [1899] [>>>]

Printzipioz, ez legoke batere "doatza" datiborik ("ils lui vont") ezta ere "doazka" datiborik

Zioén herenegun Josu Lavin-ek:

Pierre Lafitteren grammatican, 246. orrialdean:

c) Dans les vieux textes, zka et zko ont donné des formes moins rudes en tza et tzo.

Ex. doatza, doatzo, ils lui vont; dagotza, dagotzo, ils lui restent.

eta behinda atzo ikúsi "doatza" guztiak an "Euskal Klasikoen Corpusa", Josu-k zioén:

Casu!
doatza horiec guztiac doaz baino ez dirade. Ez dirade NORIdunac.

Eskerrik asko, Josu. Ikus daigun orain zéin diren "doatza" guztiak (datiboak edo ez) baina soilik an lapurtera:

Ikusten denez, datu-base horretan agertzen dirá 4 "doatza" an XX mendea, baina, dirudienez, laurek ere signifikatzen duté "doaz" (dudaren bat izan dugu, baina azkenean hala iruditu zaigu). Hortaz, ez legoke batere "doatza" datiborik ("ils lui vont")? Ez bederen an "Euskal Klasikoen Corpusa".

Eta "doazka" formak? Zeren, atzo genioenez, Lafitte-ren arabera, izanen genuké "doazka → doatza":

Lafitte mintzo da expresuki gain textu zaharrak an "navarro-labourdin littéraire", non, ulertzen dugunez, erabiliko litzaké (adibidez) "doazka" forma, eta nondik berrikiago aterako zirén "doatza" moduko formak, akaso orain erabiliagoak. Hortaz:

• doazka → doatza 
  

Edonola ere, gaur ikusiko dugu zér daukagun orokorki, euskalki guztiak konsideratuta, eta ez soilik lapurtera (bihar saiatuko gara gehiago zehazten gure bilaketa). Ikus daigun, hortaz, zér esan ahal dugun gain erlazio tenporala eta dialektala arten "doazka" forma eta "doatza" forma bidéz "Euskal Klasikoen Corpusa". Horrá "doazka" formaren erabilera guztiak (ikusten dugunez, ez da behin ere erabili an datu-base hori):

Hortaz, ez legoke hemen ere "doazka" datiborik ("ils lui vont")? Ez bederen an "Euskal Klasikoen Corpusa".

Laburki esanda, zero "doatza" datibo, eta zero "doazka" datibo (edo ez-datibo). [1898] [>>>]

Euskalki guztiak hartuta, "doatza" forma dá zaharrena (XVII an zuberera), eta soilik gero erabili dirá formak nola "doazko" (XIX an lapurtera)

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Pierre Lafitteren grammatican, 246.orrialdean:

c) Dans les vieux textes, zka et zko ont donné des formes moins rudes en tza et tzo.

Ex. doatza, doatzo, ils lui vont; dagotza, dagotzo, ils lui restent.

Lafitte mintzo da expresuki gain textu zaharrak an "navarro-labourdin littéraire", non, ulertzen dugunez, erabiliko litzaké (adibidez) "doazka" forma, eta nondik berrikiago aterako zirén "doatza" moduko formak, akaso orain erabiliagoak. Hortaz:

• doazka → doatza 
  

Edonola ere, gaur ikusiko dugu zér daukagun orokorki, euskalki guztiak konsideratuta, eta ez soilik lapurtera (bihar saiatuko gara gehiago zehazten gure bilaketa). Ikus daigun, hortaz, zér esan ahal dugun gain erlazio tenporala eta dialektala arten "doazka" forma eta "doatza" forma bidéz "Euskal Klasikoen Corpusa". Horrá "doazka" formaren erabilera guztiak (ikusten dugunez, ez da behin ere erabili an datu-base hori):

Ikus orain "doatza" forma (erabilera guztiak), zeinen lehen agerraldiak datatzen dirén an XVII. mendea an Zuberoa (zor zaie ki Belapeyre zuberotarra), non agertzen dirá beste erabilera  gehienak ere, 27, aurká 4 erabilera an lapurtera: 

Ikus daigún orain "doazko" eta "doatzo" forma analogoak. Horrá "doazko":

eta "doatzo":

non "doatzo" adizkia soilik erabili dá behin an XIX. mendeko lapurtera, bitartean ze "doazko" forma askoz gehiago erabili dá an XIX. mendeko lapurtera (noiz agertzen den lehenengoz) eta an XX. mendekoa ere. Bihar saiatuko gara sakontzen. [1897] [>>>]

'diotza' hasten da an XVII. mendea (Etxeberri Ziburukoa, 1627) an lapurtera, bitárten 'diozka' zabalduko dén an XVIII. mendea, an lapurtera eta gipuzkera

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

diotza gure classicoetan diozka (dizkio) içaiten da. Casu!

Eskerrik asko, Josu. Bota deiogun bistadizo bat ki erabilera-maiztasunak on bi adizki horiek an "Euskal Klasikoen Corpusa". Ikus daigun lehenengo zér erakusten digun datu-base horrek buruzki  "diotza" adizkia, non akaso nabarmenduko genuke nóla forma horren agerraldiak hasten diren an XVII. mendea, zeinen hasieran kokatzen dén Etxeberri Ziburukoa (1627 data dá zaharrena zein agertzen den an beheragoko zerrenda hori). Gainera, azpimarratuko genuke nóla agerraldiok agertzen dirén oso oso nagusiki an lapurtera (492), aúrka soilik gutxi batzuk (22) an beste hizkera guztiak:

Orain zuzen deiogun gure atentzioa ki "diozka" adizkia, zeinen lehen agerraldiak ez diren agertzen artio XVIII. mendea, eta zeinen hedadura aski fokalizatua dagoen an gipuzkera (1237) eta lapurtera (679):

Datu horiek ikusita bederen, bádirudi ze, aurrena sortuko zén "diotza", eta gero nonbait "diotza → diozka" birmoldaketa gertatuko zén an zenbait hizkera (aldatzen da erabilera epentetikoa: "(t)z → z(k)"), nondik akaso gero zabalduko zén ki gipuzkera. [1896] [>>>]

Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

Genioén atzo ze ...

... "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Eta atzo ere ikusi ahal izan genuen nóla Antzuolan bái sartu den jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori an "hi"-ri zuzendutako forma objetu-singularrak (adizki horiek berdin erabiltzen dirén an plurala eta singularra), nahiz soilik an erabilera maskulinoa: "dostat/donat", bitárten Plazentzian sartzen hasi den an femenino singularrak ere (suposatzen dugu ze bidéz betiko mekanismo analogikoa):

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dirá an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Ohar gaitezen ze forma maskulino regular plurala izanen litzaké "deutzat/deutsat" ("dotzat/dotsat"), baina nola forma hori jada hartua baitzén an 3. personako "hari" singularra, akaso desanbiguatzearren, sortu dá "deuztat/deustat" ("dostat"), zein libre baitzen. 

"deuztat/deustat/dostat" horretan, agertzen zaigu jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori, eta haren ostean "-t-" bat ("dostat"), zein kasu horretan dén betegarri epentetiko hutsa.  Berriro ere gure "-t-" epentetiko zaharra.  

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1808] [>>>]

Hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak

Jarraituz kin aurreko egunetako haria, J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Hor dauzkagu, adibidez, honakoak:

• hark haiek hari dirautza 

• guk haiek guri dirauzkagu
  

non "dirauzkagu" agertzen zaigú ordezta "dirautzagu", zein izanen litzakén  regularragoa respektu "dirautza"; nahiz, beste ikuspegi batetik orobat esan liteke ze agertzen zaigú "dirautza" ordezta "dirauzka", zein litzakén regularragoa respektu beste forma batzuk nola "dirauka" edo "dirauko" singularrak (ikus sarrera hau).

Gure analisian, hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak. [1802] [>>>]

Hortxe egonen lirake gure "-(k)-" eta "-(T)-" betegarri fonetikoak, esan nahi baitá epentetikoak

Atzokoan, Oregi-ren 1974ko artikulu guztiz interesgarrian, ikusten genituén "-(k)-" bat eta "-(T)-" bat artén parentesiak, osatuz ondorengo bi flexio horiek (Oregi, 1974:273):

• da-RA-u-(k)O

• da-RA-u-(T)ZU

zein ez lirakén baizik gure bi betegarri fonetiko hauek: "-k-" eta "-t-", esan nahi baitá "-k-" eta "-t-" epentetikoak. [1799] [>>>]

Zéin izan zen lehenago: izena edo sufijoa?

Azken sarreran Erramun Gerrikagoitia-k planteatzen dú ondorengoa:

Guc hemen euscara occidentalean ba daucagu verba bat asqui zabaldua zein egun beharbada galtzen ari da an generatione gazteac zeren da gutiago entzuten orain ezi lehen eta da: era. Halan esan ahal duzu

"hori da era desegoquia aguertzeco publicoan".

Verba hori, era, sortua date ti kera, beharbada. Zeren hor ditugu ere pausukera, ibilkera, eguikera, verbakera, eskaera, esakera, doblakera (doblatzeco modua), ... [EG]

Galdetu izan bagenio ki Azkue, hauxe esango zigun (an bere MV):

Z) Era, kera. EI vocablo era «acto, ocasión, oportunidad" ha dado lugar a este sufijo en vocablos como egieran al hacer, etorreratik desde la venida, así como en la acepci6n de «manera» ha dado origen a azaiera (B) educaci6n.

Con la epentetica k nacen vocablos como edakera, acto de beber, yakera acto de corner, yoakera ida, acto de ir, y aunque algunos, como se dijo y cit6 en el Diccionario, dan a era la acepci6n de modo, hoy muchos tienden en el pueblo mismo a repartir semanticamente -era y su correspondiente -kera: egiera momento de ejecuci6n y egikera conducta, modo de ejecutar; ibilera andanza e ibilkera porte; egoera estancia y egokera postura ... y otros que se citaran en la Derivación. [Azkue, 1925:14]

eta honako bilakabidea izanen genuke: "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena): 

LL) EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentetica k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]

Azkue-k, gainera, konsideratzen ditú "kara", "ara" edo "era" jatorriz euskarazkoak:

¿Quién sabe si las voces vascas, tenidas por de origen románico, no todas cuentan, para ostentar su filiación, con tanta probabilidad como tiene ese nuestro kara para creerle padre del griego kara «cabeza»? [Azkue, 1925:19]

edo mintzatuz burúz "manera" hitz romanikoa:

(1) Este mismo vocablo, que tiene por tema el latino manus, parece formado de este nuestro sufljo -era. [Azkue, 1925:112]

Hortaz, Azkue-k esango zigun ze, dudagabe, "era" hitza izan zén lehenago, eta gero derivatuko zirén "-era", "-kera" sufijoak. Gainera, "era" ez zen izanen mailegatua, eta egon ziteken an jatorria on "manera" romanikoa.

Mitxelena-k, ordea, beste ikuskera bat dauka, nola ikusten genuén hemen (FHV 1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Esan nahi baita ze, jarráiki Mitxelena, "-(k)era" izan liteké (al parecer) mailegua (nola aipatutako beste bi atzizkiak), nondik, hortaz, gero askatu beharko zén "kera" izena, eta, akaso, "era" izena ere, izanki aurrena sufijoa eta gero izena.

Zéin izan zen lehenago: izena edo sufijoa? Ez dirudi hain argi, nahiz, bai Azkue-ren bidetik eta baita Mitxelena-ren bidetik ere, argi dirudiena dá ze justuki "kera" eta "kara" izenak sortu beharko zirén ti sufijoák "-(k)era" eta "-(k)ara". [775] [>>>]

"-eta" > "-keta" > "keta", "-eria" > "-keria" > "keria", "-era" > "-kera" > "kera"

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz "-keta" atzizkia, zeinen jatorria izanen litzaké "-eta" atzizkia, nola zehazten digu Mitxelena-k an bere FHV (1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Eta gauza da ze, hala "-keta" atzizkia (ikus hemen), nola ere "-keria" edota "-kera", hirurak ere jalgi dira tika erabilera atxikia. [769] [>>>]