'salbu...', salbu-eta...' versus '...salbu' antzera nola 'kin...', 'kin-eta...' versus '...kin'

Aurreko sarreran aipatzen genuén "an" baliabide inesiboa, baina berdin ere aipa genezakeen "kin" edo "kin-eta" soziatiboa, zein den protagonistá e azken sarrera an bloga e Erramun Gerrikagoitua (ikus "Gradu communicativoac gradualqui jarriac"), dioelarik:

Iracurten dugu gaur an Gara hau titularra:

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra muturreko islamismoarekin lotu du.

Beste possibilitate informativoqui hobea zatequen hau: 

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra lotu du muturreko islamismoarekin 

edo baita honela edo honelatsu:

Hezkuntza ministro frantsesak lotu du ezkerra kin muturreko islamismoa 

[Erramun Gerrikagoitia]

Azken esaldi horretan sinpleki erabiltzen ari dá "kin..." aurreratua, zeinen evoluzioa ti postposizioa ki atzizkia ia gertatu baita aurren gure begiak:

kide + n > kiden > kien > kin

eta zein, areago, ikusi dugu aski independenteki aglutinatua ki izen singular edo plural absolutiboak, alternatúz...

... kasu absolutivoa eta genitivoa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziativoa lotu izan dá kin absolutivoa ere:

"kin" soziativoa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutivoa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitivoa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729) jasotzen du, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitivoa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

Alternantzia absolutivo-genitivo horrek erakusten du "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik, printzipioz postpositivoki:

laguna kin, lagunak kin

baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositivoa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [Balbula, 2020]

Eta eredurik (edo mekanismorik) ez da falta. Hortxe dugu adibidez, a eredua e "salbu..." edo "salbu-eta..." versus "...salbu", zein erabiltzen ari dira gaben arazorik batere, normal-normal. Bide beretik erabil litezké baliabideak nola "kin..." edo "kin-eta..." versus "...kin". Antzera ere nola "baizik..." edo "baizik-eta..." versus "...baizik" adibidez. 

Akaso ez-gutxirentzat izanen zén "un extrañamiento, una sorpresa discursiva", baina gauza da ze sorpresa diskursibo hori izanen zén eraikitzailea, irekitzailea, garatzailea. [⇶]

Sintaxigintza berria: ezinbestekoa

Berirakurri berri dut a-mezua titulatzén "Aurka" ganik itzultzaile Dionisio Amundarain (hemen gogoratzen genuena) hala nola ere haren osteko komentario-erantzunak, eta hona ekarri nahi izan dut nire komentario hau:

Sintaxigintza berria: ezinbestekoa
2004-06-09 / 12:12 / Jesus Rubio

Lehengo batean (BERRIAn, 2003-X-14ean) idatzi nuen kontra mediokritate zientifikoa on horiek ikertzaile linguistikoak ze ez zuten (eta ez duten) onartu nahi ebidentzia ezen gaurko egunean euskal hiztunak pairatzen dituztela estuasun komunikatibo nabarmenak respektu euren kide gaztelaniadunak, maila jasoan nabarmen-nabarmena delarik arazoa (bide batez: ergatibo plurala desagertu da Euskal Herriaren parte handienean, menturaz alde sasieuskaldunenean).

Gutun hartan idatzi nuen halaber kontra arduragabekeria itzela on horiek guztiak ze, izanik ardura zientifikoak gain euskal esparru linguistiko-sintaktikoa, jarraitzen zuten (eta duten) oztopatzen euskararen garapen diskurtsibo nimiñoena ere, perspektiba-falta ikaragarriaz (eurak baidaudela gaztelaniaren mendean, euskararen ardiari ur-tantarik ere eskaintzen ez baitiote, kalkoz jantzitako otso beltzaren beldur beti-ere). Funtzionalidadea ez da izaten gure lokaztatzaile profesionelen arazoa, eurena lokatza da, eta oso bereziki lokatz sintaktikoa, zeinetan sentitzen baitira jaun eta jabe. Kalkoa berez anatemizatuko dute, batere konturatu gabe ezen progresoa kalkoz hedatzen dela gehienetan (ezer gutxi aportatzen duten kalkoak ere badaude, nola adibidez "kontra" pospositiboa respektu "aurka" pospositiboa; baina bikote hori ez da gaurko gaia).

Edonola ere, galdera klabea hauxe da: "aurka" prepositiboak abantailarik ote dakar respektu "aurka" pospositiboak? Zerbait aportatzen al du "aurka" prepositibo horrek? Eta erantzuna da: Jakina baietz! Preposizio guztiak bezala, honek ere aportatzen du zerbait hain inportantea nola artikulazioa, artikulazio lineala on informazioa, metaketa efizientea on karga informatiboa, zeinen zuzeneko emaitza baita kalitatezko potentzialidade diskurtsiboa.

Amaitze aldera, bi puntu zeharo garrantzizko:

i) baliabide prepositiboak elkarren osagarriak dira, eta batzuak ezer gutxi dira gabe besteak, esan nahi baita euren artean existitzen direla sinergiak ze biderkatzen baitute euren guztien eraginkortasun komunikatiboa;

ii) euskararen egoeran Herri anonimoak sortutako harribitxi sintaktikoak landu behar dira ("aurka" prepositiboa, kasu), baina hizkuntza-erantzule ezagunen aportazioa eta bultzada ezinbestekoa da.

Hemen lartxoa den bakarra da hizkuntzalari euskaldunen begietako benda. [⇶]

A aurka B: "kirol munduan erabilia eta onartua"

Ikus, orain, Dionisio Amundarain itzultzaileak aspaldi planteatutako galdera bat (⇶ Aurka [2004]), non jasotzen baitzuen testigantza eze "aurka..." prepositiboa bádela kirol-munduan erabilia eta onartua:

2004-06-08 / 07:15 Dionisio Amundarain Sarasola

Lazkaon "egitura" hau ikusi dut: "Lazkao aurka Beasain". Adierazi dut, dagokion tokian, ez dela egitura onargarria. Erantzun didate, kirol-munduan erabilia eta onartua dela. Nire dudak eta errezeloak ditudala erantzun diet. Halere, zehatzago jakitekotan gelditu naiz. Horra, beraz, kontsulta: Erabiltzen al da "egitura" hori? Eskerrik asko erantzunagatik. [Dionisio Amundarain]

Ikus halaber ⇶ ARTETXE-JOAKIN aurka OLABE-LARRU [2014]. [⇶]

Neskak kontra mutilak

Garbine Ubedaren Anti-orena blogetik (2014-11-19):

[⇶]

ARTETXE-JOAKIN aurka OLABE-LARRU

Horra hor beste esapide prepositibo bat ("aurka..."), zein azaleratu zaigún an modu ondo naturala.

Eskerrik asko ki Erramun Gerrikagoitia zatio pasatu goiko irudia. [214] [⇶]

Kintana jauna: zure kritika (edo dena delakoa) ez da serioa

Gure hizkuntzalari eta akademiko Xabier Kintanak dio:

... ez baitut uste, "etxe horretan" esateko "an etxe hori" bezalakoak idazten dituena inori maisu-irakaspenik emateko dagoenik.

Xabier Kintanak hartu du adibide ezin sinpleago (non ez den ongi ikusten ahal ezer ere) afin desitxuratu bide garakor bat zeinen izateko arrazoia dén diskursiboa (nahizta, behin baliabide bat hizkuntzan sartuz gero, halako kasu sinpleetan ere erabiliko zen libertade osoz, jakina).

Hori da nola frogatu nahi izatea ezen "zeren" kausala ez da beharrezkoa zeren ez luke zentzurik esatea "zeren bainaiz satsua", zein den agertzen an Etxepare (1545) [edo, idatzi beharko genuke "in Etxepare (1545)"?]. Bistan da: "zeren" baliabideak markatzen du diferentzia noiz aurkezten perpaus luze edo konplexuagoak, nola onartzen baitu Txillardegik berak ere:

Onartu beharra dago, beraz; batez ere, denaz gain, perpausa luzeetan eskaintzen dituen aukera aberatsengatik. [Euskal Gramatika, 400. or.]

Bichakjianek berak dio ze:

The advantage of the modern order is hardly apparent if we compare brief segments such as 'victoriam reportavit' and 'he won a victory', or the Engl . 'a red ball' and the Fr. 'un ballon rouge'. But the important advantage of a technique, however, is not to do the simple things drastically better, but to achieve what was out of reach or to produce easily what required considerable effort. The advantage of an internal combustion engine over the sprocket wheel of a bicycle is negligible when it is matter of going to the corner store for a quart of milk, but it becomes noticeable when pounds of groceries are to be hauled from a distant supermarket. Likewise, if a comparison is made between the following sentences, where the first one uses head-last structures and the second their head-first equivalents, it quickly becomes apparent that sentence 1, though formally correct, is in fact difficult to decode and ambiguous, whereas sentence 2 does not present any problem, neither for the speaker nor the listener.

1. (The dog chased) the cheese eating mouse catching cat.

2. (The dog chased) the cat that caught the mouse that was eating the cheese.

Similar restrictions occur in German, where the head-last order is a must in subordinate clauses (3), but becomes impossible when the modifier is an embedded sentence (4).

3. Ich glaube, dass Heinz das Buch gelesen hat lit. 'I believe that John the book read has'

4. *Ich weiss, dass du, dass Heinz das Buch gelesen hat, glaubst lit. 'I know that you that John the book read has believe'

In those cases, German abandons the canonical head-last order and uses instead the more manageable head-first alternative (5).

5. Ich weiss, dass du glaubst, dass Heinz das Buch gelesen hat lit. 'I know that you believe that John the book read has'

(cf. Bach et al. 1986; and Kempen 1996 for corroborating psycholinguistic evidence).

Beraz, Kintanak kritika serioa eta argumentatua egin nahi badu, har ditzala adibide representatiboak eta eman ditzala argumentuak, eta ez zeharkako komentarioak ze(inek) ez duten ezer ere aportatzen at eztabaida (ikus "Euskararen garabideak" eta blog hau). Adibide bat: nola emanen luke Xabier Kintanak hurrengo gutunaren aurreneko paragrafoa?



Ez da dudarik ezen aditza aurreratzea oso egokia da asko eta askotan, eta euskara estandarrean desagertu beharko litzateke araua zeinek ezintzen baitigu jartzen aditza non nahiago dugun.

Ez da dudarik ezen bádira euskararen tradizioan baliabide batzuk zein diren oso interesgarriak afin lortu emaitza progresiboagoa, eta zein, praktikan, debekaturik dauden an euskara estandarra, hala nola, nabariki: "zein" erlatibo mugagarri orokorra edo "ezi" konparatiboa.

Ez da dudarik ezen bádira beste baliabide batzuk zein, gutxi erabili badira ere, bádauden eskura, hala nola, nabariki: "afin" finala, "bitartean-eta" denborazkoa, edo "kontra" prepositiboa, zein erabiltzen den afin iragarri pilota-partidak (ez dakigu Kintanak zer pensatuko duen buruz erabilera hori).

Ez da dudarik ezen, hala nola "baizik" prepositiboa báden oso erabilgarria, berdin ere izan litezke erabilgarriak (baldin eskura eta normalizaturik izanen bagenitu) beste antzeko baliabide desdoblatu batzuk nola "buruz", edo "inter", edo "kin", edo "on", edo "an", zein, jakina, konbinatu daitezke kin aurreko beste baliabide guztiak afin lortu soluzio komunikatiboak zein bestela ezinezkoak izanen baitziren (ohartu ze baliabide pospositiboak ere hor izanen genituzke).

Beste kontu bat da ritmoa (ikus geherago gure komentario bat non diogun ze tresna horiek bultzatu beharko liraké gradualki, baina galdera da: zéin da ritmo gradual optimoa?): hor bai dagokeela duda gehiago, eta akaso hor zentratu beharko litzateke debatea (edo dena delako hau). [63] [⇶]