'salbu...', salbu-eta...' versus '...salbu' antzera nola 'kin...', 'kin-eta...' versus '...kin'

Aurreko sarreran aipatzen genuén "an" baliabide inesiboa, baina berdin ere aipa genezakeen "kin" edo "kin-eta" soziatiboa, zein den protagonistá e azken sarrera an bloga e Erramun Gerrikagoitua (ikus "Gradu communicativoac gradualqui jarriac"), dioelarik:

Iracurten dugu gaur an Gara hau titularra:

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra muturreko islamismoarekin lotu du.

Beste possibilitate informativoqui hobea zatequen hau: 

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra lotu du muturreko islamismoarekin 

edo baita honela edo honelatsu:

Hezkuntza ministro frantsesak lotu du ezkerra kin muturreko islamismoa 

[Erramun Gerrikagoitia]

Azken esaldi horretan sinpleki erabiltzen ari dá "kin..." aurreratua, zeinen evoluzioa ti postposizioa ki atzizkia ia gertatu baita aurren gure begiak:

kide + n > kiden > kien > kin

eta zein, areago, ikusi dugu aski independenteki aglutinatua ki izen singular edo plural absolutiboak, alternatúz...

... kasu absolutivoa eta genitivoa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziativoa lotu izan dá kin absolutivoa ere:

"kin" soziativoa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutivoa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitivoa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729) jasotzen du, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitivoa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

Alternantzia absolutivo-genitivo horrek erakusten du "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik, printzipioz postpositivoki:

laguna kin, lagunak kin

baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositivoa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [Balbula, 2020]

Eta eredurik (edo mekanismorik) ez da falta. Hortxe dugu adibidez, a eredua e "salbu..." edo "salbu-eta..." versus "...salbu", zein erabiltzen ari dira gaben arazorik batere, normal-normal. Bide beretik erabil litezké baliabideak nola "kin..." edo "kin-eta..." versus "...kin". Antzera ere nola "baizik..." edo "baizik-eta..." versus "...baizik" adibidez. 

Akaso ez-gutxirentzat izanen zén "un extrañamiento, una sorpresa discursiva", baina gauza da ze sorpresa diskursibo hori izanen zén eraikitzailea, irekitzailea, garatzailea. [⇶]

"-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

Josu Lavinek aipatzen zuén hemen "zun" bukaera, zein den justuki a-diferentzia arten "-ki" eta "-kizun". Eta gertatzen da ze "zun" postposizioa existitzen da, signifikatuz honakoa (OEH):

zun.
(Tras tema nudo). En busca de. "Urzun ioaitea, aller quérir de l'eau" SP. "Ur-garbizun ioaitea, aller querir de l'eau nette" Ib. "Urzun joaitea, aller quérir de l'eau" Dv. "Basurde hilera zapataginak zurdazun, les cordonniers (accourent) au sanglier mort pour (lui arracher ses) soies (et ensoyer leur fil)" H s.v. zurda. v. 2 zura; cf. 2 zutik.

Samariko emakume bat urzun dator. Ol Io 4, 7 (TB urka). Ttunttuna aparitara etxez-etxe doa; / mutil-sailla dantza-zun atzetik daroa. "En busca de danza" . Or Eus 35. Aizekeria nuan maite ta gezur-zun nindabillan. Or Aitork 219. Beraz, Nerbidi [...] ez zan sari-zun ara ioan --aundiagoa baitzedukan ele-ederrean-- baizik eta onginaiez, gure eskabidea aintzat artuz. Ib. 195.

[OEH]

Esan nahi baita ze, "-(k)izun" eta "-(k)i" atzizkiak akaso konpartitzen ari dira ber "-(k)i" morfema, zein, dakigunez, erabiltzen da prepositivoki, eta zein akaso izan zén preposizio askea ere.

Eta berdin nola genioen ze:

• Akaso "ki" preposizioa sor zitekén tikan "-(k)i" sufijoa kin "-k-" epentetikoa (antzera nola "keta" ti "-(k)eta")

"kizun" preposizioa ere eratorri liteké (final-destinativoa) tikan "-(k)izun" sufijoa: "ki" preposizioa (jatorriz dativoa) nahikoa izaten da an erabilera final-destinativoa baldin ez bada anbiguetaterik; baina anbiguetaterik egonez gero, orduan "kizun" inanbiguoki-final-destinativoa egongo litzaké aukeran. [⇶]

ezen, baizen, arren, kide(n) > kin, bitarte(n), (t)arte(n)...

Sarrera honetan aipatzen genuén Azkue, mintzatuz buruz el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético, zeinen arabera izanen genuké, adibidez:

• "arte" > "bi(t)arte" > "tarte"

halatan ze, Azkuek berak dioenez:

Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Mekanismo horretatik aterako liraké "tarté" eta "bitarté" aukera prepositivoak ere:

Puntu hori dago (bi)tarté A eta B.
Zure jarrera dago tarté interes handia eta desinteres absolutua.

"-n" bukaera inesivoa jarriz, izanen genuké a-eredua hen "kide(n) > kin":

• "tartén" eta "bitartén"

eta orokorrean izango genituzké:

• "(t)arté(n)" eta "bitarté(n)"

Bádira halaber "ezen", "baizen" edo "arren", zein sortu zirén postpositivo, eta, nola edo hala, sortu zituztén euren versio prepositivoak ere (ikus sarrera hau edo beste hau). Eta, jakina, bádugu a-eredua hen "bitartean-eta..." prepositivoa, zein Joanes Urkijo idazleak erabili zuén hiru aldiz, nola genioen an:

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

Ikus, azkenik, ondorengo sarrera ere:

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

[⇶]

Eta ber gauza kin "kin" soltea

Genioen an atzoko sarrera ze, "ki" preposizioa hor dago, itxarotén bere garapen (edo birgarapen) osoa.

Beste alde batetik, daukagu "kin" zein, itxura denez, litzake kontrakzioa hen "kien" > "kiden" soltea, zein, berdin nola "kide" edo "ide" solteak, arazo gabe bihur liteké soltea eta prepositiboa (eginez, bide batez, antzeko bidea zein egin bide zuén "cum" latinoa).

Eta antzera nola genioen respektu "ki": "kin" ere guztiz eskura dago, hala nahiko balitz. [⇶] 

A alternantzia arten absolutiboa eta genitiboa noiz aglutinatzen "kin" soziatiboa

Ari garelarik mintzatzen buruz atzizkiak zein pasatzen diren ki izán beste zerbait solteagoa, hala nola adibidez izenak, adverbioak, aditzak, postposizio solteak edo preposizio solteak ere, gogoratu behar dugu ze, hainbat atzizkik erakutsi izan dute alternantziá arten kasu absolutiboa eta genitiboa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziatiboa lotu izan dá kin absolutiboa ere:

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia": Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729) jasotzen du, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitiboa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

Alternantzia absolutibo-genitibo horrek erakusten du "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik, printzipioz postpositiboki:

laguna kin, lagunak kin

baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositiboa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [⇶]

Txomin Peillen (1991): "Edukitasunaren alor horretan, '-kide', '-kin', '-kidin' ikusi behar dira."

Genioen atzo zélan "-kin" atzizkia derivatu bide da tikan "kide" hitz askea, eta nóla, bide beretik, genitún ere beste aldaera posible batzuk nola "-kiden", "-kien", "-kide" "-ki" edo "-kila", denak ere soziativo. Sarrera honetan aipatu nahi dugu ze Txomin Peillenek, an bere artikulu jada aipatua titulatzén "Atzizkiak izen kente bilakatzen direnean zubereraz" (1991), ematen digu beste aldaera soziativo bat noiz, oinohar batean, zehazten digu hau:   

Edukitasunaren alor horretan, "-kide", "-kin", "-kidin" ikusi behar dira. [Peillen, 1991, 831]

Hortxe agertzen zaigu "-kidin" aldaera, zein, beste guztiak bezala, erabil liteke prepositivoki ere: "kidin...".  [⇶]

"-kide" > "-ki" > "-kila" ("-la" modala hartuta)

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitiak:

Kide hitza ere hor daucagu,
sortua ti escolaquide nondic atera ahal da escolaco kideac (quideac).

Baina. esan behar da ze, kasu horretan, "kide" izen soltea izan dela abiapuntua nondik sortuko zirén "-kide", "-kiden" eta "-kin" atzizkiak, eta ez alderantziz. Ikus:

• Aglutinazioak du errazten a-isolamendua e-postposizioak: adibidez, "kin" soziativoa

• Postposizio erantsiak derivatu ohi dirá tikan postposizio solteak

Han, Azkaratek eta Altunak (2001) esaten ziguten ze:

"-(r)e" atzizkia aztertzean esan bezala, Schuchardtek (1923:57)  argitu zuen -kin < kide + -n (inesiboa) zela, aurretik genitiboa zuena; beraz, erdal itzulpena 'en compañía de' izango litzateke. Mitxelenak (1972, 1977) eta gainerako gramatikariek ere (Irigoien 1978, Trask 1997) ontzat eman dute azalpen hau. Hala dio Mitxelenak:

"Com. -kin, -ki 'con' < -kien, que en d'Urte alterna con el más frecuente -kiñ < * -kide-n 'en compañía de'

D'Urte ez da, ordea, -kien erabiltzen duen bakarra, Tartasen ondorengo adibidean ere horixe baitugu, azken bokal sudurkariak salatzen duenez:

Iencoarequie Ceruco gloriara baitoa (Onsa..., 62)

Atzizkiaren aldagaiei gagozkiela, Mitxelenak (1977:308) dioen bezala, kide batzuetan inesiboko -n gabe ageriko zaigu, -ki forman, edo -la harturik, -kila forman. [Azkarate-Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:106]

Hortaz, "kide" hitz soltea egongo litzake an jatorria hen "-kide" atzizkia, hala nola hen "kin", "-ki" eta "-kila" soziativoak ere, non:

• "-kide" > "-ki" (ge "-n" inesiboa an bere sorrera)

• "-kide" > "-ki" > "-kila" ("-la" modala hartuta)

Beraz, kasu honetan, "kide" hitza litzaké sorburua eta, adibidez, "-kide" derivatutako atzizkia, halatan ze berriro gelditzen dirá argi a erlazioak arten sufijo atxikiak eta postposizio solteak edo hitz askeak, zein bihur litezké prepositivo. [⇶]

Postposizio erantsiak derivatu ohi dirá tikan postposizio solteak

Aurreko sarreran nabarmentzen genuen nóla aglutinazioak dún errazten a-analisia e-postposizio erantsiak, zein, orain esan nahi dugunez, sortu ohi dira bidezta aglutinazioa e-postposizio solteak. Esan nahi baita ze, oro har, postposizio erantsiak lehenago izan dirá postposizio solteak, halan-ze, nahiz erantsita, jarraitzen dute mantentzen ber estruktura e-postposizio solteak, nola ikusi ahal izan genuen an kasua e-soziativoá "-(re)kin" < "-(re) kiden", non, genioenez, "kin" litzaké postposizioaren gorputza zein erantsiko da ki genitivoa edo absolutivoa arrenda osatu egungo postposizio erantsi batu estandarra.

Eta gauza da ze, zenbait postposizio erantsiren kasuan, oraintsu arte idatzi dira solte, evidentziatuz preseski euren jatorri soltea. Kasu horietako bat dá "-gatik" posposizio erantsia, zeinen jatorria ez litzake baizik "gai + tik". Honela diote Azkaratek eta Altunak (2001:107):

-(r)engatik (-gati, -gatika, -gaiti(k))

Mitxelenak (1977:92) ez du inolako zalantzarik atzizki honen jatorriaz, gai, gei + ti(k) da; azken batean, latinezko causa izenak ablatiboan duen postposizio erabileran pare-parekoa: belli causa, pacis causa (gero gazteleraz "por causa de"). Latinez bezalaxe, gainera, euskaraz ere aurrean genitiboa eraman lezake: gerla(ren)gatik, bakea(ren)gatik. [Azkarate-Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:107]

Ikusten dugu nóla postposizio hau ere (berdin nola "kin" soziativoa) itsasten ahal da ki genitivoa edo absolutivoa, baina kasu honetan báditugu testigantza idatziak non den agertzen solterik:

Beccatu handiak gatic penitencia handia (Axular)
Dinot "nescaac" escondubagaco emacumiak gaiti (Frai Bartolome)
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:108-109]

Eta hortxe bista-bistan daukagu postposizio solteá ("gatik") nondik eratorri baita "-gatik" postposizio erantsia. [⇶]

Aglutinazioak du errazten a-isolamendua e-postposizioak: adibidez, "kin" soziativoa

Atzoko sarreran genioenez, hizkuntza aglutinatiboetan ez dira aldatzen ez hitzak ezta hitzei erantsitako partikulak (postposizio erantsiak) noiz juntatzen diren. Izan ere, aglutinazioa dá gauzatzen an modu regular eta mekanikoa, halatan ze erraza izaten da atzizkien analisi morfologikoa, isolatuz postposizioaren gorputza.

Har dezagun a-kasua e-soziatiboa kin "-kin" postposizio erantsia. Kasu horretan argi ikusten da ze postposizioaren gorputza dá "kin" hori, zeinen sorbidea, aztertu denez, izanen litzaké a-izen arrunta "kide" gehi kasu inesiboá "...-n", osatuz "kiden" (= "kide + n"), zeinen higaduratik etorriko litzaké "kin" soziatiboa.

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin":

... ahalquerequin eta modestiarequin acotra ditecen.
[adibide hau atera da tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:106]

Azkaratek eta Altunak (2001) argitzen digute ze:

"-(r)e" atzizkia aztertzean esan bezala, Schuchardtek (1923:57)  argitu zuen -kin < kide + -n (inesiboa) zela, aurretik genitiboa zuena; beraz, erdal itzulpena 'en compañía de' izango litzateke. Mitxelenak (1972, 1977) eta gainerako gramatikariek ere (Irigoien 1978, Trask 1997) ontzat eman dute azalpen hau. Hala dio Mitxelenak:

"Com. -kin, -ki 'con' < -kien, que en d'Urte alterna con el más frecuente -kiñ < * -kide-n 'en compañía de'

D'Urte ez da, ordea, -kien erabiltzen duen bakarra, Tartasen ondorengo adibidean ere horixe baitugu, azken bokal sudurkariak salatzen duenez:

Iencoarequie Ceruco gloriara baitoa (Onsa..., 62)

Atzizkiaren aldagaiei gagozkiela, Mitxelenak (1977:308) dioen bezala, kide batzuetan inesiboko -n gabe ageriko zaigu, -ki forman, edo -la harturik, -kila forman. [Azkarate-Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:106]

Argitu ze aipuko * -kide-n horretako asteriskoak dú adierazten ze forma hori ez dela inon jaso zehazki horrela (ez dagoela dokumentatua), baizik forma teorikoa dela, teorikoki berreraikia, teorikoki derivatua.

Aglutinazioak du errazten a-isolamendua e-postposizioak: adibidez "kin" da postposizio soziatiboá zein den itsasten ki genitiboa edo absolutiboa arrenda sortu a-atziki soziatiboa zein ezagutzen dugun. [⇶]

kin: soziatiboa (norekin, zerekin)

• euskaldunarekin = kin euskalduna

• euskaldunekin = kin euskaldunak

Hona hemen beste adibide batzuk non "kin" soziatiboa dán konbinatzen kin beste elementu prepositibo batzuk:

• Horrek ez du zerikusirik kin helburuak on enpresa berriak zein ari diran sortzen an herrialde pobreak.
• Teoria hori ez dator bat kin experientziak on personak zein nik ezagutu ditudan.

[162] [⇶]