Birsortuz: "apartenitu" transitiboa

Josu Lavinek atzo ematen zigún honako versioa:

Bertan iradokitzen da, gainera, ezen zer ere gaur egun deitzen baitugu totalitarismoa dagokiola tradizio bati zein ez baita ez zaharragoa ez berriagoa gure zibilizazioa bera baino. (65 silaba)

eta Gilenek beste versio hau:

Hartan iradokitzen da, gainera, ezen zeri baiteritzagu gaur totalitarismoa apartenitzen dela tradizio bati zein ez baita zaharrago ez gazteago ezi gure zibilizazioa bera. (61 silaba)

non, besteak beste, distiratzen du aditz bat: "apartenitu", zein jada Leizarragak edo Tartasek erabili zutén intransitiboki:

 bai-eta Atxagak transitiboki an bere "Obabakoak":

Pensatzen nago ze, akaso hóri izanen zen lehenetariko aldia noiz aditz hori erabili zen transitiboki (ikus biharko sarrera), baina, hala izanda ere, orain denok izango genuke beste aukera hori: transitiboa. Hola garatzen dira hizkuntzak.

Apuntatu nahi dut ze, "apartenitu" aditz luzeskaren erabilera konplexuagotzen da baldin erabilí laguntzaile datiboa, eta akaso bereziki noiz erabili laguntzaile datibo intransitiboa (gintzaizkion vs genion), halatan ze espekulatu liteke ea hori ez ote zen izanen arrazoietako bat zérgatik Atxagak aukeratu erabilera transitibo hori. Edonola ere, orobat erabil daiteke versio intransitiboa kin laguntzaile ez-datiboa, nola Gilenek egin, sinplifikatuz bere erabilera.

Eta aditz horren erabilera areago errazten da noiz erabili "ki" partikula datiboa:

"apartenitzen ginen ki taldea zein mintzatu zen buruz sintaxi progresiboa"

non, "ki" hori dá berbera zein apartenitzen da ki "dago-ki-o", adibidez. Horrela, hartu dut lizentzia ki deskonposatú "dago-ki-o" adizkia an "dagó ki... (edozer)":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa dagó ki tradizio bat zein ez dén zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera. (48 silaba)

edo erabilíz "apartenitu":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa apartenitzen da ki tradizio bat zein ez dén zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera.

Esaldi progresiboan, artikulazio guztia dagó begira ki... bukaera bat, koherenteki, efizienteki, efektiboki. Horrela, esaldi horretan, bukaera bilakatu zaigú sorpresibo samarra, estimulagarria. [⇶]

"murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak

Ez da dudarik ezen hitz internazionalak izan behar dirá zutabe inportante bat an euskal lexikoa. Horrela, orri hauetatik behin baino gehiagotan defenditu ditugu hitz internazionalak, zein iruditzen zaizkigu pilare kultural eta komunikatiboak, oso kontuan hartu beharrekoak. Baina, horrek ez digu ahanzterazi behar ze báda beste zutabe sendo bat an euskal lexikogintza, zein den euskararen lexiko historikoa, nondik hartu edota garatu litezke hainbat aportazio eder eta funtzional.

Horixe izan zen kasua an "garatu" hitza bera (gorago erabili duguna), zein garatu baitzen erabiliz erro historiko bat ("gara") eta mekanismo propio eta universal bat (zabalkuntza semantikoa), amaitu zelarik nagusitzen gain "desarroilatu" edo "developatu" internazionalagoak. Eta gu, kasu horretan, argiki posizionatzen gara aldé hitz garatu hori (zehazki "garatu") respektu hitz internazionalago horiek, zein dirén ondo luzeagoak: 3 aurká 5 silaba: kontuan har bedi ze estruktura sintaktiko buruazkenetan bereziki komeni dirá hitz labur edota laburtuak.

Eta antzera gertatzen zait kin "murriztu" respektu "(er)restringitu" [3 aurká 4 (edo 5) silaba]. Ikus nóla hasten den OEHren sarrera:

murriztu.

Tr. Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, tbn. se encuentra en autores meridionales desde aprox. 1930. La forma más usual es murriztu ; hay morrotxtu en Etcheberri de Ziburu, morroiztu en Olabide y morroztu en Urkidi (in Onaind MEOE 746), Orixe, Goenaga e Ibiñagabeitia (Virgil 62; en los tres últimos, sólo con el significado de 'ramonear'). En DFrec hay 21 ejs. de murriztu, meridionales.

1. (V-gip; H), murristu (V-gip), morroztu, morroxtu (H, que cita EZ Eliç ). Ref.: Iz ArOñ (murrístu); Elexp Berg.
Disminuir, reducir; restringir. " Saria, neurria murriztea " H. " Murrístu da, se ha disminuido (el pienso). Murrísketan baxuasak bedarrak " Iz ArOñ. " Tabernarien irabazixak pe dezente murriztu die aspaldixan " Elexp Berg. " Asko murriztu jako illia " Ib. v. 1 murritu.

nondik, bistan denez, "murriztaile" ez litzaké baizik ondorio ederki ekarri bat afin kalifikatu erlatibo murriztaileak, zeintzuk justuki egiten dute hori: murriztu, edo nahigo bada restringitu. Ez da esan beharrik ze "restriktibo" ere iruditzen zaigú aukera egokia: kasu honetan, gainera, 4 aurká 4 silaba (ikus atzoko sarrera).

Esan nahi baita ze hitz horiek guztiak ez dira inkonpatibleak, eta ondo erabil litezke, eurak edo euren derivatu edo erroak, an ber pasarte edo esaldia. Halaxe egiten du adibidez Amurizak noiz, justuki kritikatúz Euskaltzaindiaren hiztegia, dioen ondorengoa an elkarrizketá titulatzen "Euskara batuko hiztegiak zirriborro rustikoak besterik ez dira":

“Oraintsu, Euskaltzaindiaren Hiztegia kaleratu du Euskaltzaindiak berak. Egia esan behar badizut, dezepzio handia hartu dut. Hobeto esanda, beste dezepzio bat. Lehendik sarean zegoen Hiztegi Batuatik milaka hitz kendu dituzte. Hurrengo bertsioan sartuak izango direla agintzen dute, baina orain… falta dira! Niretzat, Hiztegi Batua bera ere oso murritza eta irizpidez restriktiboa zen. [Amuriza, 2012]

eta, salbatuz distantziak noski, hala egin genuen guk ere noiz, sarrera honetan, idazten genuen ondokoa referitua ki, justuki, erlatibo restriktiboak eta explikatiboak:

Juan Garziak ere aski opako ditu bere betaurreko teorikoak, zeren soilik halako betaurreko itsutzaileak izanki esan daiteke ezen "-n" erlatibo esplikatiboa da kalko okerra eta, beraz, zuzentzekoa. Eta, ez gaitezen ahaztu: Garziaren lege berri horren azken helburua da ager dadin ongi zerrendatua an kodea on gure zuzentzaileak (hezkuntzakoak edo ez) afinda azken hauek aplikatu ahal dezaten nola bailiran kode penala.

Kurioski, Juan Garziaren estilo-liburuak badu oniritzia ganik Euskaltzaindia (han esaten da: Juan Garzia Garmendiak prestatu du eta Euskaltzaindiak egokitzat jo du). Horrela, nola edo hala, Euskaltzaindia ari da onartzen ikuspegi berri bezain murriztaile hori, zein ez doan norabide onean (izan ere, bai Euskatzaindiak eta baita EHUko estilo-liburuak, biek ere eta hitz berberekin gainera, dute onartzen nóla "-n" atzizki erlatiboa izan ahal den bai restriktibo eta bai esplikatibo).

Kode zaharrak ez, Euskaltzaindiak bai, eta zuzentzaileek. [Balbula, 2005]

Eta kontua da ze "murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak. Ikus ondorengo sarrerak ere:

• Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

• "erradiografia" vs "radiografia"

• Behar dira aukerak

Lexikogintzak ere landu behar ditu aukera eta mekanismo guztiak. [⇶]

Zorionak Elhuyar!

Atzo, Referentziak blogean, irakurri ahal izan genuen beheragoko gutuna, non, Elhuyar-ren izenean, Klara Ceberiok erantzuten dio ki Erramun Gerrikagoitia respektu iruzkin bat zein azken honek bidali zien afin euren hiztegian sar zezatén "inposible" hitza:

Kaixo, Erramun:

Barkatuko diguzu erantzunaren atzerapena.
Zure iruzkinaren berri eman didate eta oraindik sakonki aztertu ez badugu ere, badirudi 'inposible' hiztegian sartzeko arrazoi nahikoa badugula. Atxikita bidaltzen dizugun fitxategian eskura ditugun hiztegi eta baliabideetan hitzak dituen agerpenak bildu ditugu eta egungo erabileran oinarritzen bagara behintzat, badirudi gure hiztegian sartu beharko genukeela eta laster izango gure webgunean ikusgai.

Eskerrik asko zure iruzkina bidaltzeagatik eta Elhuyarren hiztegiak hobetzen laguntzeagatik!

Klara Ceberio Berger
HIZKUNTZA-BALIABIDEEN ARDURADUNA
HEAD OF LINGUISTIC RESOURCES

Hori dela-ta zoriondu nahi dugu Elhuyar, zergatik-ze, esker ki euren kriterio propio eta diferentziatua respektu Euskaltaindia eta euren jarrera ikertzailea respektu kritika hori zein jaso zuten, badirudi ze sartuko dute "inposible" hitza an euren hiztegi ondo influientea, eginez erraza zérbait zein inoiz ez den izan inposible. [⇶]

"postposizio-sistema" vs "deklinabidea"

Jarraituz kin artikulua e-Jokin Sagarzazu titulatzén «Guk bete dugu hitza» (Berria, 2019), eta hortaz, jarraituz kin hitzak on Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordeko burua, Pello Salaburu, irakurri ahal dugu ze:

Atal berri batzuk sartu dituzte; batzuetan «erroko» zuzenketak egin dituzte, eta «ikerketa sakonagoa behar duten atalak» sartu dituzte. «Gramatikaren ikerketa ez da inoiz amaitzen», esan zuen euskaltzainak. Terminologian eginiko batzuk aipatu zituen: adibidez, deklinabide kontzeptua baztertu dute, postposizio sistema hobetsita. [Jokin Sagarzazu, «Guk bete dugu hitza», Berria, 2019]

Genioenez, itxaron beharko dugu harik ikusi zertan dautzan hala «erroko» zuzenketak nola «ikerketa sakonagoa behar duten atalak», baina momentuz, esan ahal dugu ze, nola genioen hemen jarraiki argudioak e-Erramun Gerrikagoitia, guri ere "postposizio-sistema" iruditzen zaigu egokiago zein "deklinabidea" afinda izendatu euskararen sistema e-kasu-markak. [⇶]

"furiatsu" vs "furfuriatsu": laburrago eta zehatzago

Noiz bilatu "furfuriatsu" an Elhuyar Hiztegia, hauxe topatukó an gaztelaniazko partea:

furfuriatsu
izond. (Ipar.) furibundo, -a; colérico, -a; cascarrabias; propenso a enfurecerse

zein bihurtzen dén hitz horren bigarren adiera an Orotariko Euskal Hiztegia: "emporté", "facilment irritable" edo "propenso a enfurecerse", zeinen sinonimotzat hartzen dén "haserretsua", eta ez "furfuiatsua", zein, bere aldetik, litzakén sinonimoa on lehenengo adiera: arrogante, jactancioso, fanfarrón...

Baina, hara non, Elhuyar-eko gaztelaniazko alde horretan, desagertu zaigún lehenengo adiera ("furfuriatsu") hori (Lç, Bibl urgulutsu, He superbio, Dv hanpurutsu), eta soilik gelditu dá bigarren adiera, esan nahi baita "emporté", "facilment irritable" edo "propenso a enfurecerse", zein, hori ere, ez dén inondik inora berdin zein "furioso".

Eta jakina, ez dugu ahaztu behar ze hortxe daukagu, adibidez, "furiatsu" laburrago eta zehatzagoa. Edo "furios" bera ere, zein, besteak beste, dén are laburragoa, eta, inkluso, are zehatzagoa ere, noiz nahi dugún esan justuki "furios". [512] [>>>]

Eragin handia

Josu Lavin-ek, aurreko sarreran, erakutsi digu bidea ki Euskal Klasikoen Corpusa, non aurkitu ahal ditugún ondoko maiztasunak, eta datak:

furios eta derivatuak: 23 agerraldi, 11 liburu, 8 egile (aurrena: 1623)
furfuriatsu: 1 agerraldi  (aurrena: 1945)

Bestalde, hauxe aurkitzen dugu an Egungo Testuen Corpusa:

furios: 10 agerraldi
furfuriatsu: 0 agerraldi

Azkenik, noiz begíratu an Ereduzko Prosa Gaur, hartzen dugú ondorengo sorpresa:

furios: 2 agerraldi
furfuriatsu: 21 agerraldi, 

non jada, "furfuriatsu" hasi da signifikatzen "furios", argiki an 16 agerraldiak, zein zor dizkiogún ki Patxi Zubizarreta. 

Gauza da ze "furfuriatsu" hitzak ez du (zuen) bereziki signifikatzen "furios", baizik eta, ikusi dugunez, arrogante, jactancioso, fanfarrón... (syn. furfuiatsua); edota, bigarren adiera batean, colère, emporté; (syn. haserretsua), non emporté horrek esan nahi dú "facilement irritable". 

Horretaz gainera, "furios" dá 2 silabakoa, eta "furfuriatsu" 4koa.

Hortik, bi ondorio:

1. Idazle klasikoek maizago erabili duté "furios", zein den laburragoa, justuki adiéraziz "furios".
2. Hiztegi batek, edo gramatika batek, edo akademia linguistiko batek izan ahal dú eragin handia, bai onerako eta, bistan denez, baita txarrerako ere.

[511] [>>>]

Eta adibidez "furios", agertu ez

Azken bi sarreretan (ikus hemen eta hemen) mintzatu gará, besteak beste, gain hitzá "furios" eta bere derivatuá "furioski". Hona hemen zér dioskun Elhuyar hiztegiak noiz bilátu, gaztelaniazkoan, "furioso":

furioso, -a
haserre, amorratu, amorruzko, sutan, furfuriatsu

non, adibidez, baldin bilátu "furfuriatsu" an Orotarikoa, hiztegi horrek bidaliko gaitu ki "burfudiatsu":

furfuriatsu. v. burfudiatsu.

non aurkitukó ondoko azalpena:

burfudiatsu (H), furfuriatsu (H, Dv A, T-L), furfuiatsu (Ht VocGr 329, Lar, Lecl, H, Casve), furfudiatsu (H), burfuiatsu (H).
Arrogante, jactancioso, fanfarrón. "Qui est sujet aux emportements, sans raison et avec peu d'effet" Dv. "1.º arrogant, fanfaron, vantard, insolent; syn. furfuiatsua; 2.º colère, emporté; syn. haserretsua" H. "Arrogant" T-L, Casve. Ezen gizonak izanen dire beren buruez hartuak, lukhuruak, banoak, furfuiatsuak. 'Superbi'. TB 2 Tim 3, 2 (Lç, Bibl urgulutsu, He superbio, Dv hanpurutsu). Burua gora, nor-gira-gu aire furfuriatsu batekin. Lf Murtuts 16. Hain da erretx, luma xorrotxaren jabe denari, piko zonbaiten botatzea oilo bustian pitzarazteko eta... bertze larru furfuriatsuen hertzeko! Herr 21-4-1960 (ap. DRA). Hantxet furfuriatsu horien andreak nagiki andetan etzanak, sehi parrasta baten erdian. Etcheb Obrak 36.

 Eta adibidez "furios", agertu ez. [510] [>>>]

furios, edo furioso

Aurreko sarreran komentatzen genuen nóla "furioski" adverbioa ez den ofizialki existitzen euskaraz, eta horrekin lotuta, aipatu nahi genuke gaur "furios" adjetiboa, hala nola ere bere aldaera "furioso", zein orobat ez diren agertzen an gure hiztegi arauemailea nahiz ez dirén baizik emaitza ti aplikazioa on sufijoá "-os", edo "-oso", ki "furia" izena.

Ikus dezagun zér dioen EHUko Sareko Euskal Gramatikak gain atzizki hori, eta bide batez gogora ditzagun sufijo horrek emandako beste emaitza batzuk:

-os, -oso atzizkiekin ere ugaritasuna adierazten duten izenondoak sortzen ditugu. 

Jatorriz atzizki erromantzea da -os, eta honekin sorturiko izenondoak Iparraldeko testuetan aurkituko ditugu nagusiki; zalantza egin dezakegu egiazko eratorriak ote diren, ala mailegu egokituak. Nolanahi ere, Villasantek (1974) edo Lafitte, P.k (1944) jaso duten atzizkia da: abarizios, apetitos, balios, biktorios, desiros, golos, gutizios, hiros, lorios, malizios, mendekos, miserikordios, nekos, penos, perilos…
...
-oso aldaera ere badu, Hegoaldeko testuetan: apetoso, bakeoso, galanioso, lainezoso, malizioso, nekoso… [Sareko Euskal Gramatika] 

Beste adjetibo ondo interesgarri asko ere jar genitzake zerrenda horretan, hala nola "furios", edo "furioso". [509] [>>>]

"furiously" versus "furioski"

Genioen hemen ze nekez aurkituko dugu elkarrekin "lo egin" aditza eta "furioski" adverbioa, salbu an zentzu figuratu edo poetikoa, eta horren arrazoia zelá semantikoa: jarrera furiosa ez da ondo lotzen kin lo egitea. Askoz probableagoa dá adibidez esaldiá "Mintzatu zén furioski". Hala ere, "Mintzatu zén furioski" hori ere ez da gaur gaurkoz euskaraz oso probablea, eta arrazoia ez da orain semantikoa, baizik lexikoa eta sintaktikoa.

Ikus dezagun gaur arrazoi lexiko hori: gauza da ze "furioski" hitza ez da ofiziala, ez baita agertzen an hiztegia on Euskaltzaindia (nahiz bai agertu an "Orotarikoa") eta horixe da arrazoi nagusia zergatik euskaraz hitz horren probabilitatea izanen dén oso baxua. Areago, euskal textu guztiak zuzenduko balira, hitz horren probabilitate idatzia izanen zén justuki zero. Eta, kasu honetan, nahikoa litzake Euskaltzaindia-k bere irizpidea aldatzea afin hitz hori bihur zedín askoz probableagoa. [508] [>>>]

Frenesi

Aurreko sarreran mintzatu zaizkigú Luis Lauzirika eta Erramun Gerrikagoitia gain arazo lexikoa, zein ez den txikia, eta guk adibidez aipatu nahi genuke "frenesi" hitza, zein desagertu den an itzuplena on Juan Garzia (ikus atzokoan).

Eta gauza da ze, bádira hitzak zein, aukera minimoa izanez gero, ezin diren evitatu an itzulpen bat: hain dirá hitz spezifikoak, hain dirá karakteristikoak, hain gutxitan erabiliak ze, noiz agértu, zuzenean trasladatu (itzuli) behar dirén ki irakurlea, izanki autore originalaren aukera explizitua, aukera ondo nabarmena eta ondo adierazgarria, zeinik gabe itzulpenak galtzen duén edukia eta kolorea ere.

Hitz horietakoa da "frenesi", zein agertzen zaigun an textua ganik Borges:

Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en...

eta zein, OEHak dioskunez, jada erabili zuen nork-eta Leizarragak berak an 1571:

Asto eme uztarriko batek boz humanoz minzaturik reprimi zezan profetaren frenesiá. [OEH, Lç 2 Petr 2, 16]

Dira hitzak zek aberasten duté hizkuntza eta textua, eta zeinen falta botatzen dén faltan, nola gertatzen zaigún an textua on Juan Garzia. Ez dugu, ordea, faltan bota an Hiztegia on Euskaltzaindia. Horixe da bidea! [488] [>>>]

Txopi: "Esaterako, gure autore klasikoak ez zuten inoiz erabili “ordenagailu” edo “mobida” hitza."

Dio Txopik an atzoko sarrerako komentario bat:

Niretzat ez dauka garrantzirik ea erabili den estruktura bat edo ez. Baldin dugun egiten kasu horiei aurreiritziak, gureak egin du. Esaterako, gure autore klasikoak ez zuten inoiz erabili “ordenagailu” edo “mobida” hitza. Beraz, ¿horrek mugatu behar gaitu noiz hainbat hitz edo estruktura erabili? Jarrera horrek du hitza: suizidioa, suizidioa on euskara, nahi dut esan.

zek gogoratu digún beste komentario hau ganik Erramun Gerrikagoitia an bere bloga:

Inorc inoiz erabili izan ez balu ere structura ona litzateque baldin on balitz euscaldunon euscara aisago flui dadin mezua ne erraiten edo izquiriatzen duguna, positivo den ber. Hori nire aburua.

Eta gogora ditzagun ere ondorengo sarrerak:

• Ibon Sarasol (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."

• Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Dudarik gabe, ez balego nóndik jo, sortu beharko lirake bideak, baina bideak berton izanda... saiatu beharko ginake bide horiek gradualki erabiltzen, ezta? [468] [>>>]

Diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak

Sarrera honetan genuen argudiatzen nóla hitz luzeak izaten dirén bereziki oztopagarriak an sintaxi buruazkenak, non estuasun sintaktikoek ez duten ondo ametitzen silaba-kopuru handiak aurrén euren gako sintaktiko-interpretatiboak, zein, izanki postpositiboak, aurkituko dirén justuki an bukaerá on multzo sintetiko potentzialki luzeak (zein praktikan ezin izanen diren izan luzeak, baizik ondo laburrak).

Justuki horregatik, estruktura burulehenak izanen dirá erreminta guztiz eraginkorrena afin, apárte irekí eta potentziatu diskursoa, erlaja daitezén estuasun sintaktiko pospositibo horiek eta, horrela, jaitsi dadín presioa on hitz luzeak gain praktika diskursiboa:

afin [... ... ...] egin dezagun → afin egin [... ... ...]

Bestalde, eta osagarriki, ondo egonen da erabil dadín edozein aukera ki laburtu luzera e-bloke sintetikoak, ahal delarik erabilíz hitz laburragoak, laburtuak edo kontraituak. Hortaz:

• Laburragoa dá "radiografia" respektu "erradiografia".
• Laburtutako hitza dá "zine" respektu "zinematografo". 
• Kontrakzio bat dá "abagune" respektu "abadagune", edo "abaune" respektu "abagune".

Orotariko Euskal Hiztegian aurkitu ahal dugú katalogo ederra e-forma lexikal kontraituak, nondik laburrenak beharko lirake baloratu.

Gainera, hizketan, saiatu beharko ginaké fonetikoki errazten gure jarioa, ez soilik hizketa kasualean, baizik formalean ere (hor beste neurri batean, baina hor ere bai, salbuespenak salbuespen), erabiliz "ohiko" kontrazio eta errazpideak, zein datozen ki koipeztatu diskursoa (adibidez, arinduz ohiko "g", "r" edo "d" intervokalikoak). Eta, halako zenbait kontrazio edo errazpide ere idatzira pasa litezke:

daitekeen → daiteken

Edonola ere, ez gaitezen ahaztu ze diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak. [377] [>>>]

Elementu kimikoa, báda "radioa"

Post honetan azaltzen genuén komenientzia funtzional eta filologikoa e-erabiltzea "radiografia" hitza ordezta Euskaltzaindiak jasotako "erradiografia".

Baina, horretaz aparte, gauza da ze Euskaltzaindia-ren hiztegian bertan, non "radiografia" hitzari ukatu egiten zaión labela e-estandarra, jaso da "radio" hitza afin izendatu elementu kimikoá nondik datozén "radiografiak". Izan ere, hiztegiak bádakar "erradio" forma ere baina beste adieratan, ez adiera kimikoan.

Eta, izanki "radiografia" edo "radiazio" edota "radiodiagnostiko" halako hitz konposatu-derivatuak zeinen osaeran dén justuki "radio" izeneko metal hori, dirudi aski logikoa onar daitezén "radio"-konposatuak ere, besteak beste. [376] [>>>]

Hitz laburrak edota laburtuak: bereziki beharrezkoagoak an sintaxi buruazkena

Dio Gilenek hemen gáin komenientzia e-sustatu hitz laburtuak:

Ahantzi gabe, aipatu dituzun arrazoi berengatik, hitz laburtuak sustatzeko egokiera, zeinak kasu honetan eman baitezake, adibidez, "radio" (frantsesez erabilia; baina ez espainolez, eta hor dago koxka!).

Eta arrazoi du Gilen-ek noiz dioen ze argumentu funtzional berbera zek balio du afinda lehenetsi "radiografia" respektu "erradiografia", dú orobat balio ki lehenetsi "radio" aldaera laburtua (ti frantsesa) respektu "radiografia", zeinen 5 silabak ez diren batere gutxi an kontextu buruazken bat non, jarraian, gehitu beharko dirén kasu-markak, bestelako atzizkiak edota bestelako osagarriak ere, osatuz bloke sintetikoak zeinentzako jada 7 silabako luzerak hasiko lirakén izaten gehiegi.

Gauza da ze, orohar, dikursoaren haria hasiko litzakén korapilatzen noiz prozásatu behra dirén diskurso-bloke sintetikoak zein diren handiago ze 7-8 silaba (zeinen gako sintaktiko-interpretatiboak ezagutuko diren soilki an bloke-bukaera, eta zein ez gutxitan joanen dirén ilaran). Esan nahi baita ze hitz bat zek horrek berak ditú 5, 6 edo, zer esanik ez, 7 silaba, izanen litzake hasieratik bertatik ondo oztopagarri (an ordena buruazkena)

Esan nahi baita ze halako hitz luzeak daudé oso bereziki penalizatuak an sintaximolde buruazkenak, non estuasun sintaktikoek dutén oso bereziki eskertzen, premiatzen, eta ia agintzen eta exigitzen ze erabil daitezén ahalik-eta hitz laburrenak, ahalik-eta hitz laburtuenak.

Eta horregatik, sintaxi buruazkenetan oso bereziki, hitzak aukeratzeko irizpide inportante bat izan beharko dá euren luze-laburra, landuz forma laburragoak, bilatuz aldaera sinpleenak, onartuz kontrazio egokiak, hala mintzo landuan nola idatzi landuan ere, zeinen ostean etor litezkén forma estandar laburragoak. [375] [>>>]

"erradiografia" vs "radiografia"

Aurreko sarreran genuen nabarmentzen nóla baztertzeá "numero" hitza dén galera kultural bat zein nekez justifikatu ahal den (jakina, "zenbaki" hitza ere hor legoke erabilgarri). Ikustagun, orain, kasuá on beste hitz bat: "radiografia", zein, agertzen delarik an Orotarikoa, ez den agertzen an Euskaltzaindikoa, non bai dugun "erradiografia," zein ez den agertzen an Orotarikoa.

Horrela, jatorrizko hitz konposatu luze bati ("radiografia" 5 silaba) gaineratu diogú beste silaba bat, zeini gehitu behar zaizkión kasu-markak edo, akaso, beste atzizki potentzialki metagarri batzuk, halatan ze multzo osoa batzuetan gertatuko litzaké aski inpraktikablea.

Nire ustez, aukera funtzionalago batek onartu beharko lituzké hala "erradiografia" (hala nahi bada) nola "radiografia" (duda gabe) afin erabiltzaileek aise erabaki ahal dezaten momentu bakoitzean zéin erabili. [374] [>>>]

Zergátik pobretu kulturalki edota funtzionalki euskararen lexikoa eta sintaxia?

Azpimarratzen du hemen Erramun Gerrikagoitiak ze, baztertutako rekurso sintaktikoak mordoa badira, baztertutako rekurso lexikoak myriadea direla, eta berak jarritako adibideen artean daukagú numero hitza, zein, egonik ere an Orotariko Euskal Hiztegia, berdin nola dagoen ere bere kidé zenbaki, ez den lehenengoa agertzen an Hiztegia e-Euskaltzaindia, non soilik dugun bigarrena.

Eta gauza da ze, euskararen garapen lexiko eta sintaktikoan, hasteko, onartu beharko lirake hitz eta estruktura sintaktiko guziák zein diren jasotzen an Orotariko Euskal Hiztegia, zein den euskararen referentzia lexiko eta sintaktiko nagusia; esan nahi baita, onartu beharko lirake hala zenbaki nola numero. Ondo da Euskaltzaindia-k balora ditzala kuestio formalak burúz hitzak eta estrukturak, baina ez dirudi oso egokia bazter ditzala hitzak edo estrukturak eurak, eta are gutxiago hitz internazionalak nola numero edo estruktura burulehenak nola afin....

Zergátik pobretu kulturalki edota funtzionalki euskararen lexikoa eta sintaxia? [373] [>>>]

"Deklinabidea" versus "kasu-markak"

Erramun Gerrikagoitiak, bere hemengo komentarioan, dio:

Halan "declinatu" hitza zein dathorren grecotic nahi du esan "clinatzen" edo declinatzen edo okertzen dela hitza, inclinatzen. Declinatu, inclinatu. Ezen hitza okertzen edo cambiatzen dela tik original propioa, halan hitza bada latines lupus dela okertzen edo declinatzen, makurtzen ti lupi.

Baina harturic euscaraz itsaso hitza dugu ikusten ze guc declinatzen dugunean hitza (itsaso) ez dela cambiatzen, makurtzen edo inclinatzen edo declinatzen ezen bethi da itsaso plus particula adjuntuac guc orain deitu ohi ditugunac declinationeac edo declinationeco casuac.

Bai, etimologikoki zehatzago izanen litzaké erabiltzea deklinatibo edo flexibo terminoak noiz ari garen referitzen ki hizkuntza nagusiki fusionalak, non, Erramunek dioenez, hitza dá cambiatzen, makurtzen, inclinatzen edota, bestela esanda, modifikatzen, flexionatzen, bihurritzen, deformatzen, usually shortening the word or providing easier pronunciation (Wikipedia), bitartean-ze, bide beretik, etimologikoki hobe litzaké reservatzea aglutinatibo terminoa ki hizkuntza nagusiki aglutinatiboak, non, hala hitza bera nola hitzari erantsitako morfemak ere ez diren aldatzen, baizik soilik elkarri itsasten: all of these morphemes (including stems and affixes) remain, in every aspect, unchanged after their unions (Wikipedia):

An agglutinative language is a type of synthetic language with morphology that primarily uses agglutination. Words may contain different morphemes to determine their meanings, but all of these morphemes (including stems and affixes) remain, in every aspect, unchanged after their unions. This results in generally more easily deducible word meanings if compared to fusional languages, which allow modifications in either or both the phonetics or spelling of one or more morphemes within a word, usually shortening the word or providing easier pronunciation. Agglutinative languages have generally one grammatical category per affix while fusional languages have multiple. The term was introduced by Wilhelm von Humboldt to classify languages from a morphological point of view. It is derived from the Latin agglutinare, which means "to glue together".

Non-agglutinative synthetic languages are fusional languages; morphologically, they combine affixes by "squeezing" them together, drastically changing them in the process, and joining several meanings in a single affix (for example, in the Spanish word comí "I ate", the suffix -í carries the meanings of first person, singular number, past tense, perfective aspect, indicative mood, active voice.).

[...] The agglutinative and fusional languages are two ends of a continuum, with various languages falling more toward one or the other end. [Wikipedia]

Hortaz, eta euskara izankí nagusiki aglutinatiboa (báda bere sintaxian fusio-gradu bat ere, adibidez an hitzak zein bukatzen dirén an "-a", non: "a+e=e"), etimologikoki egokiagoa litzaké deitzea sinpleki kasu-marka eta kasu-marken paradigma ki lehengo deklinazioa eta deklinabidea (nola Euskaltzaindiak ere egiten baitu). Ikus nóla azaltzen duen Euskaltziandiak zér den deklinabidea, eta zér diren hizkuntza malgukariak (flexiboak) eta hizkuntza eranskariak (aglutinatiboak)

Deklinabidea zer den

Perpausen osagaien artean izen sintagmak aurkitzen dira, perpausaren egitura aurkeztu denean seinalaztatu dugun bezala. Izen sintagma hauek gramatika edo leku-denborazko funtzioak adierazten dituzte, horretarako halako kasu-marka batzuk edo, hartuz. Izenak, izenordeak edo adjetiboak (komunztaduragatik, hizkuntza batzutan) har dezakeen kasu-marken multzo hori deklinabidea deitzen dugu. Hau dela eta, deklinabidea da, hain zuzen ere, izen, izenorde edo -izatekotan- adjetiboek hartzen duten kasu-marken paradigma.

Bestaldetik, jokabidea erabiliko dugu aditzak di tuen aldaki desberdinetako paradigma seinalatzeko. Jakina denez, aldaki hauek pertsona, numeroa eta bestelako kategoria batzutan oinarritzen dira. [Euskal Gramatika. Lehen urratsak. I, Euskaltzaindia, 211 or.]

Hizkuntza malgukariak eta hizkuntza eranskariak

Hizkuntza klasikoak, neurri batean, hizkuntza malgukariak dira, hau da, hondarkian ematen zaizkigun adierazkien morfemak baturik daude, osatzen dituzten elementuak elkarren artean bereizteko biderik ez dugula. Beste hizkuntza batzutan, eta euskera ere hor tartean, elementu horiek errazago bereizten dira analisi egoki bat dela medio. Hizkuntza hauek aglutinatzaile edo eranskariak deitzen ditugu, hiztegiko hitzari erasten baitizkiote funtzioetarako behar diren elementuak banan banan. Euskaraz morfema guzti horiek hondarkian bi1tzen dira, kasuaren atzizkia ere bamean dagoela. Atzizki hau kasu-marka deitzen dugu. [Euskal Gramatika. Lehen urratsak. I, Euskaltzaindia, 213 or.]

Bai, teknikoki egokiagoa da Euskaltzaindiaren beraren kasu-marka edo kasu-atzizkia ezenezta deklinazio, deklinabide edota atzizki deklinatiboa. [365] [>>>]

Solemnitatea versus hotsanditasuna

Erantzunez a Patxi Petrirena respektu bere hemengo mezua.

Har dezagun hitzá "solemnitatea", zein dan agertzen an aurreko posta. Bilatu dut hitz hori an zenbait hiztegi zein erabiltzen ditudan komunzki (Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua, Elhuyar Hiztegia, edo 3000 Hiztegia), eta ez dut aurkitu. Guztiarekin, "solemnitate" askitan agertzen da an Google.

Bestalde, Sarasolak, bere hiztegi berrian (zein akaso ahal dan konsideratu zirriborroá on Euskaltzaindiaren hiztegia), dígu proposatzen "hotsanditasun" eta "hotsandiko" afin adierazi "solemnitate" eta "solemne". Ondo deigarria da nóla "hotsanditasun" behin bakarrik agertzen dan an Google (eta da justuki an Berria egunkaria, 2006). "Hotsandiko", ordea, askitan agertzen da hortik zehar, baina zéin esangurarekin?

Ikus dezagun "hotsandiko" an hiztegia on Elhuyar:

Ikus dezagun, orain, 3000 Hiztegia:

Gauza da ze, hiztegi horietan, "hotsandiko" hitzak esangura asko ditu, baina ez "solemne". Hortaz, badirudi ze, finean, "hotsandiko" hori da adabaki bat afin saihestu "solemne" gardena (inglesez: "solemn-solemnity", frantsesez: "solennel-solennité").  Bikain?

Horrek zér dakar? Anbiguetatea, ñabardura-falta, eta, azken buruan, pobrezia. Bikain?

Sarasolaren hiztegiaren itzala oso luzea da, baina, printzipioz behintzat, hiztegi hori ez da arauemailea. Euskaltzaindiaren hiztegia, aldiz, báda arauemailea, eta, horrek esan nahi du ze, baldin azkenean ez badituzte onartzen ez "solemnitate" eta ez "solemne", hitz horiek "zuzengai" izanen direla. Bikain?

Dio Atxagak ze ez du ezagutzen garbizalerik an Euskaltzaindia. Agian, "garbizale" hitz hori ere redefinitu beharko dugu. [109] [⇶]

Horra hor diferentzia artén hiztegia on Euskaltzaindia eta beste hiztegiak

Aurreko komentario batean, Josu Lavin-ek du entresakatu hurrengo hitzak on Atxaga:

Badakit hitz hau ez dela gure euskal hiztegietan azaltzen, eta guztiek ere jauzi egiten dutela "transferitu" delakotik "transformadore" delakora; baina, oker ez banago, Euskaltzaindiaren hiztegia E letran dago oraindik. Aukera dut, beraz, "transfiguratu" eta baita "transfigurazio" bera ere erabiltzeko. Ziurrenik ere baztertua izango da, zeren elizen arteko Biblian ere nahiago izan baitute "antzaldatze" delakoa; baina, aukera dagoen bitartean, bonbon. Eta gero gerokoak."

Bistan da zein amildegi sakona dagoen artén hiztegia on Euskaltzaindia eta beste edozein hiztegi (Sarasolarena barne). Atxagaren (eta Leizarragaren) gustuko "transfiguratu" garden hori ez omen da agertzen ezein hiztegitan, baina hori ez da oztopo afin Atxagak erabil dezan horixe-hitza "transfiguratu" kin solemnitate guztia. Hori da giroá zein behar dugun.

Justuki Euskaltzaindiaren hiztegiak markatuko du diferentzia, diferentzia oztopagarria, diferentzia gaiztoa. Horrexegatik ez dut ulertzen zergátik Atxagak berak dioskun hurrengo hau (noiz galdetzen dioten zéin ote den Euskaltzaindiaren eginbeharra):

Gaur egun Euskaltzaindiaren lehen eginkizuna hiztegia egitea da, zalantzarik gabe. [Bernardo Atxaga, Noticias de Gipuzkoa, 2007-3-18]

Mesedez, egiguzue mesede bat: ez bukatu hiztegi hori, ez bukatu inoiz hiztegia on Euskaltzaindia. Gure lexikoak eskertuko du. [108] [⇶]

Buruz garrantziá on diskursibitatea

Jaso berri dut aldizkariá on EIRE (Unibertsitateko Euskal Irakasleen Elkartea) deitzén "Eireka" (6. zenbakia), eta bertan (5. orrialdean) dút topatu nola dén informatzen buruz garapena on mahai-inguru bat zein den burutu an Iruña azpi hau-izenburua: "Euskara hizkuntza zientifikoa: irakaskuntza, ikerkuntza, ekoizpena" (2006ko urriak 4). Han, hizlariak izan ziren Kepa Altonaga eta Joxerra Etxebarria.

Kepa Altonaga zentratu omen zen an arazo terminologikoak:

Altonaga irakasleak euskarazko zientzia-prosa historia azaldu zuen, zehaztasun-falta terminologikoa eta kontzeptuala nabarmenduz.

Artikuluan, gero, ahal dugu irakurri hau:

Alemanierak teutonizazioa segitu du, hori da, termino kanonikoen ordain itzuliak erabiltzea. Horrela, kontzeptu berri baten aurrean hitz kanonikoa ordezkatu eta euskal harrobian bilatutako erabili. Adibidez, carnívoro hitzerako haragijale erabiliko zuen euskarak. Ingelesaren eredua, berriz, plebifikazioa da, hori da, itzulpena egiteaz gain, termino zientifiko kanonikoa ere gordetzea. Adibidearekin jarraituz, haragijale hitzaren ondoan karniboro jarriko genuke eta biak erabili. ... Kasuaren arabera, hitz kultua (karniboro) ala arrunta (haragijale) erabiliko genuke. Ingelesaren bidea segitzeko apustua egin zuen Altonagak.

Jarraieran irakurri ahal dugu hau:

Joxerra Etxebarriaren arabera, euskarazko prosa zientifikoa prozesu bat da, eta prozesu horren barruan orekaren bila ari gara. Terminoa baino garrantzitsuagoa diskurtsoa da bere ustez. Prozesu horretarako gure ahultasun nabarmena komunitate zientifikoaren faltan gaudela da.

Nik uste ze hor ulertu behar dugu ze arazo diskursiboa da garrantzitsuagoa ezi arazo terminologikoa, eta horrekin, bistan denez, ados gaude. Bestalde, Joxerra Etxebarria-k konsideratzen du ze "gure ahultasun nabarmena" da "komunitate zientifikoaren faltan gaudela", eta puntu horretaz esan behar dugu ze Japonian bádute komunitate zientifiko handia, eta ez dute konpondu euren arazo diskursiboa. Zeren, ez da dudarik ezen hizkuntza japoniarraren arazo diskursiboa da mila aldiz handiagoa ezi euskararena (zein baita handia).

Itzul itzazue euskarara hitzez hitz eta ordena berberean japoniar textu aberatsenak ere (esan nahi baita, erabiliz euskara à la japonesa), eta aurkituko duzue prosa bat zein den estrukturalki askoz pobreagoa eta komunikatiboki askoz eskasagoa ezi prosa euskaldun historikoa, adibidez.

Jakina, hor, zentroan dagoen arazoa deitzen da diskursibitatea (oso ezberdina baita japonieraz edo gaztelaniaz, edozeinek konproba lezakeenez), eta horren soluziorantz soilik ibiliko da emanez pausuak buruz normalizazioa on estruktura eta baliabide buru-lehenak (zenbat eta aukera gehiago, hobeto). [99] [⇶]