Errepideak desdoblatu ahal dira, eginez nolabaiteko bi errepide, bakoitza an norabide ezberdin bat, eta sintaxibideak ere joan ahal dira gerota gehiago desdoblatzen, sortuz SOVO sintaxi mixtoa

Lehengo batean aurkitzen genuén "doblatu" aditza artén arrotzhitzak zein Erramun Gerrokagoitia-k aukératu noiz azaldu zér diren hitz horiek:

"doblatu" horrek, apárte "bikoiztu" edo "errepikatu", esan nahi dú "egin dobladura bat":

antzera nola "plegatu" aditzak esan nahi duén "egin plegadura bat":

edo "tolestu" aditzak "egin tolestura" bat:

Hor doá 3. adiera ti "doblatu" aditza:

eta adiera bat ti "plegatu" aditza":

edo 1. adiera ti "tolestu":

eta plegatua dena, desplegatu ahal da:

berdin nola tolestua dena destolestu ahal den:

justuki berdin nola doblatua dena, desdoblatu ahal den. Gainera, errepideak desdoblatu daitezke, eginez nolabaiteko bi errepide, bakoitza an norabide ezberdin bat. Eta nolabait horrela ulertu behar dirá euskararen desdoblamenduak, zeinen bitartez, alde batetik, desplegatzen baita tresna sintaktikoen potentzia guztia, eta bestetik, lortzen dirá aukera sintaktiko bikoitzak, desdoblatuak, bakoitza an norabide bat.

Bide batez esán ze, azken adiera hori ("desdóblatu errepideak") agertzen zaigú an estilo-liburua ti "Berria" egunkaria, nahiz kin asteriskoa (ulertzen dugú ze horrela agertzen da zeren Euskaltzaindiaren Hiztegia-k ez dakar aditz hori):

Eta bai, esan dugunez, zentzu batean, sintaxiak ere desdobla daitezke, garatuz, desplegatuz, destoleztuz edo desdoblatuz aukera burulehen potenteak, horrela bikóiztuz bideak, eta sortuz SOVO sintaxi mixtoa, zeinen inguruan gogoratu ahal dugún, adibide, gure sarrera-zati hau:

• Azentu diakritiko tonikoa ere

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia on herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Bai, garatuz eta eskainiz aukera burulehenak, horrela bikóiztuz bideak, eta sortuz SOVO sintaxi mixtoa. [2175] [>>>]

Bádirudi ze "biderkatu" aditza dá hibrido bat artén "bidertu" eta "errepikatu/multiplikatu"

Atzokoan mintzo ginén gain erabilerá on "bidertu" aditza adiéraziz "multiplikatu":

Orotarikoak eskaintzen digú honako aipamena ti Larramendi (1745):

non baita agertzen zaigún "bidertu" aditza ere, zein, hedaduraz, baita erabil liteke ki multiplikatu, izanki, gainera, aukera bat kin 3 silaba.

Horren ondoan, orobat aurkitzen dugú "bibidertu" edo "bi-bidertu", zein ez den besterik baizik "bidertu bidér bi":

edota "hiru-bidertu", zein litzakén nola "bidertu bidér 3":

eta are "ehun bidertu", alegia "bidertu bidér 100":

halan ze "bidertu" aditza bihurtzen dá beste aukera eder bat arrén eman "biderkatu" noiz hala nahi dugun zatio adibidez bere laburtasun handiagoa (batzuetan izan ahal da interesgarria).

Bádirudi ze "biderkatu" dá hibrido bat artén "bidertu" eta "errepikatu/multiplikatu", emanez:

bider(tu) + (errepi/multipli)katu

izanki beste aukera bat, nola dén "bidertu" ere. [2174] [>>>]

Eta hortxe agertzen zaizkigú "tolestu" eta doblatu", edota "bidertu"

Duela zenbait egun (ikus adibidez sarrera hau) erabili dugú "tolestu" aditza ki adierazi "multiplikatu" (ikus ere sarrera hau), eta horrá non herenegun agertzen zitzaigún aditz hori bera noiz Erramun Gerrikagoitia-k adibidetzen zituén maileguak vs arrotzhitzak:

Hortaz "tolestu" edo "doblestu" izanen liraké maileguak zeinen kontrapartea an arrotzhitzak izanen litzaké "doblatu". Horren inguruan ikus zér dakarren "Ikas" hiztegi txikia ("Euskerazaleak", 1984) burúz "toles" eta bere derivatuak, zeinen artean dugún "tolestu"

Horrela, "toles" etor liteké ti "dobles/doblez", berdin nola "tolestu" izanen litzakén evoluzio fonetikoa ti "doblestu" (Orotarikoa-n aurkitzen dugú "dolestu" eta "toleztu" aldaera interesgarriak ere).

Hortaz, "tolestu" aditza dú signifikatzen "plegatu" edo "doblatu" adibidez arropa (besteak beste), baina "doblatu" aditzak baitare signifikatzen dú:

"multiplicar por dos" [OEH]

eta behin doblatzen/multiplikatzen hasita, ez da zaila horren hedadura ki multiplikazio handiagoak (egínez toles, plegu edo dobladura gehiago). Orotarikoa-k eskaintzen digú honako aipamena ti Larramendi (1745):

non baita agertzen zaigún "bidertu" aditza ere, zein, hedaduraz, erabil liteke ki multiplikatu ere, izanki, gainera, aukera bat kin 3 silaba. [2173] [>>>]

Horrá thesauroa ti Interlingua (Josu Lavin)

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Eta hona hemen nire Thesauro de Interlingua (le lingua international):

https://www.dropbox.com/scl/fi/9v6dj8qq3y1gu1shgoyir/thesauro-MEGA10.pdf?rlkey=9dayg8sfav98ufyo9019drd0o&dl=0

Eta, bai, agertzen dá "multiplicar" (ikus ""multiplikatu" aditza eta orohar arrotzhitzak dirá beste aukera aberasgarri bat" eta "Horrá "multiplikatu" edo, adibidez, "multiplikando" (= "biderkakizun")"):

 hala nola ere, adibidez, "multiplicando". [2172] [>>>]

Erramun Gerrikagoitia (1998): "arrotzhitzak ... okzidenteko hizkuntzen thesauro amankommun konsideratzen ohi ditugu."

Atzokoan esan genuenez, hortxe doa Erramun Gerrikagoitia-ren definizioa on arrotzhitzak (an bere "Euskarazko arrotzhitzak eta hitzen derivatuak", 1998):

arrotzhitza da: 

prestamo lexikal bat, zeina jatorrizko hizkuntza originaletik euskarara (edo zeinnahi leguaietara) zuzen eta direktuki passatu izan den, ez duelarik ukhan erosione lexikalik edo gutti transformatu izan den bere egokitzeko forma externoz; normalki modernoagoak izan ohi dira eta kulturaren bidez ethorriak. Erraz delekta daitezke eta okzidenteko hizkuntzen thesauro amankommun konsideratzen ohi ditugu. [Gerrikagoitia, 1998:21-22]

nondik guk azpimarratuko genuken ze arrotzhitzak ...

... okzidenteko hizkuntzen thesauro amankommun konsideratzen ohi ditugu. [Gerrikagoitia, 1998:21-22]

Aspektu kultural hori iruditzen zaigú elementu erabakiorra ki konsideratu mailegu bat nola arrotzhitza. [2171] [>>>]

"multiplikatu" aditza eta orohar arrotzhitzak dirá beste aukera aberasgarri bat

Atzokoan erabiltzen genuén "multiplikatu" aditza, adibidez an:

Hor unitate bakarra dirá metroak, zein errepikatzen (replikatzen) dirén 5 aldiz, 5 bider, alegia multiplikatzen dirén 5 bider. 

edota "multiplikatibo" adjetiboa an:

Mintzo ginén atzo burúz "bidér" multiplikatibo abstraktua, zein doan harago ti "bider" literala.

eta gaur sinpleki azpimarratu nahi genuke ze aditz hori eta bere derivatuak dirá beste aukera lexiko batzuk, erabilgarriak eta aberasgarriak. Hor dugú, gainera, "multiplikatu" aditza an Orotariko Euskal Hiztegia:

Adibidez, edozein kantitate multiplikatu ahal dugu bidér 8, edo bidér beste edozein kantitate.

Finean, "multiplikatu" aditza eta orohar arrotzhitzak (ikus "Euskarazko arrotzhitzak eta hitzen derivatuak" ganik Erramun Gerrikagoitia, 1998) dirá beste aukera aberasgarri bat, dirá beste iturri bát on aberastasuna. [2169] [>>>]

Ez dugu ulertzen

Ez dugu ulertzen zergátik adibidez an atzoko paragrafoa:

gorde da jatorrizko "arcen", zein baita "hartzen", eta ez da gorde Beriain-en "... cinta..." izendapen komuna, kin minuskula, zeinen ordez Urtzi Reguero-k jarri digú "...'cinta'...", kin kakotxak (zein legokiokén ki originaleko ustezko "... Cinta..." bat, kin maiuskula), zein izango litzakén izendapen propioagoa respektu Beriain-en originaleko "... cinta...". Interpretazio horrek suposatuko luké Beirain-en errore bat (minuskula komuna ordezta maiuskula propioagoa), eta holaxe zehaztu beharko litzake, errore moduan. Ez da zehaztu, ordea.

Eta ez dugu ulertzen nóla gorde den, adibidez, jatorrizko "ercicen", zein litzakén "hertsitzen", eta ez da orobat gordé "Guero arcen du cinta ceñes ercicen...", zein den erabakiorra finez (finez-eta, finezta, finéz, finen) ondo interpretatu sintaxia eta textua. Aldaketa sintaktikoki eta interpretazionalki kruzial hori ez da zehaztu ere egin, ordea.

Textu hori irakurririk an Urtzi Reguero-ren "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (tesi zuzendua ganik Ricardo Gómez), ikusten dugú izendapen propio bat, eta perpaus erlatibo explikatibo bat, noiz, originala irakurrita, soilik ikusten dugún izendapen komun bat eta perpaus erlatibo restriktibo bat.

Ez dugu ulertzen. [1020] [>>>]

Formal arruntean ere, zentzuzko kontrakzio-gradu batek arinduko du expresioa

Herenegungo sarreran, Gilen-ek erantzun zion ki Erramun, esanez ze:

Erramun, zure gazte denborako esaldi horretan aplikatzen diren arau fonologikoak universalak dira, hau da, balio dute euskara osorako. Izan ere, edozein euskalki izan liteke hori, are batua ere:

gu etxean geratu gara

gu etxian geatu ga

gu etxi(e)n gatu a

Funtsean, A aurreko E bilakatzea I, eta vokal arteko G eta R jaustea.

Eta atzokoan Txopi-k ere erakusten zigun halako gradazio moduko bat an kontrakzioak on inglesa:

is not it  [kontrakziorik gabe]

isn’t it  [kontrakzio formala]

Eta ondoren elkarrizketetan /i:ni/ [kontrakzio kolokiala]

Eta bai, egoten dira kontrakzio-graduetan bi mutur:

• zero-gradua (gu etxean geratu gara edo is not it), non ahoskera guztiz ajustatzen den ki idazkera, eta non ez den batere kontrakziorik egiten, eta
• gradu maximoa, aski kontextuala, non justu ahoskatzen dirén referentzia foniko minimoak ki uler dadin mezu bat zein aisa ulertuko den an kontextu jakin bat (gu etxi(e)n gatu a edo /i:ni/).

Gauza da ze, ahozko erabilera formal-arruntean (adibidez universitate-klase batean) egon beharko litzaké lekua (eta báda lekua) afinda, noiz nahiago, aplíkatu zentzuzko kontrakzio-graduak. Adibidez:

hoiek eta horiek
eluke eta ez luke
di(r)a eta dira
zitun eta zituen
ekarriko(u)zu eta ekarriko duzu
eiteko eta egiteko
...

Jakina, noiz nahiago eta, beraz, aukeran. [869] [>>>]

Hitzen forma(k) eskaintzean, ondo kontuan hartu beharko litzaké pisu fonikoa ere

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k burúz kontrakzioak:

Euscara coloquiala zen lehenago differenteago herri edo auzo batetic bestera zein zen ikasia imitatuz eta calcatuz esaten zutena gure aurretico generationecoac ze nolacoa den gaur egun entzuten den euscara.

Baina ba dira contractione universalac ere esateraco esaten ohi da Euscal Herri guehienean edo guztian beatzi numero contraitua adierazteco bederatzi formala. Nic orain esan eta izquiriatu ohi dut soilic beatzi. ¿Othe litzateque berdin jocatzecoa kin atseden eta bere forma contraitua atsen? Eta kin beste verba asco. Nolanahi desberdin da verba contraitu bat eta phrase contraitua.

Bai, ezberdindu behar dirá, alde batetik, horiek kontrakzioak (edo bestelako laburpenak) zein, nolabait esan, idazten diren, eta bestetik, kontrakzio ez idatziak (zein, hala erabakiz gero, pasa litezke ki idatziak, eta zein izan ahal dirén formalak ere, edo kolokialagoak). Ikus zér genioen an "Diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak":

Bestalde, eta osagarriki, ondo egonen da erabil dadín edozein aukera ki laburtu luzera e-bloke sintetikoak, ahal delarik erabilíz hitz laburragoak, laburtuak edo kontraituak. Hortaz:

• Laburragoa dá "radiografia" respektu "erradiografia".
• Laburtutako hitza dá "zine" respektu "zinematografo". 
• Kontrakzio bat dá "abagune" respektu "abadagune", edo "abaune" respektu "abagune".

Orotariko Euskal Hiztegian aurkitu ahal dugú katalogo ederra e-forma lexikal kontraituak, nondik laburrenak beharko lirake baloratu.

Gainera, hizketan, saiatu beharko ginaké fonetikoki errazten gure jarioa, ez soilik hizketa kasualean, baizik formalean ere (hor beste neurri batean, baina hor ere bai, salbuespenak salbuespen), erabiliz "ohiko" kontrazio eta errazpideak, zein datozen ki koipeztatu diskursoa (adibidez, arinduz ohiko "g", "r" edo "d" intervokalikoak). Eta, halako zenbait kontrazio edo errazpide ere idatzira pasa litezke:

daitekeen → daiteken

Edonola ere, ez gaitezen ahaztu ze diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak. [Balbula, 2018]

Mintza gaitezen orain burúz lehenengoak, idatziak. Gauza da ze, hitzen forma(k) eskaintzean, ondo kontziente izan beharko ginake gain inportantziá on pisu fonikoa: ez dela berdin 5 silaba edo 4, ezta 4 edo 2; gero etorriko direla atzizkiak, eta atzizki horiek aglutina daitezkela, osatuz konposizio lar pisuak eta soilik nekez erabilgarriak. Horretaz mintzo ginen an "erradiografia" vs "radiografia":

Horrela, jatorrizko hitz konposatu luze bati ("radiografia" 5 silaba) gaineratu diogú beste silaba bat, zeini gehitu behar zaizkión kasu-markak edo, akaso, beste atzizki potentzialki metagarri batzuk, halatan ze multzo osoa batzuetan gertatuko litzaké askiinpraktikablea. [Balbula, 2018]

edota an sarrera titulatzén "Hitz laburrak edota laburtuak: bereziki beharrezkoagoak an sintaxi buruazkena". Hortaz, behar dira aukerak:

"beatzi" (2) eta "bederatzi" (4)

"beitu" (2) eta "begiratu" (4)

"hitzein" (2) eta "hitz egin" (3)

"litzake" (3) eta "litzateke" (4)

"dezaken" (3) eta "dezakeen" (4)

Bai, hitzen forma(k) eskaintzean, ondo kontuan hartu beharko litzaké pisu fonikoa ere. [868] [>>>]

Ezjakinak, harroak edo bi-biak? Atera kontuak

Joan den martxoaren 27an Juan Garzia-k idazten zuén mezu bat an Itzul posta-zerrenda non referitzen zen ki "heldu" aditza eta bere erabilera transitibo-ezdatiboa, an terminu hauek:

Ikusi berri dut EITBko irratiek eta bestek itxialdia amenizatzeko ekitaldi bat antolatua dutela, eta, horretarako, "Hel nazazu eskutik" (sic) kanta aukeratu dutela. Ederra mesedea, kutsatu gabe zeuden apurrak ere kolokan jarriz.

Etsita nago alferrik izango direla neurri guztiak, baina hona antidotoaren formula:

HELDU
10 dio ad. (nor osagarririk gabe). Norbait edo zerbait eskuarekin tinkatu, ...

[Juan Garzia, Itzul, 2020-3-27]

Azken referentzia horretan Juan Garzia-k aipatzen dú Euskaltzaindiaren Hiztegi-ko "heldu" sarrera (an bere 10. adiera), non soilik jasotzen dén regimen transitibo-datiboa.

Ordu batzu geroago, 28an, Juan Garzia-k, akaso gehiago reflexionatuta, esaten zituén gauzak nola ondorengoak burúz gorago aipatutako erabilera eta bere erabiltzaileak:

Besterik da, Euskaltzaindiak zein Amasantisimak esan, aditzen erregimena aldatzea, ezjakintasunez nahiz harrokeriaz nahiz biez. "Niri heldu/eutsi/oratu" da euskaraz, "niri begiratu" bezala, eta ez "ni". Eta hori, bide batez, ez da herri xehe ez-hizkuntzalariaren akatsa, baizik eta sasimaisu zabar batzuena, halako sujetuek pentsatzen baitute zuzendu egiten dutela hala, beren jakituria (diglosiko) bereziz, euskarak eta euskaldunek mendeen mendeetan oker zerabiltena. Gero, jakina, sasimaisuek izaten dute fede oneko jarraitzaile errugaberik ez gutxi. Eta dotore irizten gero berrikeriari askok. Eta halaxe gabiltza. Azkenean, honelakoak ere goggleka daitezke, hara, ausart sartuagotuz hanka: "eskua hel iezadazu". [Juan Garzia, Itzul, 2020-3-28]

horrela hain zurrunki helduz ki doktrina ofiziala on Euskaltzaindiaren Hiztegia eta Euskara Batuaren Eskuliburua, non, bestelakorik erabiltzen dutenak: zér dira! Ezjakinak, harroak edo bi-biak; sujetu batzuk, sasimaisu zabar batzuk zek nahiko lukete zuzendu, beren jakituria (diglosiko) bereziz, euskarak eta euskaldunek mendeen mendeetan oker zerabiltena. Eta, jarraitzen du Juan Garzia-k: horrela gabiltza.

Eta gauza da ze, adibidez, Anjel Lertxundi-k erabili dú ondorengo esaldia an bere "Hamaseigarrenean aidanez":

edota, Koldo Izagirre-k beste hau an ipun bat (1998):

 edota Jaione Osoro-k an bere "Tentazioak" (1998):

edota Josu Zabaleta itzultzaileak an "Gauza baten ametsa" (Pasolini):

Zerrenda dá amaitezina, baina buka dezagun, momentuz, aipatuz Elhuyar Hiztegia:

Horiek guztiak zér dira: ezjakinak, harroak edo bi-biak?

Eta Juan Garzia dá, euskararen mundu sintaktikoan, boteretsuenetakoa. Atera kontuak. [852] [>>>]

Ez da hitzik

Josu Lavin-ek atzo ematen zigún beste bide bat nondik, analogiaz, ailegatu ahal den ki "pertenitu":

pertenitu eta pertenecitu
moducoac
obeditu eta obedecitu
dirade.

Gilen-ek ematen zizkigun beste pare batzuk ere:

Bai eta

establitu eta establezitu
ofritu eta ofrezitu
konparitu eta konparezitu
aborritu eta aborrezitu

Denak ere euskal hitz, nahiz gehienak egon proskribituta gaurko hiztegietan.

Har dezagun adibidez ha adibidea on "establitu", zein den aditz bat ederki establitua an euskal Corpus Historikoa (harik 2000) kin 109 agerraldi:

zeintatik gertatu dirén 99 agerraldi artén 1851 eta 2000:

Gauza da ze, erabilera bihurtu dá zero tika 2008:

Datu bat: Euskaltzaindiaren Hiztegia-k ez du jasotzen "establitu" aditza.

Ez da hitzik. [851] [>>>]

Horrá: "pertenitu"

Zioen atzo Gilen-ek:

Nik, pertinēr jatorrizko latina kontuan hartuta, pertenitu proposatzen dut standard baturako, eta, harkin batera, pertendu forma laburtua (nola mantendu eta sustendu).

Eta gauza da ze, Leizarraga-k aldizkatzen zituén "apartenitu" (tikan "appartenir") eta "apertenitu" formak:

Iustiziaren statuari apartenitzen zaión guzia. Lç Ins G 8r. Ezen hatsea bezala akabatzea-ere Iainkoari apertenitzen zaió. Ib. G 4v. Laudorio guzia apartenitzen zaion Iainkoa baithan glorifika ledinzat. Lç Adv * 8r. Iainkoaren resumari eta Iesus Kristen izenari apertenitzen zaizkan gauzák. Lç Act 8, 12.

bitartean ze, adibidez, Betolaza-k erabili zuén "pertenezitu" (tikan "pertenecer"), ez baita hain urruti ti goragoko "apertenitu", zein, bere aldetik, konsidera liteké hibrido moduko bat artén "apartenitu" eta "pertenezitu".

Bestalde, konsideratuz ze hiru forma horiek ("apartenitu", "pertenezitu" eta "apertenitu") gerta daitezké luze samarrak (5 silaba) batez ere noiz gero gehitu nehar zaión laguntzaile datibo potentzialki luzea, ez dirudi batere ideia txarra, baizik areago, oso ideia ona, bilátzea bideren bat, mekanismoren bat nondik lórtu forma sinpleago bat nola izan ahal den "pertenitu" (4 silaba), zeintan soilik galdu den "a-" prefijo verbala  respektu "apertenitu", antzera nola an bikoteá "admiratu-miratu". Hala abantzatu liteké beste koska bat an hibridazioa zeintan jada Leizarraga-k emana zuen aurreneko pausu bat.

Eta gero, etorriko litzaiguke "pertendu" (3 silaba), sortua jarraikiz ber mekanismoa nondik sortu diren "mantenitu-mantendu" edo "sostenitu-sostendu", esan nahi baita euskararen mekanismo bat (akaso kasu honetan "pertentzen" forma laburragoa ez litzake hain erosoa nola "pertenitzen", nahiz azken hori izán luzeagoa). 

Bere aldetik, Josu Lavin, geroxeago ze baztértu aditzaren erabilera transitiboa (ai! inor ez gara perfektu) nahiz forma hori izán praktikatua ganikan idazleak nola Atxaga..., beldur da ea aditza (Josu-k jartzen du "pertinitu") ez ote den nahastuko kin derivaturen bat ti "pertinente" adverbioa, finean abokatuz aldé forma erabiliak nola "apertenitu" edo "pertenezitu":

pertinitu-tic pertinente dathor Neuc erabili diren formac erabilico ditut: appertenitu eta pertenecitu

Baina, alde batetik "pertenitu" ez da "pertinitu", eta bestetik, "pertenitu" aditzak arazoa izatekotan, "apertenitu" aditza, nire uste apalean, ez legoke oso urruti.

Bestetik, Josu-k hor abokatzen du aldé forma erabiliak ("pertenitu" ez litzake halakoa). Baina, gauza da ze hiztunak saiatzen dirá bilatzen euren zirrikitua ki... komunikazio erosoagoa, indartsuagoa, zehatzagoa (nahiz askotan ez izán batere erraza, edo inkluso oso zaila), halatan ze utzi ohi dituzté euren ahaleginaren arrastoak, apunteak, hariak nondik tirátu afin bilátu soluzioak ki arazoak, abiapuntu bat nondik segítu.

Gure kasu honetan aurkitzen dugú ondorengo erabilera (zein, kasu honetan, ez den abiapuntua, baizik helburua bera) aterea ti hiztun anonimo bat (an "Herriaren partaidetza kultura-ondare komunitarioan: Antzuolako Mairuaren Alardearen adibidea", ganik Bullen eta Kerexeta, 2012:691):

Begi-bistan dago nahasketa orokorra dela eta “zehaztasun historikoa” falta dela: “Antzuola Nafarrura pertenitzen zen, ez zen pertenitzen, ze kontexto politikoa zegoen, ez zegoen, moruak zer ziren, ze suposatzen zen.”  [Bullen eta Kerexeta, 2012:691]

Horrá: "pertenitu". [850] [>>>]

Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia

Komentatzen genuen atzo nóla existitzen diren oso testigantza nabarmenak on aditzá "apartenitu" ("apertenitu"), zeintan sartzen dirén Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia. Hain justu, EHUko Corpus Historikoan (harik 2000) agertzen dirá 23 erabilera:

zein, denboran, banatzen dirén honela:

Ikusten denez, pasa den mendeko azken urteetan birdeskubritzen ari zén aditz hori, baina, akaso sorpresiboki, noiz konsúltatu XXI. mendeko erabilera (an Egungo Testuen Corpusa, tika 2000), konprobatzen dugu nóla ez den agertzen behin ere:

Hala ere, 2001ean aurkitzen dugú ondorengo erabilerá on Ana Urkiza (an "Ondarroa" aldizkaria):

Umetatik hainbeste miresten eta erakartzen duen arrantzalearen unibertsoari ez dio apertenitzen. [Ana Urkiza, 2001]

Datu bat: Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez du jasotzen hain aditz nabarmendua: "apartenitu" ("apertenitu").

Eta gauza da ze galdetzen genuen atzo ea, erabilera haiek ikusita, nórk esan lezaken ze "apartenitu" ("apertenitu") transitiboa ez zela apartenitzen ki euskara. Ba begira, urrutira gabe, Euskaltzaindia-k diosku ze, ez soilik versio transitiboa, baizik intransitiboa ere, ez direla apartenitzen ki euskal ondare linguistiko ofiziala. [849] [>>>]

Erabilera horien ostean, nórk esango luke estruktura hori ez dela apartenitzen ki euskara?

Genioen atzo ze, "apartenitu" aditzaren erabilera transitiboa ("apartenitzen dut") ez dela, antza, hain zaharra nola bere kide intransitiboa ("apartenitzen naiz"): nik behintzat ez dut aurkitu erabilera horren testigantza zaharragorik zein 1977ko dokumentua titulatzén "Literatura" (Udako Euskal Unibertsitatea), zeinen arduraduna litzakén Ibon Sarasola:

Guk dakigula, hor barruan genuké "apartenitu" aditzaren lehenego erabilera transitiboa:

Urte bat geroago, 1978an, Atxaga-k baliatukó aukera transitibo hori noiz, azpi goitizená "Pott bandako apatrida", idatziko zuén ondokoa an lehenengo zenbakia on Pott aldizakaria («Poema liburu baterako hitzaurregai bat»):

Literatu pila bat, txar askoak, erori zaizkigu —izurrite baten moduan— alderdi politiko konkretu bati apartenitzen zutelako, edo ziotelako. [Atxaga, 1978, azpi goitizená "Pott bandako apatrida"]

Hori litzake bigarren erabilera transitiboa, non Atxaga-k erabiltzen dú hala laguntzaile ez-datiboa (zutelako) nola-ere datiboa (ziotelako).

1983an Joseba Sarrionandia-k ere erabili zuen an bere "Narrazioak":

Kantuan zetozen, eta soldadu zuhurrenak ez ziren okertu beren bapateko irudipenetan: alegrantzia hark erabat zoraturiko batzuri apartenitzen zion. [Sarrionandia, 1983]

Erabilera horien ostean, nórk esan lezake estruktura hori ez dela apartenitzen ki euskara? [848] [>>>]

Birsortuz: "apartenitu" transitiboa

Josu Lavin-ek atzo ematen zigún honako versioa:

Bertan iradokitzen da, gainera, ezen zer ere gaur egun deitzen baitugu totalitarismoa dagokiola tradizio bati zein ez baita ez zaharragoa ez berriagoa gure zibilizazioa bera baino. (65 silaba)

eta Gilen-ek beste versio hau:

Hartan iradokitzen da, gainera, ezen zeri baiteritzagu gaur totalitarismoa apartenitzen dela tradizio bati zein ez baita zaharrago ez gazteago ezi gure zibilizazioa bera. (61 silaba)

non, besteak beste, distiratzen da aditz bat: "apartenitu", zein jada Leizarraga-k edo Tartas-ek erabili zutén intransitiboki:

 bai eta Atxaga-k transitiboki an bere "Obabakoak":

Pensatzen nago ze, akaso horixe izanen zen lehenetariko aldia noiz aditz hori erabili zen transitiboki (ikus biharko sarrera), baina, hala balitz ederki legoke zeren orain denok izango genuke beste aukera hori ere: aukera transitiboa. Horrela garatzen dira hizkuntzak.

Apuntatu nahi dut ze, "apartenitu" aditz jada luzearen erabilera zailtzen da noiz erábili laguntzaile datiboa, eta akaso bereziki noiz erábili laguntzaile datibo intransitiboa (gintzaizkion vs genion), halatan ze espekula liteke ea hori ez ote zen izanen arrazoietako bat zergátik Atxaga-k aukératu erabilera transitibo hori. Edonola ere, orobat erabili ahal da versio intransitiboa kin laguntzaile ez-datiboa, nola Gilen-ek egin, sinplifikatuz bere erabilera.

Eta aditz horren erabilera areago errazten da noiz erabili "ki" partikula datiboa, nola an:

"apartenitzen ginen ki taldea zein mintzatu zen buruz sintaxi progresiboa"

non, "ki" hori dá berbera zein apartenitzen da ki "dago-ki-o", adibidez. Horrela, hartu dut lizentzia ki deskónposatu "dago-ki-o" adizkia an "dagó ki... (edozer)":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa dagó ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera. (48 silaba)

edo erábiliz "apartenitu":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa apartenitzen da ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera.

Esaldi progresiboan, artikulazio guztia dagó begira ki... bukaera bat, koherenteki, efizienteki, efektiboki. Horrela, esaldi horretan, bukaera bilakatu zaigú sorpresibo samarra, estimulagarria. [847] [>>>]

"Barkole-ontzi" vs "Barkol-ontzi"

Zioen Erramun Gerrikagoitia-k atzo:

Pensaquetan ari nintzela ethorri zait gogora ze an Munitibarco Barcolontzi toponymoa izan ahal da ere izaitea formatua kin barcol + ontzi, barcolontzi.
Eta aitzitic Aretchabaletaco barkole-iturri-n izaitea barkole hortan e hori epentheticoa, nola ere Pascual izeneco forma zaharrean da -Bascoare-. Halan, Munitibarco toponymoa dagoque gabe epenthesia eta ere gabe reductionea.

Halan, hypotheticoqui, lekua balego nonbait formatua kin oscol eta kin ontzi emango luque, gabe epenthesia eta gabe reductionea, justuqui justapositonez oscolontzi, Oscolontzi. Bada, izan da reflexione hau soilic hona ekarria occurritu zaidana uste ba du zembaiteco logica.

Hitzen konposizioa aztertzean, ez da arraroa existítzea interpretazio ezberdinak respektu konposatutako osagaiak, eta bistan denez, horrek baldintzatzen dú analisi guztia. Ikus honetaz ondorengo pasartea ganik Euskaltzaindiaren Lexikologi Erizpideen Finkapenerako Batzordea (1991):

OSAGAIEN ARTEKO HOTS-ALDAKETAK
Hitz-elkartuen osagaiak banantzean datza aztergai honek duen zailtasunik handiena. [...] Hitz-junturako hots-aldaketak aztertzeko, lehenbizi hitz-elkartua nola eratuta dagoen, abioko atalak zein izan zitezkeen asmatu behar da. Hitz elkartu askok eta askok interpretazio bat baino gehiago onartzen duenez, hitz-junturako hots-aldaketei buruz aterako diren ondorioak ere arrunt desberdinak izan litezke onartzen den interpretazioaren arabera. Gauzak gehiegi ez konplikatzeagatik interpretazio bakarra hartuko dugu kasu bakoitzean. [Euskaltzaindia, LEF Batzordea, 1991:68]

Jarraian aipatzen dute (besteren artean) ondorengo arau fonologikoa:

-e + o- > -o-           [Euskaltzaindia, LEFB, 1991:69]

nondik:

Barkole + ontzi > Barkolontzi

edota beste hau ere:

-e + i- > -o-            [Euskaltzaindia, LEFB, 1991:69]

nondik:

Barkole + iturria > Barkoliturria

Kontuan hartuz ze bádugu "Barkole-iturria", printzipioz espero genuké "Barkole-ontzia". Baina kabitzen dira beste deskonposizio-azalpenak ere, nola hori zein Erramun-ek planteatzen zigún gorago: "Barkol-ontzia" nondik orobat aterako zitzaigún "Barkolontzia". Hortaz, galdera dá:  

Zéin dago hobeki justifikatua? 

Eta gauza da ze "Barkol" izena edo izendapena ez da agertzen inon ere. Horrek, jakina, ez du ezeztatzen ha hipotesia ezen Munitibarko toponimo hori dator ti "Barkol-ontzi": akaso, demagun, izendapen hori Aretxabaletatik "Barkole" atera zen, eta Munitibarrera "Barkol" bihurtuta ailegatu zen, edo alderantziz, nola dioen Erramun-ek (edo bestela ere); baina ez dugu horren testigantzarik, eta bádugu testigantzá on "Barkole", halatan ze azken hipotesi hori egongo litzaké, printzipioz, justifikatuagoa. [779] [>>>]