Irekitasun estrukturala nagusiki islatzen da barné esaldiak, baina orobat arten esaldiak

Atzoko sarreran aipatzen genuén Herring eta Paolillo (1995), zeinen harira genioén:

Goragoko aipuan autoreek ematen duté justifikazio diskursibo (funtzional) bat ki foku finalak (zeinekin ematen dén informazio rhematikoena an bukaera): alegia, kontuan hartuz ze esaldi bateko informazio rhematikoa tipikoki izaten da hurrengoaren abiapuntu thematikoa, epe-laburreko memoriak lan gutxiago egin beharko dú kokatuz aurreko informazio rhematikoena an esaldi-bukaera ordezta hasieraldean eta banandurik ti bukaeraldeko aditza.

Baina, harago, existitzen dira oso efektu funtzional pisuak an esparrua on esaldia ere, justuki noiz artikulatzen bere barneko osagaiak, zein izan ahal diren rhematikoagoak edo gutxio rhematikoak, eta agértu an ordena diferenteak. Zeren, informazio finena bukaeran emanda, ordurako jada ezagutuko dugu aditza (ez ahaztu: aditzeko hitza) eta esaldiko beste osagai sintaktikoki oinarrizkoagoak eta informatibo-expresiboki gutxio rhematikoak (eta, jakina, thematikoak ere), halan ze informazio rhematiko bereziki akontextual eta potentzialki konplexu hori deskodetu ahalko da an baldintza sintaktiko, informatibo eta expresibo askoz hobeagoak (askeagoak, irekiagoak, potenteagoak, ...). ´

Azken buruan, ari gara gain estruktura orokorki diskursiboago bat, zeinen onurak, gorago esan dugunez, aurrena islatuko dirá oso argiki an esparrua on esaldia bera, eta gero an artikulazio hobea artén esaldiak.

Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze horrek guztiak bádu zerikusirik kin irekitasun estrukturala on estruktura burulehena, zein nagusiki islatzen baita an efizientzia eta potentzia noiz kateatzen osagaiak barnén esaldiak, baina zein, ikusi dugunez, orobat islatzen baita an erraztasun handiagoa noiz kateatzen esaldi diferenteak. 

Azkenik esan, ze efektu horiek guztiak (sintaktiko-interpretatibo-expresibo-diskursiboak barnén eta artén esaldiak) pilatzen doaz harik bihúrtu meta. [1650] [>>>]

Hurrenkera burulehen-progresiboa dá diskursiboki askoz sendoagoa (finean koherenteagoa) zein bere kide buruazkena

Atzo gogoratzen genuen nóla VO ordena dén diskursiboki sendoagoa zein bere kontrako OV, izan ere lehenengoak arazogabe ametitzen baitu pausa (koherente) bat arten aditza eta bere objetua, bitárten bigarrenak bildu ohi ditú bi osagai horiek an ber unitate intonatiboa, jarraian, pausagabe (bai an euskara eta baita an gaztelania ere). 

Atzokoan ere genioenez, sendotasun handiago hori orohar hedatzen dá ki erlazioa artén edozein buru eta bere osagarria, nondik segitzen den ze hurrenkera burulehen-progresiboa dá diskursiboki askoz sendoagoa zein bere kide buruazkena, non erabiltzailea etengabe arituko den bilatzen bukaerako buruak zek finean eskainiko dieté koherentzia sintaktiko-interpretatiboa ki euren osagarri potentzialki luzeak. 

Partikularki, nexu sintaktiko prepositiboak dirá diskursiboki ondo sendoagoak zein nexu postpositiboak, zeren koherenteki (eta laburki) aurkezten baitute zéin zentzu interpretatibo eman beharko zaion ki euren ondorengo osagarria, zeini koherenteki ere kateatu ahalko zaizkión beste nexu sintaktiko burulehenenak xedé jarraitu zehazten eta moldatzen mezua.

Koherentzia handiago horrek bádu, hemen ere, bere isla morfosintaktikoa (besteak beste), izan ere, (nola genioén an gure sarrera tiulatzén "Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa") ...

..., askotan nexu edo konektore sintaktiko postpositiboek erakusten duté joera sintetikoa ki inflexioa edo aglutinazioa (alegia, itsatsita joaten dira) bitartean ze, aldiz, nexu edo konektore sintaktiko prepositiboek izaten duté joera askoz analitikoagoa (azken zentzu tekniko zehatz horretan: hau da, ez dira joaten itsatsiak, baizik solte respektu hitza zein modifikatzen duten, isolatuak).

Jarraian, honela amaitzen genuen sarrera hura:

Eta, zergátik gertatzen da joera hori? Zeren konektore sintaktiko horiek dirá buruak on euren sintagmak, eta buru horiek aurretik emanda, ez dute eragiten presio komunikatibo berezirik afin ezagutu osagarria (egin ahal da pausa koherente bat zeren preposizioa ondo itsasten da an jario komunikatiboa); baina, aldiz, noiz konektore sintaktiko (buru) horiek ematen dirén postposaturik, orduan aurreko informazio osagarria egonen dá desburuturik harik eta jaso gako interpretatiboa ti geroko burua (hor, ezin da egin pausa koherenterik, esan nahi baita pausa erosorik, nahizta pausa egin-egin liteke). Horrexegatik, nexu postpositiboek gehiago jotzen dute ki aglutinazio-inflexioa, bitárten nexu prepostiboek ez dute izaten joera ki aurre-aglutinatu eta (gero) aurre-inflektatu, beti-ere oro har.

Hori joera on nexu sintaktiko pospositiboak aldé aglutinazioa eta inflexioa ez da baizik zuzeneko islada (eta seinalea) ti asimetria funtzionala zein den existitzen artén hitz-ordena burulehena eta hitz-ordena buruazkena. Batean, burulehenean, egin ahal dira pausa koherenteak ia edozein lekutan, favoretuz analitikotasuna; eta bestean, buruazkenean, osagarriak aurkitzen dirá etsituki bilatzen euren buruak, eta hortik soilik dago pausu bat ki aglutinazioa eta (gero) inflexioa.

Jakina, gorago aipatutako kateazio-aukera koherente hori dá irekitasun diskursiboa. [1384] [>>>]

Irekitasuna = Expansibitate koherentea (halako expansibitatea bái dela askea)

Sujetuaren posizioa inportantea da zeren, sujetua oso thematiko-referentziala izanki, eskertzen da bere posizio aurreratua (tipikoki an hasiera on esaldia) afin ezagutu daigun zértaz jasotzen ari garen informazioa lehenda jasó informazio hori (zenbat eta akontextualagoa eta konplexuagoa izan informazio berria, hainbat inportanteagoa izanen da sujetua koka dadín an posizio aurreratu hori). 

Bestalde, azpimarratu behar da ze sujetuan ez da egoten informazio berria (hori zein finean-intentzionalki konsideraten dugún berria), halan ze sujetua ez da izaten luzea, eta hasieran kokatua, ez da izaten arazo berezirik ki interpretatu hango informazio thematiko-referentzial-ezberri hori. Esan nahi baita ze sujetu-barneko estruktura ez da, ezta urrundik ere, hain inportantea komunikatiboki nola dén predikatu-barneko estruktura sintaktiko-diskursiboa, non normalki biltzen diren mezuko xehetasun ezezagunak eta are sorpresiboak zein ez genituzken batere ondo interpretatuko (informatiboki eta expresiboki) baldin ez balira kokatuko an ordena egokia, zein dén orohar ordena koherentea (bai sintaktikoki bai interpretatiboki eta bai expresiboki). 

Gure arazoa, zein den arazo komunikatiboa, sortzen da an predikatua, zeintan zentratu beharko ginake bereziki: gure arazoa izaten da nóla eman informazio potentzialki konplexua (informatibo-expresiboki) an modu avantailatsua gana entzulea, halan ze mezuak bete dagien bere azken helburua, zein ez den baizik bere intentzio komunikatiboa. Esan nahi baita ze gure azterketa honetan fundamentala da nóla ordenatzen den predikatua arrén jaso daigun xehetasun informatibo eta expresibo horiek ahalik eta egokien.

Hori guztia diogu zeren azpimarratu nahi genuke ha inportantzia on irekitasun sintaktiko-diskursiboa noiz azaltzen komunikazio efektiboa. Finean, irekitasun hori ez da baizik Duanmu-ren expansibitatea egin ahal izatea an modu koherentea (berdin nola diskursiboki hobe izaten dén sujetua lehenda predikatua, arrazoi beragatik ere hobe izaten da kokatzea aditza, zein dén predikatuaren buru sintaktikoa, lehenda bere osagarri potentzialki luzea eta ondo xehetua kin detaileak zein ez liraken ondo interpretatuko gabé ordena koherente hori). Hortaz, gogora gaitezen kin ondoko hitzak zein jasotzen genizkion atzo ki Duanmu (2007):

The syntactic head is a unit at the word (or morpheme) level, which cannot be expanded. Regardless of how many choices there are, the number is limited. In contrast, the syntactic non-head is a unit at the phrase level, which can be expanded freely, and its number of choices is in principle unlimited.  [Duanmu, 2007]

Baina, ikuspuntu diskursibotik, nóla expandituko dugu informazioa respektu buru bat zein ez dugun oraindik ezagutzen? Halako expansio sintaktikoa (ezkerrerakoa) ez litzake expansio diskursiboa, esan nahi baita ze, diskursiboki zerbait expanditzeko, zerbait hori izan behar dá koherentea, izan behar du zentzu oso bat zein gero expanditzen den bidéz beste xehetasun batzuk zein diren gaineratzen ki aurreko diskursoa. Baina, xehetasun rhematikoenak aurretik emanda, ezkerrerako expansio sintaktiko hori ezin liteke konsideratu expansio diskursiboa, zeren ez gauden ezer expanditzen, baizik ze, kontrara, itxaron beharko dugu harik jasó buruak afinda eman ahal izán zentzua ki aurreko osagarri horiek.

Hortaz, irekitasuna litzaké berdin nola expansibitate koherentea, eta halako expansibitatea bai dela askea, hori bai... 

... can be expanded freely,...

zeren askeki gaineratu ahalko dirá xehetasun gehiago ki gure aurreko diskurso koherentea. Estruktura irekia (progresiboa, koherentea) bai da askea, askea diskursiboki, askea komunikatiboki. [1380] [>>>]

Hortxe dago gakoa on asimetria artén sintaxi burulehena eta buruazkena azpi baldintza orokor-landuak: euren kontrako norabide expansiboa

Atzo mintzo ginen burúz aipu hau ganik Duanmu (2007):

The syntactic non-head has a deeper structure because it is phrasal in nature and can expand. In contrast, the syntactic head is a word (or a morpheme), which cannot expand. [Duanmu (2007) buruta Duanmu 1990]

Bai, osagarriak dirá sintagmak an natura (phrasal in nature), sintagmak zein expanditu ahal diren bidéz beste azpisintagma batzuk non egonen dirén beste azpiosagarri batzuk zeinen buruan izanen dugún azken osagarri bat, osagarri sakonena, zein sintaxi diskursiboki-buruazkenetan kokatuko den an esaldi-hasiera, eta sintaxi diskursiboki buruazkenetan an bukaera.

Expansio hori gertatzen badá aurrerantza (nola gertatzen den an sintaxi burulehenak) ordezta atzerantza (nola gertatzen den an sintaxi buruazkenak), hortik segitzen dá irekitasun sintaktiko-expresiboa, zeren mintzatu ahala joan gaitezke eraikitzen, pausatuki, osagarri gerota rhematikoagoak, gerota xeheagoak gain parte thematikoa (edo thematikoagoa) zein jada joan garen finkatzen an hasiera on esaldia.

Hortxe dago gakoa on asimetria artén sintaxi burulehena eta buruazkena azpi baldintza orokor-landuak: euren kontrako norabide expansiboa, zeinek bide ematen du ki irekitasun sintaktiko-komunikatiboa noiz expansio hori gertatu ahal den aurrerantza (expansio progresibo-koherentea). 

Izan ere, estruktua irekiak ahalbidetzen dú ondo presta daigun esaldiko parte rhematikoen hori, progresiboki, alde batetik hiztunari ahálbidetuz joatea emeki eraikitzen bere rhema an modu pausatu, reflexibo eta irekia, halan ze esaldiaren potentzia informatiboa biderkatuko da an modu aberasgarria; eta bestaldetik mezu-jasotzaileari ahálbidetuz jasotzea mezua an modu koherentea, halan ze adreilu informatiboak joan ahal diren integratzen jarraituki an entendimendua, minímotuz erabilerá on memoria laburra, eta bidératuz mezuaren interpretazio analitikoa (eta ez sintekikoa) eta ondo bideratua ki azken txanpa non aurkituko den informazio gutxien eskuragarria, rhematikoena, xeheena, non gehienetan kokatu nahi genukén indar prosodiko nagusia eta orohar intonazio expresiboena. [1374] [>>>]

Duanmu (2007): "The syntactic non-head has a deeper structure because it is phrasal in nature and can expand. In contrast, the syntactic head is a word (or a morpheme ), which cannot expand."

Gaurko sarrera honetan fokatu nahi genuke gure begirada gain herenegungo aipuko azken esaldia, non Duanmu-k (2007) zioén:

The syntactic non-head has a deeper structure because it is phrasal in nature and can expand. In contrast, the syntactic head is a word (or a morpheme ), which cannot expand. [Duanmu (2007) buruta Duanmu 1990]

Bai, osagarriak dirá sintagmak an natura (phrasal in nature), sintagmak zein expanditu ahal diren bidéz beste azpisintagma batzuk non egonen dirén beste azpiosagarri batzuk zeinen buruan izanen dugún azken osagarri bat, osagarri sakonena, zein sintaxi diskursiboki-buruazkenetan kokatuko den an esaldi-hasiera, eta sintaxi diskursiboki buruazkenetan an bukaera.

Expansio hori gertatzen badá aurrerantza (nola gertatzen den an sintaxi burulehenak) ordezta atzerantza (nola gertatzen den an sintaxi buruazkenak), hortik segitzen dá irekitasun sintaktiko-expresiboa, zeren mintzatu ahala joan gaitezke eraikitzen, pausatuki, osagarri gerota rhematikoagoak, gerota xeheagoak gain parte thematikoa (edo thematikoagoa) zein jada joan garen finkatzen an hasiera on esaldia. [1373] [>>>]

Duanmu (2007) buruzta Duanmu (1990): "Non-head Stress: In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head."

Atzoko sarreran genuen komentatzen nóla:

Osagarrien buru sintaktikoek (adibidez, konjunzioek, pre edo postposizioek edo aditzek) eskaintzen duten informazioa izaten da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu ditzagun euren osagarriak eta oso bereziki esaldiko azken gako informatibo edo espresiboak, baina, hala ere, ez da izaten bertan informaziorik rematikoena, esanguratsuena, edo espresiboena, zeini eman nahiko geniokeen indar handiena. Hori dela eta, sintaxi buruazkenen osagarri-buru hitz-ordenak ez du batere laguntzen kokatzen bukaeran elementu sintaktikoki-informatiboki-prosodikoki esanguratsuena.

Bai, errepikatzen dugu: indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak.

Horretaz, gaur honatu nahi genuké ondoko aipua ganik Sam Duanmu, aterea ti bere papera titulatzén "Stress, information and language tipology" (2007), zeintan referitzen den ki bere aurreko lan bat (bere 1990ko tesia) non dún proposatzen azentuazio-arau neutro orokor bat an terminu hauek:

Non-head Stress:
In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head. [Duanmu, 2007]

Hor Duanmu ari zén proposatzén arau bat zeinen arabera kokatuko litzakén indar prosodiko nagusia an esaldiak non ez dagoen foku enfatikorik: ari da gain (defektuzko) azentu nuklearra, neutro, ez-markatua (edonola ere, azentu enfatikoa egonez gero, gehienetan bat-etorriko da kin azentu nuklearra, zeren justuki parte tipikoki rhematikoenak izanen du probabilitate altuena ki izán enfatizatua).

Horrela, predikatuaren indar prosodiko nagusia ez litzake kokatuko an aditza (baldin haren osagarririk balego) edo gain pre edo postposizioak, baizik an euren osagarriak, zein izanen liraké erlatiboki rhematikoagoak zein euren buruak, eta zein, gainera, izan litezke ondo luzeak noiz estruktura sintaktikoa dén irekia (bide batez esán ze, teoria ortodoxoan, azpiosagarriak berdin kateatu litezke an sintaxi burulehenak edo buruazkenak, progresiboki edo regresiboki, aurrerantza edo atzerantza, nahiz kateatzeko simetria hori soilik dén formala: funtzionalki ez da inondik ere existitzen). [1370] [>>>]

"... excepto A, B y C" versus "..., A, B y C excepto"

Azken postean galdetzen genuen ea egon litekén arrazoi komunikatiborik aldéztuz "excepto" prepositiboa gain bere latinezko kide postpositiboa (hala gaztelaniaz nola frantsesez nola inglesez ez da erabiltzen forma postpositiboa). Hortaz, konpara daigun ondoko bi esaldiak:

Recorrí Europa excepto algunas partes cercanas al Caucaso y la zona de Ucrania.

Recorrí Europa, algunas partes cercanas al Caucaso y la zona de Ucrania excepto.

Bistakoa da ze lehenengo versionean askoz hobeki expresa eta interpreta daikegu esaldia, zeren:

• "excepto" burulehena irakurrita, bádakigu ze jarraian irakurri behar dugu salbuespenezko osagarri bat (kin-eta salbuespenezko informazioa), eta horrela, hasieratik ahal dugu sintaktikoki uztártu salbuespen-sintagma hori an informazioa zein jasotzen ari garen, eta baita plenoki interpretatu eta expresatu informazio hori, efektibokiago. Hori dá koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresiboa.
  

• "excepto" prepositiboa, gainera, eman ahal da jarraituago, gabén koma. Hor islatzen dá jarraitutasuna. 
  

• "excepto" prepositiboa erabilita, jarrai daikegu ematen salbuespenenak gabén arazorik ("... excepto A, B, C,..."), nahi badá pausatuki, ondo reflexionátuz burúz salbuespenak zeintaz mintzatuko garen, ondo pensatuz eta ondo emanez gure osagarri konplexu hori, sartuz xehetasunak zein bestela ez liraken kabituko. Hori dá irekitasuna, nondik segitzen dén, adibidez, aberastasun matizatua.
  

Hori dela-ta, ulertzen da ez egotea interes berezirik an kokapen postpositiboa on "excepto", halatan-non finean galdu da "excepto" postpositiboa an gaztelania edo frantsesa. Ez da, jakina, kasualitatea. Bádira arrazoi komunikatibo onak. [1133] [>>>]

Diskurritzen guztiz fluituki vs oso desoreka handia

Josu Lavin-ek atzoko komentario batean gogoratu digunez, Erramun Gerrikagoitia-k planteatu zuén ondorengo esaldia an bere blogeko sarrera bat (urriak 17):

El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, que por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí.

non, gauza da ze, "que" konparatibo horrek jokatzen dú paper estruktural sintaktiko-interpretatibo zentrala. Imagina dezagun, momentu batez, ze kentzen dugu "que" hori:

El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí.

Esaldiaren zentzua erabat aldatu da, halan ze, orain, osagarri horren esangura bihurtu dá kausala: izan ere, ematen zaigú arrazoia zergátik gobernuak kobratzen dun zerga gehiago. Eta zentzu kausal hori jasoko dugu hain laster nola hasí bigarren perpausa, zeintan, lehenengo hitzetik, lehenengo silabatik jakinen dugu ze ari gara irakurtzen osagarri kausal bat.

Kontua da ze goiko esaldi horrek erakusten dú koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresibo-digestiboa, ahalbidétuz pausa koherenteak an praktikoki edozein puntú on diskursoa, emanez ia flexibilitate intonazional-ritmiko-expresibo maximoa ki zatitu diskursoa an multzo expresiboak nola guk nahiago ditzagun, zeren, edozein modutan ere, joango dirá diskurritzen guztiz fluituki (multzo horien artean eta euren barnean)

Era berean koherentzia horrek emanen digú bide irekia ki jarraitu muntatzen gure osagarria edo esaldia harik guztiz findu gure pentsakizuna, zeinen finean espero ditugún klave rhematikoak, eta ez klave interpretatiboak nondik hasi berrinterpretatzen aurreko adreilu informatibo guztiak.

Zér gertatzen da an esaldia ganik Josu Lavin baldin sinpleki kéndu "baino" hitza? 

"Gobernuak zerga gehiago kobratzen ditu lortzen ahalegintzen zaren diruaren gainean, zuretzat lan egiten ikastean zure diruak sortzen duen diru-sarrerarengatik."

Ba, gertatuko da ze ez dugu jakinen ze esaldi hori dá kausala harik azken hitza, harik azken silaba. Izan ere, gertatuko da ia berbera zein gertatzen zen noiz geneukan "baino": oso desoreka handia. [727] [>>>]