Hor izango genituzké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e")

Ezaguna denez, "-e" litzaké euskararen genitibo zaharra (gero gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa), eta bere forma metatetiko isolagarria izanen litzaké "te" (non "t" izanen litzake elementu metatetikoa). Gauza da ze euskaran báda mekanismo bat (zein erabil daiteke kontzienteki), zeinen bidez sortzen baitira elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz ti elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak). Azkue-k dio an bere "Morfología Vasca", 1925):

"Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua." [Azkue, 1925:18-19]

Azkue-k dioskunez, mekanismo hori, nondik sortzen baitira elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua (ikus atzoko sarrera ere).

Hortaz, "ki" preposizioan bádirudi ze hasierako "k" hori azter liteke nola epentetikoa (adibidez an "egoki", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat an norabide "oblikuo moduko" bat):

-i > -(k)i > ki preposizioa

eta, bide beretik, "(t)e" morfema verbala ere azter liteke nola "-e" sufijo (finean) genitiboa zeini gehitu zaio aurreko "t-" epentetiko bat (adibidez an "egote", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat baina orain an norabide "genitibo moduko" bat):

-e > (t)e > te preposizioa

Hor izango genuké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e"). [>>>]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere

Atzokoan mintzatu ginen gain interesa e morfologia noiz aztértzen hizkuntzen sintaxi zaharra, zeren ...

... hizkuntzen morfologian fosilduta aurki daitezké euren sintaxi zaharren arrastoak: ordena zaharren arrastoak edota material sintaktikoak (partikula sintaktikoak edota partikulen haziak).

eta gaur azpimarratu nahi genuke a inportantzia e aditz-morfologia, non akaso bereziki aurki daiteke material sintaktiko zaharra zein sortu zén naturalki an evoluzioa e hizkuntza, eta zeini jarrai litezke aplikatzen hizkuntzaren mekanismoak (Azkue mintzo zaigu gain mekanismo bat ki isolatu sufijoak, eta bestalde, askotan erabili dira euskaran mekanismoak ki dislokatu aurrerantza material postpositiboa).

Aditz-morfologia horretan nabarmendu nahi genuke a protagonismoa te "e" eta "i" prefijo/sufijo verbalak an forma ez-jokatuak:  

*e - go  /   i - go 

e - go - n   /   i - go - n 

*e - go - n - i   /  * i - go - n - i 

e - go - (k)i   /  *i - go - (k)i

e - go - (t)e  /  i - go - (t)e

e - go - (t)e - n  /  i - go - (t)e - n

e - go - n - e - n  / i - go - n - e - n  

non aurkitzen ditugú "e" eta "i" eta baita "te" eta "ki", zein akaso izan litezke euren bi forma epentetiko (kin "t" eta "k" epentetikoak). Gogora daigun, horretaz, ondorengo sarrera non Azkuek zehazten digu ze euskaran justuki bi soinu horiek erabili ohi dira an epentesia (ikus an "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético""):

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiendose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kunaak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. 

Hortxe daude: "te" eta "ki" isolagarriak. Eta azaldu denez, "-(k)i" bukatu bide zen izáten preposizio (datibo) bat. Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere -(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago (2013) (ikus an "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.""):

"-(k)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela." [Beatriz Fernández, 2013]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere. [>>>]

Preposizioekin, '-a' determinatzaileak ondo egiten dú bere lan determinatzailea

Zioen Txopi-k atzo: 

Sintagma luzatzean "a" determinatzaileak du galtzen indarra:

- El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio".

Txopi-k eskaintzen digú esaldi ondo sugerentea, non agertzen zaigún txori bat zein ez den pausatu an edozein leku, baizik an leku arras konkretua zatio bere ezaugarri ondo gozagarriak. Hain zuzen ere, txoria pausatu dá gain teilatu bat zein den egina kin buztingorri biguna, halan-ze, puntu horretaraino, esaldi-zati horrek sugeritzen digú zoru erosoa, gustagarria, gustosoa, abegikorra. 

Alta, ez dira hor gozoak amaitzen zeren buztin aurrena-bigun eta soilik-gero-gorri hori, ez da edonongoa, ezezaguna, baizik sortua eta hazia an itsas amildegiak on hondarta bat, a hondartzá on Bakio, nondik ia ailegatzen zaizkigún itsasoaren oihartzun, zapore eta usain guztiak. Teilatu hori ez da ez, edozein leku, eta esaldi horrek eskutik eramaten gaitú gáindi sensazio horiek eskér bere estruktura progresiboa, non detaileak doazkigún agertzen an modu koherente-interpretagarria, sugerentea, evokagarria.

Aukera litezke tresna prepositibo diferenteak ki eman originaleko erlazio horiek, nola "on" ("o" erakusle zaharra "-n" an genitiboa) edo "e" marka genitibo zaharra, zek orobat funtziona leiketé nola erlazionatzaile orokor hutsak:   

Txoria zén pausatu gain teilatua on buztin biguna eta gorria ti itsaslabarrak on Bakioko hondartza.

Txoria zén pausatu gain teilatua e buztin biguna eta gorria ti itsaslabarrak e Bakioko hondartza.

Preposizioekin, "-a" determinatzailea ondo egiten dú bere lan determinatzailea. [1033] [>>>]

Saiatuz irabazten mundu oso bat expresio, mundu oso bat aukera komeunikatibo: horixe da kuestioa eta abiapuntu egokia

"hen" genitiboa ez litzakén baizik beste saio bat barné prozesua zein hasi zen noiz, 1997ko ekainaren 20an, depositatu nuén nire tesi doktorala buruz teoria ekonomikoa an EHU, eta non, jada nintzelarik ziertoki kontziente respektu diferentzial komunikatibo handia artén sintaxi burulehenak eta buruazkenak, idatzi nahi izan nuén "of" genitibo mailegatua hala nola ere beste testigantza burulehen batzuk an esaldi solteak nola ondorengoa idatzia an oin-ohar bat (baita erabili nuén "in" mailegatua an titulua) :

Ohar bedi irakurlea kanpo-aukeraren balioa ezin litekeela 1 izan. Hala izaten da in literatura buruz to kanpo-aukerak in negoziazio-jokuak of eskaintza alternatiboak à la Rubistein. [Nire tesia, 1997:50]

Esaldi horretan dugú, beraz, lehenengo saio genitibo hori, "of" mailegatua, zeini gero jarraikiko zitzaizkion, nagusiki, "on", "e-" eta, orain "hen", denak ere derivatuak arartez desdoblamendua hen partikula genitiboak:

euskaldun-h(ar)en egunkaria = a egunkaria hen euskalduna(k)

Goragoko "in" mailegatua ere laster pasatuko zen ki "an" desdoblatua:

etxe(eta)-han = an etxea(k)

Baina, kuestioa, sakoneko kuestioa ez da hori. Kuestioa da ze, halako desdoblamenduak erabilita, irabaz daiteké mundu oso bat expresio, mundu oso bat aukera komunikatibo, halakoa baita diferentzia artén prosa eta diskurso progresibo potentea eta prosa eta diskurso regresibo ahalgabea. Horixe da kuestioa eta abiapuntu egokia. [709] [>>>]
______________________________

Ikus hemen ere.

Hizkuntza persiarrean báda "e" genitiboa: 1) fonetikoki baturik, 2) fonetikoki sendotua

Jarraiturik burúz arintasun fonetikoa on "e" preposizio genitiboa, jakin dut ze hizkuntza persiarrean (deitzen Farsi) dá existitzen "e" preposizio genitiboa, zein...

1. ... ematen da fonetikoki baturik ki buru genitiboa:
   

   ostâde fârsi = teacher of farsi [ikus video hau buruz genitibo persiarra]

2. ... ematen da fonetikoki sendoturik, bihurtuz "ye", noiz buru genitiboa amáitu an vokala:
   

   dâneshjuye zabâne fârsi = student of farsi language [ikus video hau buruz genitibo persiarra]

Eta gauza da ze orrialdeotan ere proposatu da:

1.  "e" euskal baliabide prepositiboa fonetikoki batzea ki osagarri genitiboa (eta ez ki buru genitiboa nola an farsi):
   

   ikaslea e-farsi = ostâde fârsi

2. "e" euskal baliabide prepositiboa fonetikoki sendotzea, bihurtuz "en" edo "on" (eta ez "ye" nola an farsi):
   

   ikaslea on farsi hizkuntza = dâneshjuye zabâne fârsi

Oso interesgarria irudutzen zait guzti hau. [427] [>>>]

Akaso gehitu litezké "ne" edota "en" preposizio genitiboak ere: praktikak esanen

Aurreko sarreran komentatzen genuen nóla hizkuntza alemanean existitzen dirén estruktura ezberdinak ki eman ideia genitiboa, bi burulehen eta bi buruazken. Euskaran beharko genuke aukera burulehenik.

Izan ere, behin baino gehiagotan mintzo izan gara orrialdeotan burúz arintasun fonetikoa ne "e-" partikula genitiboa, zein, izanik ere harribitxi bat, batzutan eman lezake ze beharko luké presentzia fonetikoki sendoagoa.

Aukera sendoagoetan sartzen dá, jakina, "on" preposizio genitiboa, zeintaz mintzatu garen berriki hemen, baina akaso sar litezké "(n)e" edo "e(n)" aukerak ere (ikus sarrera hau), zein ez liraken baizik "e" bera baina behin fonetikoki gorpuztuagorik kin "n" tipikoki genitibo bat.

Orain gutxi hitz egin dugu burúz "e" arina (zein aplikatuko litzake bereziki osagarri burulehenetan) hala noal ere burúz "on" sendoagoa (orokorra), eta akaso "ne" edota "en" sendoagoak ere gehitu litezke ki azken aukera genitibo hori afin erabil daitezen noiz nahi den. Praktikak esanen. [426] [>>>]

Alemanean estruktura genitiboak aukeran

Jakin ahal izan dudanez, hizkuntza alemanean existitzen dirá bi modu burulehen afinda emán ideia genitiboa, hala nola ere bi modu buruazken, zeinen erabilera-esparrua dén askoz ere mugatuagoa. Ikus ondoko adibideak burúz aipatutako bi modu burulehenak (hemen, zein dén lehenengo emaitza noiz bilátu an Google: "genitive in german"):

The first example uses the German genitive to show possession.

Das ist der Hund des Mannes. [artikulua eta izena doaz an genitiboa]
That is the dog of the man.

This example shows how the same sentence would be spoken (with the genitive replaced by "von" and the dative).

Das ist der Hund von dem Mann. ["von" + art. eta iz. an datiboa]
That is the dog of the man.

Bestalde, iturri horren arabera, ha forma kin "von" eta datiboa (edo kin "vom" = "von + dem") mintzatuan arituko litzaké nagusitzen gain forma kin kasu genitiboa [ikus aipatutako webgune bera]:

The genitive [an goragoko 1. forma] is used more in written German and is hardly used in spoken language. In spoken, everyday German, "von" plus the dative [goragoko 2. forma] often replaces the genitive [goragoko 1. forma].

Euskaraz, erabiliz "on" edota "e-" baliabide genitiboak honela litzake goiko esaldi hori:

Hori da (a) txakurra on gizona.
Hori da (a) txakurra e-gizona.
Das ist der Hund von dem Mann.  (Das ist der Hund vom Mann.)
That is the dog of the man.

Azkenik esán ze, ikusten dudanez, soilik ha estruktura kin "von" dá erabilera orokorrekoa, esan nahi baita ze soilik horrek balio du an erabilera guztiak. Edonola ere, gaurko puntua da ze, guztira, alemanean bádira lau modu ki eman estruktura semantikoki genitiboak, eta euren esparruetan aukeran. [425] [>>>]

Gehiago buruz "e" eta "on" genitiboak

Gogora dezagun ondorengo sarrera hau, orain lau urte idatzia:

Buruz "on" genitibo orokorra eta "e" genitibo optatiboa an kateak

Gauza da ze, dudarik gabe, kasu genitiboaren desdoblamendua dá problematikoena, alde haundiz ere. Izan ere, ez dateke duda handirik respektu funtzionalitatea on baliabide prepositiboak nola "an", "kin" edo "ki", baina genitiboa ez da hain erraz desdoblatzen.

Nola genioen an aipatutako sarrera hori, "on" genitiboak (berez; "o" erakusle zaharra + "-n" inesibo-genitiboa) bádu pisu fonetiko handiago ze "e" arinagoa, eta gauza da ze, dirudienez, justuki presentzia fonetiko horrek ematen dio ahalbidea ki atxiki osagarri buruazken ez-sinpleak, nola, adibidez honako hau:

Horiek dira ezaugarriak e-lehengo egunean ikusi genituen animaliak.

Badirudi ze, hor adibidez, "e" arinak ez du nahiko indarrik (nahikoa indar fonetikorik) ki atxiki osagarri buruazken luze samar hori (badirudi ze, hor, "e"-ren itzal laburra ez da hain ondo ailegatzen ki urrutiko "animaliak"). Aldiz:

Horiek dira ezaugarriak on lehengo egunean ikusi genituen animaliak.

Hor esango genuke ze "on" baliabideak ondo atxikitzen du osagarri buruazken luzetxo hori, halatan ze "on" dá erabilgarria orokorki, bitárten "e" izan ahal da interesgarria optatiboki noiz atxikitzen osagarri burulehenak (non osagarri-burua aurkitzen den justuki jarraikiz "e" preposizioa, nola an:

Horiek dira ezaugarriak e-animaliak zein ikusi lehengo egunean”). 

[423] [>>>]

Akaso nahikoa izan liteké ukitu fonetiko genitibo bat aurrén osagarri genitiboa

Dio Erramun Gerrikagoitiak an hemengo komentario bat::

Orduan

Emilianoren ama

litzateque

ama e-Emiliano.

Phoneticoqui ez daquit corritzen duen asqui ongui claru, esateraco entzunic radiotic.

Akaso nahikoa izan liteké ukitu fonetiko genitibo hori aurrén osagarri genitiboa afin interpreta ledin osagarri horren zentzu genitiboa. Edo akaso izan liteké interesgarria an modu konplementarioa respektu "on" ("o" + "-n" = "on" adverbio zaharra) genitibo akaso orokorra ("-on" postpositiboa báda genitiboa ere). Praktikak esanén. [371] [>>>]

"-e" dá marka genitibo zaharra (akaso fosildua an "en-e"), zeinen kontraparte naturala dén "e-" (hau ere, akaso fosildua an "e-ne")

Hizkuntzen ibilbidean, askotan, erabilera sintaktiko zaharragoak gelditzen dirá fosilduak an morfosintaxia on zenbait hitz edo esapide zein, izanki erlatiboki laburrak eta maiz erabiliak, ez diren hain errazki aldatzen.

Hala gertatu zen kin "-ai" inesibo indoeuropar zaharra, zein denbora batez geldituko baitzen fosildua an esapide latinoá "Romae = in Roma", nola aipatzen genuen hemen; eta antzekoa gertatu da kin "-cum" soziatibo latino postpositiboa, zein aurkitzen dén fosildua an estruktura morfologikoa on gaztelaniazko esapideá "contigo", zein, ezaguna denez, datorren ti esapide zaharragoá "ticum", non soziatiboa bikoiztu baita pre eta postpositiboki.

Antzera ere gerta zitekén kin "-e" marka genitibo zaharra, nondik sortuko zén "-en" modernoagoa. Ikus, puntu horretaz, zer dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001:95):

Atzizki honek dituen bi formen artean, -(r)e eta -(r)en, Mitxelenak ez du zalantzarik -(r)e dela forma zaharra,...

Etxeparegan (1545) aurki dezakegu oraindik -(r)e zaharraren aztarna:

Mossen Bernat Echaparere cantuya

[Azkarate-Altuna, 2001:95]

Hortaz, "-e" dá marka zaharra on genitibo postpositiboa, zeini gerora gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa, emanez "-en", akaso afin eman preseski gorputz fonetiko handiagoa ki "-e" marka genitiboa. Baina, nolabait esan, ideia genitiboa bázen justuki an "-e" marka, zeinen kontraparte prepositibo naturala dén "e-" partikula, zein izan zitekén prepositibo genitiboa, eta zein ager litekén an "e-ne" ondo zaharra ere (akaso hor ere bikoiztuta, "ene", berdin nola an "contigo"), eta zein izango litzakén (partikula genitibo prepositibo hori) euskararen beste harribitxi bat, noizbait landu beharrekoa. [370] [>>>]

"e(-)" partikula: euskararen aukera genitibo prepositibo bat

Dio Erramun Gerrikagoitiak an aurreko sarrerako komentario batean:

Arras importantea da topatzea particula egoqui eta funcional bat tzat genitivo casuac. Orain zuc Jesus darabilzu hortaraco "e" particulá, esateraco adierazteco

Iruineco Sanferminac

ordez ahal litzatequela erabili (nahi luenac)

Sanferminac e Iruinea.

Commentatu du ere Josu Lavinec baina ethorri izan zait niri ere burura eze hori "e" hori da lar sobera laburra, auqueran laburreguia. Eta beguiratuz efectivitateari pensatzen dut sortu ahal litzatequela hybrico bat, "ne". Honec ne-c corrituco luque niretzat hobe ze e soilac, bai entzuteracoan radioan edo nonnhai eta berdin visualqui ikusteracoan textualqui. Nic ere sentitzen dut naturalago "ne" ezi "e".

Halan goico exemplua gueratzen litzateque honela

Iruineco Sanferminac

nola

Sanferminac ne Iruinea.

Mezu betheagoa auditivoqui eta ere visualqui.

Gauza da ze, nola genioen hemen, "e-" partikula genitibo prepositiboak báditu zenbait ontasun, zeinen artean daudén bere gardentasun derivatiboa, bere existentzia previoa an euskal morfologia, akaso an erabilera genitiboa ere, eta baita bere arintasun fonetikoa, zein, printzipioz, gehiago dén abantaila ezez arazo, nahiz arazo ere bihurtu ahal den. 

Behar da praktika gehiago, baina, edonola ere, egia da ze aipatutako arintasun hori dá arrazoia zergátik nahiago izaten dudan apoiatu  "e-" partikula prepositibo garden hori gáin bere ondorengo osagarri genitiboa arartez gidoi bat, harekin fonetikoki bat-eginez ("Sanferminak e-Iruinea").

Hortaz, ni ere aritu naiz behin baino gehiagotan gogoetatzen nóla indartu fonetikoki oinarri genitibo garden hori, pixkat bada ere (arina izaten jarraitu behar baitu), eta hortxe sar litezke "ne" partikula edota "on..." edo "en..." partikulak ere, zein, finean, ez diren baizik "o" eta "e" eurak baina fonetikoki gorpuztuagorik kin "n" tipikoki genitiboa. Praktikak esanen. [369] [>>>]

"e-ne" = "ni-(r)e"

Aurreko sarreran aipatu dugú euskararen baliabide prepositibo bat, "ki", zeinen aplikazio-esparrua ondo zabaldu liteke ki eman datiboak, adlatiboak, destinatiboak eta finalak ere. Oraingoan, hona ekarri nahi dugu euskararen beste baliabide prepositibo bat, "e-", zein, formalki bederen, den kontrapartea on genitibo postpositibo zaharra, "-e", eta zein dén oso aukera naturala ki eman genitibo prepositiboak progresiboki, kateatuak ere.

Ikus ondorengo sarrerak non komnetatzen baitira ontasunák e-baliabide genitibo hori:

• "e" genitiboa: gardenki azaleratua, arina eta aise erabilgarria
• Justuki horrexegatik... ("e-" versus "on")
• Gilen: [inglesezko] "e-" aurrizkiak erabide artifiziala badu ere, azken urteetan naturalizatu da...

Idatzi liteke:

• isolaturik (gidorik gabe), 

• eman liteke gidoi batez loturik ki bere osagarri genitiboa, 

• eta baita eman liteke prefijatua ere, hala nahiko balitz. 

Kontua da ze baliabide horrek eskaintzen digú aukera genitibo burulehen erosoa, printzipioz funtzionala (gehiago landu behar da), eta oinarritua an baliabide prepositibo zahar bat zeinen esangura posibleen artean aurki litekén esangura genitiboa ere:

• "e-ne" = "ni-(r)e"

Edonola ere, eta genioenez, "-e" postpositiboaren kide naturala da. [368] [>>>]

Gilen: [inglesezko] "e-" aurrizkiak erabide artifiziala badu ere, azken urteetan naturalizatu da...

Dio Gilenek (hemengo komentario batean):

"e-" aurrizkiak erabide artifiziala badu ere, azken urteetan naturalizatu da nazioarteko baliabide gisa. Niri normal-normala begitantzen zait, eta esanahi aski garbikoa, Internetekin eta elektronikarekin lotutako terminoetan, bai mailegatuetan, bai erator litezkeen guztietan, hala nola: e-mail, e-commerce, e-business, e-banking, e-sports, e-paper, e-cigarette, e-car eta e-book.

Bai, "e-" aurrizkia datór ti laburdura e-"electronic", eta azken urteotan zabaldu da nazioartera. Eta gauza berbera gertatzen da kin "i-" aurrizkia, zek egiten du referentzia i Internet. Bitxia da, baina jakin berri dudanez, ingeles zaharrean bázen "i-" aurrizki bat zeinekin hasten ziren aditzak, besteak beste:

There are dozens of words in the Oxford English Dictionary from the 9th, 10th, 11th and 12th centuries that have the prefix i-: i-be (an old form of the verb 'to be'), i-creoiced (crossed), i-deme (to judge, deem), i-freond (friends), i-go (to go), i-hitte (to hit), i-hwat (everything), i-ken (to make known), i-mete (to meet), i-same (together), i-wepen (weapons), i-wis (certain) and many others.

The i- was a feature of Old English (before the Norman Conquest) and the first centuries of the Middle English period (up to about the 13th century). It later changed to y- so you had ygo and ywis, for instance. The words were written either with the i as a separate word, or hyphenated, and the Oxford English Dictionary has chosen to write them with a hyphen. This prefix was the equivalent of the German prefix ge- (remember that English is a Germanic language because of its structure). It was used to begin collective nouns (as weapons above), adjectives, adverbs and verbs. [The virtual linguist]

Eta gauza da ze euskaraz ere "e-" aurrizkia erabiltzen zén aditzetan, eta akaso beste erabileretan ere (nola genitiboa).  Bestalde, "e-" hori "i-"-ra pasatzea oso erreza da: "i-zan", "i-rakurri", "i-kusi", "i-bili", "i-gon", halatan non esan daiteke ze euskara zaharrean existitu direla bai "e-" eta bai "i-".

Hortaz, "-e" atzizki genitibo zaharretik (e-n-e, nir-e, horr-e-gatik, ar-e...) zuzenean derivatu daiteké "e-" berdin zaharra ere, akaso berrerabilia an genitiboak.

"e-" partikula gidoiaz idaztea (gidoiaz nahastu liteke kin "e-" inglesa) aukerakoa litzateke (jakina). Izan ere, gidoi horrek soilik nahi du nabarmendu hóri lotura estua artén "e-" partikula genitibo fonikoki ahula eta bere osagarri genitiboa (hala gidoiaz nola gabé).

Bestalde, euskaraz, "e-" elektronikoa idatzi liteké gidoirik gabe: "email", "ebusiness", ... nola ez-gutxitan egiten baita ingelesez ere, eta horrela "e-" genitiboa ezin liteke nahastu. Beti daude soluzioak. [296] [>>>]

Justuki horrexegatik... ("e-" versus "(h)on")

Xabier Errotetak, hemen, behin preposizioen abantailak aipatuta, dio gáin "(h)on" preposizionea:

Desabantailak: “hon” preposizionea arrunt gauza artifiziala baita, sekula euskaraz nehork baliatu gabea, arrotz aire gogor bat badu zeinaren medioz euskaldun gutiz gehienek ez bailukete nehoiz baliatuko beren izkribuetan. Hori desabantaila objektiboa da, ezin ukatuzkoa eta ezin saihestuzkoa.

Eta:

1.: Egia da ze atzizki genitiboaren desdoblamendua (aurreramendua) ez dateke hain erraza nola nahiko genuken, baina ez gaitezen ahaztu ze, nola genioen an gure sarrerá "on: genitiboa (noren, nongo)":

euskaldunon etxea = etxea on euskaldunak

Azken buruan "on" dá lekuzko adverbio zahar bat, hurbilekoa:

"(h)o" erakuslea + "-n" inesibo/genitiboa = on inesibo/genitiboa

Bestalde daukagú genitibo lekuzkoa ("mendiko zuhaitzak"), zein ahal dan ondo adierazi erabiliz ber partikula genitiboa:

mendiko zuhaitzak = zuhaitzak on mendia

Genitiboaren "-n" hori da ber atzizkia on kasu inesiboa (zein halaber gehitu zitzaion ki ustezko genitibo zaharra "-e"). Eta genitibo lekuzkoaren azpian ere datzá ber "-n" inesiboa: "-n + -(k)o" = "-(k)o" ("-(k)o" finean dá erlazionatzaile orokor bat). Bádirudi ze, munduan zehar, ez dela arraroa topatzea kasu inesiboa an sorrera on kasu genitiboak...

2.: Egia da ze, euskaraz, nehork ez duela sekula baliatu "(h)on" prepositiborik (justuki horretaz ari gara), baina ez gaitezen ahaztu ze bái erabili dela postpostiboki an ber funtzio genitiboa (ikus 1. puntuko ber adibidea).

3.: Egia da ze "(h)on" preposizioa ez dago normaldua, eta lehenengotan txokantea izan ahal dela, ezohikoa, antzera nola beste preposizioak ere (utzi behar zaio bere lekua aurkitzen) baina ez gaitezen ahaztu ze "-on" postpositiboa ere ez zela jaio batera kin euskara, baizik-ze denbora behar izan zuela bere bidea egiteko ("on" morfema genitiboa guztiz normaldua dago postpositiboki).

Edonola ere, egokia iruditzen zaigu "e-" baliabidea ere. Zeren:

1.: Ezin ukatuzkoa da ze "e-" preposizioaren derivazioa bai dela guztiz zuzenekoa: euskal "-e" postposizio genitiboa aurreratu eta hortxe daukagu "e-" prepositiboa.

2.: Ezin ukatuzkoa da ze "e-" baliabide prepositiboa bai izan dela erabilia euskaraz, hortxe baita an morfologia e-aditzak ("e-gon", "e-kar", "e-man"), eta, akaso, an morfologia genitiboa ere ("e-n-e").

3.: Azkenik esan ze "e-" preposizioak ez du presentzia fonetiko handirik (akaso batzuetan lar txikia).

Justuki horrexegatik, "e-" preposizioa ere izan liteké kandidatu ona ki bete funtzio genitiboa. [294] [>>>]

Behin aukerak izanda, erabilerak berak esan dezala

Dio Txopik an aurreko mezuari egindako erantzun batean:

"On" ala "e", baina, mesedez, preposizio bakarra, nola an hizkuntza romanikoak. Ez dut ikusten an, esaterako, gaztelera, arazorik genitiboekin. Aldiz inglesean batzutan bai, zeinek ditun genitibo desberdinak.

Behin aukerak izanda, erabilerak berak esan beharko luke zéin nóla erabili (eta jakina, atera litezke beste aukerak ere). 

Nik ez dut uste bi aukera egotea arazoa danik. Inglesez adibidez, bi erlatibo burulehen dituzte ("that" eta "which"), eta erabilerak berak aukeratuz doa zéin nóla erabili. Zergátik ez gauza bera kin "on" eta "e" (edo beste edozein zein atera liteken)?

Arazoa arazoa dá ez izatea aukera burulehenik. [223] [⇶]

"e" genitiboa: gardenki azaleratua, arina eta aise erabilgarria

Txopik (hemen) dú azpimarratu inportantziá on arintasuna an baliabide eta estruktura sintaktikoak. Eta ez zaio arrazoirik falta. Oso inportantea da eskura izatea baliabide eta estruktura sintaktiko progresiboak eta arinak afin gure jarioa joan dadin aurrerantz azkar eta seguru. Eta arintasun horretan, "e" genitiboak du abantaila gain "on" astunagoa, nahiz azken horrek ere arindu ahal da noiz nahi den, oso gutxi artikulatuz bere bukaerako "-n" soinua, nahi bezain gutxi.

Nioen an hemengo komentario bat ezen 

"e-" = genitibo pospositibo zaharra, zein, preposizio bihurturik, dén bilakatzen baliabide (ia) ezin arinagoa eta (ia) ezin gardenkiago derivatua ti bere kide postpositiboa

Gauza da ze "-e" genitibo zahar hori da oso kandidatu ona ki gardenki derivatu baliabide prepositibo genitibo bat. Gainera da oso genitibo arina eta aise erabilgarria.

"on" baliabideak bádu presentzia fonetiko handiagoa ze "e" (ez da hain arina nola "e"), eta justu horregatik, zutabe sendoagoa izan ahal da, nahizta batzuetan ondo artikulatua gerta daiteke astun samarra, eta bereziki an kateak. Horregatik komeni da izatea alternatibak gutxiago pisuak, nola "on" kin azken "-n" hori gutxi artikulatua (finean bihúrtuz ia "o" preposizioa), edota "e" preposizioa. [222] [⇶]

Inglesean "-s" pospositibo zaharra eta "of" prepositibo ez-hain-zaharra ederki konpontzen dira

Erantzunez ki Txopi:

Bistan da ze inglesean ondo funtzionatzen dula erabiltzea bai "of" prepositiboa eta bai "-s" postpositiboa. Frantsesean edo gaztelanian ere ondo funtzionatzen du erabiltzea soilik "de" prepositiboa. Arazoa dago an hizkuntzak ze soilik erabiltzen duten estruktura postpositiboak (genitiboak edo bestelakoak ere) nola japoniera edo euskara altubearra. Hórtxe daude arazoak, eta ez dira arazo superfizialak, baizik dirala arazoak ze baldintzatzen duten kalitate komunikatiboa on erabiltzaileak on hizkuntza horiek.
 

Gure proposamenak dira proposamen guztiz irekiak, non berdin dan kabitzen ez erabiltzea batere baliabide prepositiborik (japoniera), nola erabiltzea oso baliabide prepositibo gutxi juntu kin anitz baliabide postpositibo (egungo euskara batua), edota erabiltzea anitz baliabide prepostibo juntu kin zenbait baliabide postpositibo (inglesa). Eta esan gabe doa, orobat kabitzen da beste edozein konbinazio.

Báda aukera ere ki erabili soilik "on", edo soilik "e" (jakina), edo beste edozein valiabide ze azaleratu liteken. [220] [⇶]

Buruz "on" genitibo orokorra eta "e" genitibo optatiboa an kateak

Irakurle estimatu horrek ikusi duenez, azken postetan, zenbait kasutan, agertu da "e" baliabide prepositiboa an erabilera genitiboa. Mezu honetan argitu nahi nuke erabilera hori.

Dudarik  gabe, euskararen baliabide prepositiboak azaleratzean, kasu arazotsuena da genitiboa. Ez dirudi erraza desdoblatzea estruktura genitiboa, baina halere, bilatu behar dira modu naturalenak eta egokienak ki azaleratu halako baliabide prepositibo genitiboak, zein diran krutzialak an garapena e hizkuntza bat.

Azaleratze horretan, bádira bi kandidatu ze ematen duten aski naturalak:

         1.: "on", zein dator ti "o + n", non:

               a) "o" da morfema bat ze egiten dun referentzia ki zerbait proximoa (agertzen da an "ho-ri" eta "ho-riek" eta an adizkiak nola "dio" [edo "deutso" an kontraposizioa ki "deutsa" eta deutse"]), esan nahi baita ze intrepreta liteke nola hurbiltasunezko erakusle moduko bat; eta
               b) "-n", zein dan referentzia genitiboa.
Modu horretan "(h)on" litzake nola esatea "honena:..." (edo "honena:..."), baina an forma laburtua, nola dagokion ki baliabide bat ze erabiliko dan kin nolabaiteko maiztasuna, eta zein dan izanen atonoa (ikus ere post hau).

         2.: "e", zein dan euskal genitibo zaharra: "nire", "zure", " hare", "ene"... (azken horretan akaso ikus liteke "e-" prepositivo genitibo bat ere: "ene"). Bestalde "e-" da euskal morfema prepositibo historiko bat, zein dan agertzen an aditzak nola "e-tor-ri", "e-gi-n"...

"on" da genitibo potente bat, bai adieraztén ideia genitiboa (kontzeptualki gardena), bai eta lotzén izenak eta euren sintagma genitiboak (diralarik luze edo labur). Hori dala-ta, "on" da oso aukera egokia ki izan oinarrizko genitibo prepositibo orokorra.

Batzutan, ordea, izan daiteke interesgarria izatea beste aukera genitibo bat, zein, akaso ez izanik hain potentea nola "on" (ez du ber presentzia fonetikoa nola "on"), izan ahal da baliagarria ki egin alternantziak an kateak on genitiboak (edo an kateak on beste baliabide prepositiboak). Adibidez, ordez-ta esan:

Hori da burua on departamentua on finantzak.

zein egokia baita, aukera liteke honako hau ere:

Hori da burua on departamentua e finantzak

Esan nahi baita ze "on" izan daiteke aukera genitibo orokorra (zein, jakina, erabil daiteke beti, hala nahi izanez gero), baina, batzutan, hala nahiko balitz, aukera litekela "e" an kateak on genitiboak (edo an kateak on inesibo-genitiboa nola aurreko hori). Beraz, "e" izan liteke baliabide genitibo optatibo bat an kateak. [219] [>>>]

Julian Maia: "Euskal hitz-ordenaren norabidea: idealismo ideologikotik pragmatismo komunikatiborantz"

Irakurri berri dut a artikulua e Julian Maia ["e" = genitibo postpositibo zaharra, zein, preposizio bihurturik, dén bilakatzen baliabide (ia) ezin arinagoa eta (ia) ezin gardenkiago derivatua ti bere kide postpositiboa] titulatzén "Euskal hitz-ordenaren norabidea: idealismo ideologikotik pragmatismo komunikatiborantz" (Fontes Linguae Vasconum, 117, 2014:121-168).

Egonen da denbora ki egín komentario kritiko eraikitzaileak ki autorea. Gaur, ordea, ez da tokatzen baizik disfrutatzea hori-mugimendua zein ari dan gertatzen an mundua e-euskara alde posizio komunikatiboki potenteagoak. Horixe baietz! [205] [⇶]