"zuri ikusi zattut", "zuri esan zattut", "niri eman nau", "niri ikusi nau",...

Atzokoan ikusten genuen Bermeoko aditz-aldaera bat, eta gaur gogoratuko dugú Oiartzungo beste bat, non "nork-nori-nor" referentziek ("zuri", niri",...) nahasten dira kin "nor-nork" adizkiak, emanez honako aldaera lokalak:

"zuri ikusi zattut", "zuri esan zattut", "niri eman nau", "niri ikusi nau",... 

Ikus ondorengo sarrera hau (eta ikus [937] ere):

• [946] "zuri ikusi zattut"... oiartzuar jatorren antzera

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Eta osso orocortua da adin guztietaco ikasleengan

Neuc/Nic çuRI maite çaitut

erraitea.

Behin baino gehiagotan esan dugunez, euskal aditzak ibili ditú ia bide guztiak, eta hori ere bai. Ikus ondorengo adibideak an "Datibo osagarri bitxiak eta datiboaren lekualdatzea: ari nai diyot eta kanta egin nazu bidegurutzean" ganik Beatriz Fernández eta Milan Rezac (2010:127):

Bai, ia bide guztiak eta denak ere bereak (ikus [937]): ... oiartzuar jatorren antzera.

Errepikatzen dugu: ... oiartzuar jatorren antzera. [2832] [>>>]

de Yrizar (1992): "... los bermeanos... para expresar «tu me llevaras», en lugar de 'eroango gaitusu' (o 'gosus'), dicen 'erungosu gu'"

Atzoko galdera:

Galdera: ¿an eguneroko elkarrizketak, ez al da askotan nahasten "nor-nori-nork" kin "nork-nori-nor"? Errepikatuko dut "ohiko berbetan", ez an komunikabideak, lan akademikoak edo literatura. Nik entzuten ditut batez ere, an forma korapilatsuak, hau da, lehenaldian, "zuek guri" vs. "guk zuei", haurren hizkeran, euskaldun berrien solasetan eta abar.  

Halako mutazio linguistikoak (dei deiegun mutazioak) ikuspuntu batetik nahasketa lez ikusi ahal dira, baina bestetik interpretatu ahal dira nola ze hiztunak (nahita edo nahigabe) exploratzen ari dira bide berriak, zein izan ahal diren errazagoak, funtzionalagoak,... eta zein finean suertatu ahal diren arrakastatsuak an hizkera oso bat, (eta potentzialki an hizkera estandarra ere) baldin aukera ematen bazaie. Ikus ondoko bilakaera an Bermeo (an Pedro de Yrizar-en "Morfología del verbo auxiliar. Alto navarro septentrional", 1992):

Muestra los procedimientos que emplean los bermeanos para suplir la carencia de algunas flexiones, como, por ejemplo, la 11-15-r. En este caso, para expresar «tu me llevaras», en lugar de eroango gaitusu (o gosus), dicen erungosu gu, e incluso llegan a utilizar una frase distinta en sustitución erungosu gu?, tal como bakosu guretsako lekurik eta? «¿tiene(s) sitio para nosotros?». [de Yrizar, 1992:446]

non "nor" pasatu dén ti hasierako posizioa ("eroango gaitusu") ki amaierakoa ("erungosu gu"). Halako bilakaera (evoluzio) linguistikoak gertatzen dirá baldin eskura badaude aukerako materialak eta bideak. Ez da esan beharrik ze bi bide horiek ("eroango gaitusu" eta "erungosu gu") koexistitu ahal dira gabén arazorik. [2831] [>>>]

Horko "leikegu" guztiak ere dirá "nork-nori-nor" ("guri leikegu"), eta ez "nork-nor" ("guk leikegu")

Atzokoan Josu Lavin-ek komentatzen zigun begíratzeko honako koadro hau (ikus an EHUko Euskal Klasikoen Corpusa, bilatuz "leikegu"):

Horko "leikegu" guztiak ere (ikus atzokoa) dirá "nork-nori-nor" ("guri leikegu"), eta ez "nork-nor" ("guk leikegu"), eta denak ere an mendebaldeko hizkerak. [2830] [>>>]

Agertzen dirá beste "leikegu" zaharrago batzuk (an EHUko Corpus Historikoa), baina denek ere dirudite "nork-nori-nor", hau dá "hark guri leikegu" (ordezta "guk hura leikegu")

Duela hiru eta lau egun aipatzen genituén bi agerraldi o(n) "guk leikegu", zeintatik zaharrena zén hau, 1963koa:

..., EHUko Corpus historikoan begiratuta, topatu dugú beste adibide idatzi hau, oso argia eta zaharragoa (Anaitasuna aldizkaria, 1963):

Itxaso kontuetan, beste ainbeste egin bear leikegu guk be, baina nok paga orrelako gizon batzuk?

Corpus berean aurkitu ditugú beste "leikegu" zaharrago batzuk, baina denek ere dirudite "nork-nori-nor", hau dá "hark guri leikegu" (ordéz "guk hura leikegu"):

Beraz, forma berean ("leikegu") dauzkagú bi interpretazio: "guk hura leikegu" versus "hark guri leikegu". Eta kontua da ze interpretazio bakoitzak dauka bere logika, halan-ze, arrazoi ezberdinengatik, gerta litezké reinterpretazioak, erraztuz paradigma-aldaketak. [2829] [>>>]

"Gero hasi ziren betiko garbizaleak esanez aditza zuzen erabili behar zela eta lortu zuten gauz bakarra izan zen erdara indartzea."

Atzokoan irakurtzen genuén ondoko komentarioa:

Ze pena desagertu zela zorioneko "leike". Noiz nintzen txikia, aditz potentzial gehienak ziren "leike". Askotan ez zen sikiera zehazten pertsona-izenordaina edo pronombre pertsonala. "Jolastu leike?" eta izan ahal zen ni edo gu. "Hartu leike gazta zati bat", alegia, "Hartu ahal dezu-e...". Nik uste, beste hainbat aditz lez, aditz intuitivoa zela. Gero hasi ziren betiko garbizaleak esanez aditza zuzen erabili behar zela eta lortu zuten gauz bakarra izan zen erdara indartzea.

Oso reflexio aplikagarria an kasua on hitz-ordena. [2828] [>>>]

Olatz Leturiaga (2022): "Errezilen,... : "ahalerako leiket 'dezaket', leikezu 'dezakezu', leikela 'dezakeela', leikeu 'dezakegu', leizketzu 'ditzakezu';..."

Atzo eta herenegun aipatzen genituén idatzizko bi adibide non erabiltzen zirén "leiket, leikezu,..." moduko potentzialak, baina mintzoz ere erabiltzen dira forma horiek (ikus Olatz Leturiaga-ren "nor-nork saileko egin-en hedadura geografikoa Gipuzkoan: ondorio batzuk testu zaharren azterketatik", 2022:17):

Hala eta guztiz ere, Azpeitiko hiztun batzuei galdetuta esan didate euren herrian entzun eta erabiltzen direla egin laguntzailedun daizun 'dezazun', daigun 'dezagun', daiela 'dezala' adizkiak (vs AzpGut c. 1738 eztezan; AzpAgin 1786 dezan), agintezko [egin + -(a)nl-(a)la] egituradunak edo xedezkoak izan daitezkeenak, baita leiket 'dezaket', leike(t)zu 'dezakezu', leikeu 'dezakegu', leikela 'dezakeela' ahalerakoak ere;... 

Errezilen, esan didatenez, ahaleran egin laguntzailedun adizkiak erabiltzen dituzte, baina aginteran eta xedezkoetan *ezan-dunak dira ohikoak: ahalerako leiket 'dezaket', leikezu 'dezakezu', leikela 'dezakeela', leikeu 'dezakegu', leizketzu 'ditzakezu';... [Olatz Leturiaga, 2022:17]

Beraz, idatziz eta ahoz ere erabiltzen dira normaltasunez forma horiek. [2827] [>>>]

"Itxaso kontuetan, beste ainbeste egin bear leikegu guk be,..." ("Anaitasuna" aldizkaria, 1963)

Galdetzen genuén atzo burúz "guk leikegu" moduko potentzialak:

Beraz, badirudi ze forma horiek ez direla hain berriak. Eta galdetzen dugú: bá al da erabilera zaharragorik?

Bai, EHUko Corpus historikoan begiratuta, topatu dugú beste adibide idatzi hau, oso argia eta zaharragoa (Anaitasuna aldizkaria, 1963):

Itxaso kontuetan, beste ainbeste egin bear leikegu guk be, baina nok paga orrelako gizon batzuk?

Atzokoa 1972koa, gaurkoa 1963koa: hortaz, konfirmatzen da ze forma horiek ez dira hain berriak. [2826] [>>>]

Burúz "leiket, leikezu, leike,..."

Genioén an #2815:

Garai zaharretan:

hark ni neike / hark hura leike / nik hura null

hark gu geike / hark hura leike / guk hura leikegu

Gero gertatu zén 1. fasea (ikus #2795): 

hark hura leike → berdin

nik hura leiket → nik hura neike

non "leiket, leikezu, leike,..." izanen zirén (ustezko) forma zaharrak zeinen erabilera joanen zén gutxiagotzen aldéz forma berriak nola "neike, zeike, leike,..." (ohartu gaitezen ze 3. personak ez dira aldatzen, halan ze aldaketa hori nabarmenki errazten da).    

Dena den, esan behar dugu ze "leiket, leikezu, leike,..." forma horiek erabiltzen dirá gaur egun ere, nola gogoratzen zigún Amatiño-k an bere "“Leikegu” adizkiaren arkeologia" (2016), non zioén:

Gauza jakina da, eta hainbat aldiz aipatua, gaur egungo gazteen artean dezente sarri erabili izaten direla “leiket", "leikezu", "leikegu” eta zentzu honetako adizkiak, nolabaiteko logika bati darizkionak, neike/nezake/dezaket, zeinke/zenezake/dezakezu eta geinke/genezake/dezakegu adizkien ordez-edo. 

Aipamen horien inguruan ia segurutzat jotzen da adizki horiek ikastolan hezitutako belaunaldien fruitu direla eta ikastolak nagusitu aurreko euskaldun zaharrek ez zutela, sekula, horrelakorik erabiltzen. 

Hala ere, euskal zinearen gaineko zenbait zertzeladaren bila ari naizela, hona non aurkitu dudan, ustekabean, orain lau hamarkadako “leikegu” bat, ikastolatik inoiz ere pasatu gabeko azkoitiar euskaldun zahar batek 1972an idatzia.  

Testu hau Luis Larrañagak idatzi zuen orain dela 45 urte inguru eta Jaunaren Deia aldizkariaren 41. alean argitaratu, 1972ko abenduan, “Zinea eta euskaldunak” delako idazlanaren baitan.

Beraz, badirudi ze forma horiek ez direla hain berriak. Eta galdetzen dugú: bá al da erabilera zaharragorik? [2825] [>>>]

Potentzial remoto tripersonalen potentzialitatea azpimarratu ahal da gehituz "-ke" partikula, nahizta defektuz erabiliko lirakén forma sinpleak

Duela egun batzuk ikusten genituén potentzial tripersonalak:

zuk niri ziñeit → zineit, 

hark niri leit → leit

nik zuri neizu → neizu

hark zuri leizu → leizu

nik hari neio → neio

zuk hari ziñeio → zeneio

hark hari leio → leio

guk hari giñeio → geneio

zuek hari ziñeioe → zeneiote

haiek hari leioe → leiote

Gaur soilik esan ze adizki horien potentzialitatea indartu ahal da géhituz "-ke" partikula an amaiera edo, bere kasuan,  lehenago zein "-te":

zuk niri ziñeit → zineit → zineidake 

hark niri leit → leit → leidake

nik zuri neizu → neizu → neizuke

hark zuri leizu → leizu → leizuke

nik hari neio → neio → neioke

zuk hari ziñeio → zeneio → zeneioke

hark hari leio → leio → leioke

guk hari giñeio → geneio → geneioke

zuek hari ziñeioe → zeneiote → zeneiokete

haiek hari leioe → leiote → leiokete

Forma indartuak ere hor daude beraz, nahizta defektuz erabiliko lirakén forma sinpleak. [2824] [>>>]

"di - guzu" (indikatiboa) → deiki - guzu > deikiguzu (potentziala)

Behin orainaldiko subjuntibo tripersonalak gogora ekarrita, gaur gogoratuko ditugú orainaldiko potentzial tripersonalak, zein regularki aterako liraké abiatuz ti orainaldiko tripersonal indikatiboak:

• [2066] Orainaldiko potentzialak: "di - guzu" (indikatiboa) → deiki - guzu > deikiguzu (potentziala) = diezagukezu/diezazkigukezu 

Azken sarreretan ikusten ari gara nóla sortu forma subjuntibo regularrak eta gainera sinpleagoak zein "*ezan"-subjuntiboak, eta orain aipatu nahi genituzké euren kide potentzialak, zeinekin guztiz zehaztuko genukén hemengo puntu hau:

Gure ikuspuntutik, subjuntiboetan eta potentzialetan oso erraz egin liteke sinplifikazio hori.

Orainaldiko potentzialak zuzenean eta regularki lortuko liraké abiatuz ti forma indikatiboak, sinpleki ordéztuz hasierako "di-" (orainaldiko indikatiboa) kin "deiki-" (orainaldiko potentziala). Horrá adibide batzuk:

• di - guzu → deiki - guzu > deikiguzu = diezagukezu/diezazkigukezu

• di - ete → deiki - ete > deikiete = diezaiekete/diezazkiekete

• di - ot →  deiki - ot > deikiot = diezaioket/ditzazkioket

Ikusten denez, hauek ere erabiliko liraké kin objetu singularrrak eta pluralak.

Bestela esanda:

• deiki + ohiko konkordantzia datibo eta ergatiboak

Ikusten denez, adizkiak interesgarriki sinpletzen dira. [2823] [>>>]

Orainaldiko "nork-nor" subjuntiboak: "naizun", "gaitzun"...

Zenioén atzo, Josu:

Zer gertatzen da, ordea, NOR denean NI, HI, GU, ZU edo ZUEK. Dakuskigun hauetariko pare bat:

NI
• naizun = nazazun
• naien = nazan
• naizuen = nazazuen
• naiten = nazaten

Hauek onargarriak dirudite.

GU
• gaizun = gaitzazun
• gaien = gaitzan
• gaizuen = gaitzazuen
• gaiten = gaitzaten

Hola edo honelaxe guti goiti beheiti?:

• gaizuzen = gaitzun = gaitzazun
• gaizen = gaitzan
• gaizuezen = gaitzuen = gaitzazuen
• gaizten = gaitzaten

Kontuan hartuz ondorengo eredu plural sinplea (ikus #916), zein printzipioz ez genuken erabiliko, baina zein, nahi izanez gero, erabil litekén:

neizun - neitzun (niezazkizun)
neion - neitzon (niezazkion)
neizuen - neitzuen (niezazkizuen)
neien - neitzen (niezazkien)

zeneidan - zeneiztan (zeniezazkidan)
zeneion - zeneitzon (zeniezazkion)
zeneigun - zeneizkun (zeniezazkigun)
zeneien - zeneitzen (zeniezazkien)

zeidan - zeiztan (ziezazkidan)
zeizun - zeitzun (ziezazkizun)
zeion - zeitzon (ziezazkion)
zeigun - zeizkun (ziezazkigun)
zeizuen - zeitzuen (ziezazkizuen)
zeien - zeitzen (ziezazkien)

...

orduan, honela geldituko liraké goragoko adizki horiek:

NI
• naizun = nazazun
• naien = nazan
• naizuen = nazazuen
• naiten = nazaten

GU
• gaitzun = gaitzazun
• gaitzan = gaitzan
• gaitzuen = gaitzazuen
• gaizten = gaitzaten

Horiek dirá orainaldiko "nork-nor" subjuntiboak. [2822] [>>>]

Adizki subjuntibo bipersonalak: "dai + ohiko konkordantiza ergatiboa + -n"

Eta gaur gogora daigún adizki subjuntibo bipersonalak:

• [2064] "daigun" vs "deigun"

Horrá forma bipersonalak:

• daidan = dezadan/ ditzadan

• daizun = dezazun/ditzazun

• daien = dezan/ditzan

• daigun = dezazun/ditzazun

• daizuen = dezazuen/ditzazuen

• daiten = dezaten/ditzaten

Kasu honetan dá:

• dai +  ohiko konkordantiza ergatiboa + -n

Berriro diogu, euskara hutsa eta regularki sinpleago. Jakina, azken forma sinpleago horiek erabiliko liraké aukeran.

Horixe. [2821] [>>>]

Orainaldiko tripersonal subjuntibo sinpleagoak: "dei + ohiko konkordantzia datibo eta ergatiboak + -n"

Eta hariari jarraituz, gogora daigun zein den araua ki sortu herenegungo tripersonal subjuntiboak ("egin"):

• [2063] Edo, bestela esanda, "dei + ohiko konkordantzia datibo eta ergatiboak + -n"

Herenegun eta atzokoan erlazionatzen genituén "egin"-subjuntiboak kin "*eradun" laguntzaile tripersonal indikatiboak hala nola ere kin "*ezan"-subjuntiboak. Gaurkoan emanen dugú bide sinple-sinple bat ki sortu "egin"-subjuntibo horiek, alegia:

• dei + ohiko konkordantzia datibo eta ergatiboak + -n

Horrela:

• dei - gu - zu -n

• dei - zu - gu - n

• dei - o -zue - n

• dei - zue - ∅ - n

• dei - e - da - n

• dei - da - te - n

Hain sinple nola hori.

Bai, sinple-sinplea. [2820] [>>>]

Aukera ez-jokatuak urrezko aukerak dira, urrezko mekanismo bat zein landu behar den

Zioén atzo Mikel Mendizabal-ek:

dizut → deizudan = diezazudan. Ni noiz nintzen txikia zen esaten: "Nik zuri emateko" edo besterik gabe "Nik emateko". Ez da oso dotorea izango baina xinplea ta eraginkorra. Ze geyo da behar?

Bai, aukera ez-jokatu horiek urrezko aukerak dira.

Kontua da ze, alde batetik, existitzen dirá aukera ez-jokatuak, zeinekin evitatu ahal dén, hala nahi bada, (ia) edozein aditz subordinatu jokatu. Eta aukera ez-jokatu horiek urrezkoak dira, eta landu behar dira (adibidez lánduz baliabide burulehenak) eta zaindu eta... Bai, dudagabe, oso eskura egon beharko dira halako aukerak. 

Horretaz gain, eta aditza jokatuz, báda aukera ki ez egín konkordantzia datiboa edota objektu-konkordantzia pluralak. Horiek ere dirá aukerak, beste aukera batzuk, ondo inportanteak ere, zein behar diren baloratu, landu, zaindu...

Eta azkenik, tratamendu bat eman behar zaie ki "nor-nori-nork" paradigmak (aukeran ere bádaudela), zeintzako ez diren eskaini behar (soilik) paradigma zailenak, baizik nagusiki paradigma funtzionalak an euren funtzioa, arrén izan daitezén, noiz nahiago, beste aukera real bat barné erreminta-kutxa bat oparoa eta ondo landua, non denetarik dagoen. 

Gogora daigun, bestalde, ondorengo sarrera, non azpimarratzen genuén euskararen erraztasuna ki eliditu aditz-parteak edo aditz osoak:

• [520] Gehiago buruz eliditu aditz-parteak (edo aditz osoak)

Mintzo ginen atzo gain aukera flexiblea zein exístitu euskaraz afin erabili aditz subordinatu jokatuak, aditz subordinatu ez-jokatuak edo baitare aditz subordinatua ez emateko ere. Horren inguruan, ikus dezagun orain ondorengo esaldia tikan Lizardi:

Egiñalak arren, nik ezin olakok ala alakok ainbat. Ldi IL 98. [OEH]

zeinen perpaus kontzesiboan ez den ematen aditza, ezta printzipalean ere, horrela ederki adibidetuz gorago aipatutako erraztasuna zeinekin euskaraz eliditu daitezken aditz parteak (edo are aditz osoak) noiz, aukeran, hala nahiago.

Bai, dudagabe, aukera ez-jokatuak urrezko aukerak dira, urrezko mekanismo bat zein landu behar den. [2819] [>>>]

Eta orainaldiko subjuntiboak, antzera: dizut → deizudan, diot → deiodan,...

Bide batez, gogoratuko ditugu nóla lortu orainaldiko subjuntibo sinpleagoak bidéz "egin" laguntzailea:

• [2061] Eta orainaldian: " dizut → deizudan = diezazudan/diezazkizudan"

Ikusten genuén herenegun nóla sortu subjuntibo sinpleagoak abiátuz ti iraganaldiko forma indikatiboak, zein berdin erabiliko zirén kin objetu singularrak edo pluralak:

• "nion → neion = niezaion/niezazkion"  

• "zigun → zeigun = ziezagun/ziezazkigun" 

Gaurkoan ikusiko dugu nóla sortu ahal dirén orainaldiko subjuntiboak (ikus koloreen esangura an #916):

dizut → deizudan = diezazudan/diezazkizudan
diot → deiodan = diezaiodan/diezazkiodan
dizuet → deizuedan = diezazuedan/diezazkizuedan
diet → deiedan = diezaiedan/diezazkiedan

didazu → deidazun = diezadazun/diezazkidazun
diozu → deiozun = diezaiozun/diezazkiozun
diguzu → deiguzun = diezaguzun/diezazkiguzun
diezu → deiezun = diezaiezun/diezazkiezun

dit → deidan = diezadan/diezazkidan
dizu → deizun = diezazun/diezazkizun
dio → deion = diezaion/diezazkion
digu → deigun = diezagun/diezazkigun
dizue → deizuen = diezazuen/diezazkizuen
die → deien =  diezaien/diezazkien

dizugu → deizugun = diezazugun/diezazkizugun
diogu → deiogun = diezaiogun/diezazkiogun
dizuegu → deizuegun = diezazuegun/diezazkizuegun
diegu → deiegun =  diezaiegun/diezazkiegun

didazue → deidazuen = diezadazuen/diezazkidazuen
diozue → deiozuen = diezaiozuen/diezazkiozuen
diguzue → deiguzuen = diezaguzuen/diezazkiguzuen
diezue → deiezuen = diezaiezuen/diezazkiezuen

didate → deidaten = diezadaten/diezazkidaten
dizute → deizuten = diezazuten/diezazkizuten
diote → deioten = diezaioten/diezazkioten
digute → deiguten = diezaguten/diezazkiguten
dizuete → deizueten = diezazueten/diezazkizueten
diete → deieten =  diezaieten/diezazkieten

Euskara hutsa eta ondo sinpleagoak ki sortu eta erabili.

Horixe bera. [2818] [>>>]

Adizki regularrak eta sinpleak: nion (indikatibo estandarra) → neion ("egin" subjuntiboa) → neio ("egin" potentzial remotoa); eta 3. personetan: zion ("edun" indikatiboa) → zeion ("egin" subjuntiboa) → leio ("egin" potentzial remotoa)

Atzokoan ikusten genituén honako adizki potentzial tripersonalak (nork-nori-nor):

Estandarrean bihurtuko liraké:

zuk niri ziñeit → zineit, 

hark niri leit → leit

nik zuri neizu → neizu

hark zuri leizu → leizu

nik hari neio → neio

zuk hari ziñeio → zeneio

hark hari leio → leio

guk hari giñeio → geneio

zuek hari ziñeioe → zeneiote

haiek hari leioe → leiote

...

eta gaur nabarmendu nahi genuke adizki horien regulartasuna respektu euren forma subjuntiboak eta baita respektu (iraganeko) indikatibo estandarrak, jarráiki honako formazio-araua (erlazio formal regular estua):

• nion (indikatibo estandarra)  → neion ("egin" subjuntiboa) → neio ("egin" potentzial remotoa)

• zion (indikatibo estandarra)  → zeion ("egin" subjuntiboa) → leio ("egin" potentzial remotoa)

Ikusten denez, bigarren pausuan gertatzen dirá honako aldaketak:

• neion ("egin" subjuntiboa) - amaierako "-n" → neio ("egin" potentzial remotoa)

• 3, personetan: "z-" → "l-" 

edo kontrako aldetik ikusita:

• neio ("egin" potentzial remotoa) + amaierako "-n" → neion ("egin" subjuntiboa)  
  

• 3. personetan: "l-" → "z-"

Hortxe dauzkagu: adizki regularrak eta sinpleak, eta euskara hutsa! [2817] [>>>]

Pujana (1970): "Variantes de las indirectas: NIRI: ziñeit (ziñeist), leit (leist), ...; ZURI: neizu, leizu,...; ARI: neio, ziñeio, leio,..."

Atzokoan ikusten genituén "egin" laguntzaileko "nork-nor" potentzial remotoak (forma luzeak eta laburrak) jarráiki Pujana (1970), eta gaur iturri beretik ekarriko ditugú sail beraren tripersonalak (edo Pujana-k dioenez: indirektoak):

5.º Variantes de las indirectas: NIRI: ziñeit (ziñeist), leit (leist), ziñeide, leide (leiste); ZURI: neizu, leizu, giñeizu, leizue; ARI: neio, ziñeio, leio, giñeio, ziñeioe, leioe; GURI: ziñeigu, leigu (leisku), ziñeigue, leigue (leiskue); ZUEI: neizue, leizue, giñeizue, leizuee; AREI: neioe, ziñeioe, leioe, giñeioe, ziñeioeé, leioee. [Pujana, 1970:81]

Estandarrean bihurtuko liraké:

zuk niri ziñeit → zineit, 

hark niri leit → leit

nik zuri neizu → neizu

hark zuri leizu → leizu

nik hari neio → neio

zuk hari ziñeio → zeneio

hark hari leio → leio

guk hari giñeio → geneio

zuek hari ziñeioe → zeneiote

haiek hari leioe → leiote

...

Soilik jartzen ditugu adizki objetu-singularrak zeren horiek erbaliko ditugu an modu tradizional mixtoa (hala objetu singularretan nola pluraletan). [2816] [>>>]

Pujana-k aukeratutako adizkiak ("nik neike" edo "guk geike") dirá guztiz zilegiak, sinpleagoak eta zaharragoak zein "nik neinke" edo "guk geinke/z"

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

zeinke, geinke eta zeinkee

Mesedez!

eginez referentzia ki Pedro Pujana-k (1970) emandako forma potentzial transitibo hauek an bere "Euskal aditza bizkaiera":

non Pujana-k ematen dú:

• nik neike
• guk geike
• ...

versus:

• harek ni neinke
• harek gu geinkez
• ...

Kontua da ze adizki horiek ("nik neike" edo "guk geike") dirá guztiz zilegiak, eta zaharragoak zein "nik neinke" edo "guk geinke/z". Sorrera-prozesua hauxe bide da:

Garai zaharretan:

hark ni neike / hark hura leike / nik hura leiket

hark gu geike / hark hura leike / guk hura leikegu

Gero gertatu zén 1. fasea (ikus #2795): 

hark hura leike → berdin

nik hura leiket → nik hura neike

hark ni neike → hark ni neinke

edo:

zuk hura leikezu → zuk hura zeike

arek zu zeike → harek zu zeinkez

Hizkera batzuetan (adibidez zentraletan) gertatuko zén 2. fase bat (ikus #2795), non, analogiaz, 3. personek hartu zutén hasierako "z-" bat: 

nik ne(n)gian/en → nik ne(n)gike/nei(n)ke

zuk zengian/en → zuk zengike/zeinke

hark zegian/en → hark legike/leike

guk gengian/en → hark gengike/geinke

eta, tipikoki horren ondorioz (analogiaz ere):

hark ni nindeike

hark zu zindeikez

hark hura leike

hark gu gindeikez

Laburbilduz, Pujana-k (bizkaierarako) aukeratutako adizkiak dirá guztiz zilegiak, sinpleagoak eta zaharragoak zein "nik neinke" edo "guk geinke/z". [2815] [>>>]

Pujana (1979): "Contracciones populares: nei, ziñei, lei, giñei, ziñeie, leie."

Ikus daigun zér esaten digun Pujana-k burúz "egin" laguntzaile potentziala ("Euskal aditza bizkaiera", 1970):

Ba, ematen dizkigu forma orokor hauek:

eta forma laburrago hauek:

Contracciones populares: nei, ziñei, lei, giñei, ziñeie, leie. [Pujana, 1970:81]

Hau da:

• nik neike / nei

• zuk zeike / ziñei

• arek leike / lei

• guk geike / giñei

• zuek zeikee / ziñeie

• areek leikee / leie

zein forma estandarrean izanen zirén hauek:

• nik neike / nei
  

• zuk zeike / ziñei / zenei
  

• arek leike / lei

• guk geike / giñei / genei

• zuek zeikee / ziñeie /  zeneite

• areek leikee / leie / leite

Oso adizki interesgarriak (ikus #2812 eta #2813). [2814] [>>>]

Hiztunak erabil leiké "lei" edo "leike" transitiboak aráuz bere helburu komunikatiboa, aukeratuz artén laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike")

Atzokoaren ildotik, gogoratu nahi genuke gaur gure #881:

• [881] Eusebio Erkiaga: "Nork egin leza holako lanik?"

Aipatu genuén atzo "lezake" forma:

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dá bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

zein, genioenez, izanen zén printzipioz redundantea ("le-" eta "-ke" batera), eta diot printzipioz, zeren orobat erabil lei kin helburu pleonasmikoa. Edonola ere, zenbait hizkeratan errepikapen hori izan zeikén (zitekeen, zeikean) aukerakoa, hiztunak erabil leikelarik "lei" edo "leike" transitiboak aráuz bere helburu komunikatiboa, aukeratuz artén laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike").

Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":

le za > leza → lezake
le gi > legi → legike > leike

non, hizkera batzutan, bereziki 3. personan, "-ke" atzizkia geldi zeikén aukeran afin laburtu edo indartu expresioa (izan ere, 3. persona horretan ez zuen sortzen arazorik kin lehenaldia). Gerora, perifrastiko bihurtzean, "*ezan" aditza gamatikalizatuz joan zén nola laguntzaile (ez da bestela erabiltzen):

egin le(g)ike = egin lezake = egin ahal(ko) luke

Eta gauza da ze, "lezake" ere, noizbait erabili da gabé "-ke" an 3. persona hori ("leza" = "lezake"), akaso analogiaz, islatuz mendebaldeko "lei" = "leike". Ikus Eusebio Erkiaga euskaltzainaren erabilera hau ("Neurtitzak"):

Esan nahi baita: Nork egin lezake holako lanik?

Ikus ere #880. [2813] [>>>]

lezake = leike = lei

Jarraiki atzoko haria, gogora daigun orain honako sarrera, non mintzo ginén gain aukera potentzial batzuk:

genezake = genegike = geneike = geinke = genegi = genei

lezake = leike = lei

Horietaz mintzo ginen an gure honako sarrera:

• [2180] Bilatuz aditz-aukera sinpleagoak: "genegi = genegike" (obviatuz "-ke" sufijo potentziala) 

Gaur egin nahi genuke ohartxo bat gain aditz-forma bat ("genegi" ordéz "genegike", non obviatzen dén "-ke" sufijo potentziala) zein erabiltzen den an azken sarreretako liburua (1920ko "Euskal-Zenbakiztia": ikus adibidez atzoko sarrera):

Finean forma hori dá:

genezake = genegike = geneike = geinke = genegi = genei

zeinen forma tripersonalak geldituko lirakén honela:

genezaioke = geneioke = geinkio = geneio

zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

eta solik erabiliz forma objetu-sigularrak (esan nahi baitá kin objetu pluralak ere: ikus "J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik.""):

genezaizkioke = genezaioke = geneioke = geinkio = geneio 

zenezaizkiekete = zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

Iruditzen zaigú beste aukera interesgarri bat noiz hala nahiago den (beti ere aukeran).

Gure aldetik, potentzialetan, askotan erabiliko dugú "ahal izan" aditza (ordezta "*ezan" edo "egin" laguntzaileak). eta goragoko adizki trinkoak hautatuz gero ("*ezan" edo "egin"), eutsiko diogu ki tradizio (konkordantzia) mixtoa (alegia erabiliko ditugú forma objetu-singularrak an konkordantzia singular/plurala). [2812] [>>>]

Adizki gorri eta urdin guztiak (luze-konplexuak) agertzen dira an plural estandarrak, eta adizki beltzituak (labur-sinpleak) an adizki oinarrituak an "egin" laguntzailea

Segituko dugú gaur gogoratuz "egin"-en iraganeko tripersonal subjuntiboa, nahizta guk soilik erábili paradigma horren adizki singularra (hala an konkordantzia singularra nola plurala):

• [916] Iraganeko subjuntibo datibo-plurala erabili nahiko balitz, aukera bat

Atzo genioén ze inflexioak (adizki laguntzaileak) ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasi kin konsonantea (silaba minimoki konplexuak) nahizta ja edozein adizki laguntzaile kin gehiago ze 4 silaba konsidera litekén luze. Eta gauza da ze inflexio luze edo astunak erabili ohi dirá erlatiboki gutxiago zein euren kide laburrago edota sinpleagoak, evidentziatuz a inportantzia on pisu fonikoa (pisu fisikoa) gain funtionalitatea on tresna linguistikoak (oso bereziki noiz sintaxi dén buru-azkena).

Hortaz, eta atzoko ildoari segituta ("zeniezazkigun", "zeniezazkiguten", "zeniezazkiguketen"), beherago jarri ditugú iraganeko aukera subjuntibo datibo-plural alternatibo posible batzuk, non beltzituta agertzen dirén forma pluralak kin 2 edo 3 silaba, urdinduta agertzen dirá forma pluralak kin gehiago ze 4 silaba non-eta ez duten gehiago ze 4 silaba zein diren hasten kin konsonante, zeren azken kasu horretan agertuko dirá gorrituta:

neizun - neitzun (niezazkizun)
neion - neitzon (niezazkion)
neizuen - neitzuen (niezazkizuen)
neien - neitzen (niezazkien)

zeneidan - zeneiztan (zeniezazkidan)
zeneion - zeneitzon (zeniezazkion)
zeneigun - zeneizkun (zeniezazkigun)
zeneien - zeneitzen (zeniezazkien)

zeidan - zeiztan (ziezazkidan)
zeizun - zeitzun (ziezazkizun)
zeion - zeitzon (ziezazkion)
zeigun - zeizkun (ziezazkigun)
zeizuen - zeitzuen (ziezazkizuen)
zeien - zeitzen (ziezazkien)

geneizun - geneitzun (geniezazkizun)
geneion - geneitzon (geniezazkion)
geneizuen - geneitzuen (geniezazkitzun)
geneien - geneitzen (geniezazkien)

zeneidaten - zeneizten (zeniezazkidaten)
zeneioten - zeneitzoten (zeniezazkioten)
zeneiguen - zeneizkuen (zeniezazkiguten)
zeneieten - zeneitzeten (zeniezazkieten)

zeidaten - zeizten (ziezazkidaten)
zeizuten - zeitzuten (ziezazkizuten)
zeioten - zeitzoten (ziezazkioten)
zeiguen - zeizkuen (ziezazkiguten)
zeizuten - zeitzueten (ziezazkieten)
zeieten - zeitzeten (ziezazkieten)

Eta, jakina, beti dago aukera ki ez egín konkordantzia datiboa, edota ez egin konkordantzia plurala, edota ere, azkenik, báda aukera ki ez erábili batere subjuntibo jokaturik (estruktura ez-jokatuak).

Ageri denez, adizki gorri eta urdin guztiak (luze-konplexuak) agertzen dira an plural estandarrak, eta adizki beltzituak (labur-sinpleak), oinarrituak an adizki oinarrituak an "egin" laguntzailea. [2811] [>>>]