Postposizio erantsiak derivatu ohi dirá tikan postposizio solteak

Aurreko sarreran nabarmentzen genuen nóla aglutinazioak dún errazten a analisia on postposizio erantsiak, zein, orain esan nahi dugunez, sortu ohi dira bidezta aglutinazioa on postposizio solteak. Esan nahi baita ze, oro har, postposizio erantsiak lehenago izan ohi dirá postposizio solteak, halan ze, nahiz erantsita, jarraitzen dute mantentzen ber estruktura zein zutén nola postposizio solteak, nola ikusi ahal izan genuen an kasua on soziatiboá "-(re)kin" < "-(re) kiden", non, genioenez, "kin" litzaké postposizioaren gorputza zein erantsiko den ki genitiboa edo absolutiboa arrén osatu egungo postposizio erantsi batu estandarra.

Areago, zenbait postposizio erantsiren kasuan, oraintsu arte idatzi dira solterik, evidentziatuz preseski euren jatorrin nola postposizioak. Hor dugú, adibidez, "-gatik" posposizio erantsia, zeinen jatorria ez litzakén baizik "gai + tik". Honela diote Azkarate-k eta Altuna-k (2001):

-(r)engatik (-gati, -gatika, -gaiti(k))

Mitxelenak (1977:92) ez du inolako zalantzarik atzizki honen jatorriaz, gai, gei + ti(k) da; azken batean, latinezko causa izenak ablatiboan duen postposizio erabileran pare-parekoa: belli causa, pacis causa (gero gazteleraz "por causa de"). Latinez bezalaxe, gainera, euskaraz ere aurrean genitiboa eraman lezake: gerla(ren)gatik, bakea(ren)gatik. [Azkarate-Altuna, "Euskal morfologiaren historia", 2001:107]

Ikusten dugu nóla postposizio hau ere (berdin nola "kin" soziatiboa) itsasten ahal den ki genitiboa edo absolutiboa, baina oraingoan báditugu halaber testigantza idatziak non den agertzen solterik:

Beccatu handiak gatic penitencia handia (Axular)
Dinot "nescaac" escondubagaco emacumiak gaiti (Frai Bartolome)
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia", Azkarate-Altuna, 2001:108-109]

Eta hortxe bista-bistan daukagu postposizio solteá ("gatik") nondik eratorri dén "-gatik" postposizio erantsia. [600] [>>>]

Zéin litzake zaharragoa "tik" edo "ti"?

Aurreko sarreran erabili ditugú bai "tik..." eta bai "ti..." partikula burulehen ablatiboak (adieraziz nóndik), zein derivatzen diren ti euren kide postpositiboak ("...-tik" eta "...-ti"). Baina, zéin forma litzaké zaharragoa: "tik" edo "ti"?

Ba, zaharragoa litzaké... "ti".

Honela diote Azkarate-k eta Altuna-k an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001), erabiliz iritziá on Mitxelena:

... -ti da forma zaharra eta -k gero erantsitako elementua (edo elementuaen aztarna), nahiz ez zitzaion leku guztietan berdin erantsi (bizkaieraz edo zubereraz askoz gehiagotan gorde da -ti Erdialdeko euskalkietan baino). Gainera, bazter dialektoak izan ohi baitira maiz arrasto zaharrenak gordetzen dituztenak, arrazoi bat gehiago dugu -ti zaharragoa dela pentsatzeko.

Erantsi zaion elementua, bestalde, -ka, aditzondoak sortzeko atzizkia dateke Mitxelenaren ustez. Landuchiok por-en ordain -gati eta -gatika ematen ditu, eta "de villa en villa" honela itzultzen: lekutika lekura. Etxeparek zerutika (III, 48) dio. (...) Beraz -ti + -ka zen antzina eta gero -a galdurik -tik gelditu zen. [Azkarate eta Altuna, 2001:129]

Horren arabera, "...-ti" litzaké zaharrena, gero agertuko zén "...-tika", eta geroago "...-tik" eta baita "...-tikan" ere. Eta horietarik edozein ere erabil liteke afin sórtu ablatibo burulehak: "ti...", "tika...", "tik..." edo "tikan...", non "tikan..." horren bukaerako inesiboak gogoratzen digún "arean..." muga-adlatiboa. [544] [>>>]