Euskarazko perpaus subordinatu osagarriak gehien-gehientan ematen duté informazio berri-rhematikoa

Aurreko zenbait sarreratan mintzatu gara gain rhematikotasuna on perpaus subordinatu nominalak. Gaur gogoratu nahi genuke ondoko sarrera kizún (momentuz bederen) amaitu kin puntu hori: 

• [1660] Juan Garzia (2015): "Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa"

Atzokoan bukatzen genuen gure sarrera esánez:

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala aldén posizio finala.

Euskaran hain argi dago halako perpasusen rhematikotasun tipikoa non Juan Garzia-k dio an bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:142):

Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa.

Hortaz, perpaus nominalak izaten dirá informazio berri-rhematikoa (eta are tipikoki rhematikoena) ... 

Gehienetan, ia beti ...

Hortik euren joera naturala aldén posizio finala azpi baldintza orokorrak.

Puntu horretan ados gaude kin Juan Garzia. [1724] [>>>]

Juan Garzia (2015): "Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa"

Atzokoan bukatzen genuen gure sarrera esánez:

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala aldén posizio finala.

Euskaran hain argi dago halako perpasusen rhematikotasun tipikoa non Juan Garzia-k dio an bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:142):

Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa.

Hortaz, perpaus nominalak izaten dirá informazio berri-rhematikoa (eta are tipikoki rhematikoena) ... 

Gehienetan, ia beti ...

Hortik euren joera naturala aldén posizio finala azpi baldintza orokorrak. [1660] [>>>]

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), azálduz euren joera aldén posizio finala

Galdetzen genuen atzokoan ea noráino esan ziteken ze perpaus subordinatu nominalak dirén tipikoki rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena) ala tipikoki thematikoak (edota are esaldiko parte thematikoena):

..., probableagoa al da perpaus osagarriek (nola nominalak edo konpletiboak) gehienetan emátea informazio berria ala, aitzitik, probableagoa al da perpaus subordinatu horiek tipikoki emátea informazio zaharra? Hor dago koxka.

zeren finean horren arabera erabakiko litzake zéin posizio kanoniko nahiago duten perpaus horiek artén munduko sintaxiak (alegia, zéin izango den euren tendentzia posizionala an esaldia): esaldiko parte rhematikoenek jotzen baitute ki aurkitu euren posizio kanonikoa an esaldi-bukaera, bitárten esaldiko parte thematikoenek finean nahiago izaten baitute hasierako posizio kanonikoa. Atzo genioenez:

Izan ere, informazio zahar-thematikoa orohar kokatu ohi da lehenago zein informazio berri-rhematikoa azpi baldintza komunikatibo orokorrak. Edo bestela esanda, baldintza eta behar komunikatiboak orokortzean, finean eta orohar, naturalagoa izaten da lehenago aurkeztea zértaz ari garen (thema), eta gero zehaztea zér berri eman nahi dugun (rhema). 

Eta justuki norabide horretan doaz mundu mailako tendentzia evolutibo orokorrak, non, ahal denean (oztopo bereziki handirik ez denean, berez, naturaltasunez) amaitzen dén lehenesten irizpide komunikatibo hori (thema-rhema, thematikoenetik rhematikoenera) gain beste irizpide zirkunstantzialagoak. Ikus, puntu horretaz, gure sarrera titúlatzen:

• Sintaxia dá ekonomia purua

Hortaz, nolákoak izaten dira informatiboki halako perpaus osagarriak? Juan Garzia-k dio an bere "Galdegaia aditzaren atzean" (2013):  

... badira galdegaia aditzaren aurrean ez dela markatzen duten joskera batzuk, (...) Nabarmenenak aipatzearren: batetik, perpaus osagarria eskatzen duten adierazpen-aditzez eraturiko esaldiak,... [Juan Garzia, 2013]

Esan nahi baita ze baldin aurkítu aipuko estruktura bat kin aditz deklaratibo horietako bat:

Neskatoak esan dit berandu datorrela.

orokorrean interpretatu beharko dugu hau:

[galdegaia: -la perpausa, eta ez neskatoak]  [Juan Garzia, 2013]

Beraz, halako esaldiak dira hain tipikoki rhematikoak (eta are gehienetan esaldiko parte rhematikoena) ze, noiz agértu halako adierazpen-aditz horietako bat, orokorki interpretatu beharko dugu galdegaia an perpaus nominala, eta ez an sujetua, nola aginduko lukén Juan Garzia-ren araua baldin aditza adierazpenezkoa ez balitz. Halako esaldi konpletiboen rhematikotasun orokor horrek azaltzen dú mundu-mailan perpaus horiek jótzea aldén posizio finala, non esaldiko elementu rhematikoenak betetzen dutén euren paper informatiboa ondo abantailatsuki.

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala aldén posizio finala. [1659] [>>>]

Juan Garzia (1997): "Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko"

Mintzo ginen herenegun buruzki interesa ze izan leikén seinalizazio bat noiz esaldiko informazio rhematikoena dén postverbala. Juan Garzia-k zioén: 

... , kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?

Horrekin ados geundelarik, harritu egiten ginen noiz ikusten genuen ze Juan Garzia-ren lehen aukera seinalizatzailea zén ... apostrofo bat:

Baina, apostrofo bat?  

Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat [‘] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean) ... [Juan Garzia, 2013]

areago noiz gogoratzen dugun ze 1997an Juan Garzia-k aproba batzuk eginak zituen kin azentu normal bat. Ekar daigun berriro hona gure sarrera titulatzen "Horrá azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia":

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilerá on azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an "Joskera lantegi" respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Herenegun genioenez, ez dirudi apostrofoa aukera egokiena, ez baitirudi hain egokia nola azentu progesiboa (ez derrigor zintzilikatzailea, eta horregatik orokorragoa), beti ere optatiboa. [1584] [>>>]

Juan Garzia-ren ereduan bertan (berak proposatua) erabil liteke optatiboki seinalizazio bat ki markatu aditz osteko galdegaiak (eta bide beretik, SVO neutroetan ere)

Genioen atzo:

Bestela esanda, SVO ordenean defektuz interpretatu beharko litzake ze informazio rhematikoena agertzen da an objetua (eta ez an sujetua, nola Juan Garziaren ereduak eragiten duen), eta soilik salbuespenez aktibatuko litzake sujetuaren irakurketa enfatikoa azpi baldintza kontextual bereziak: 

• Interpretazioa, defektuz, izan beharko litzaké neutroa an ordena neutroak: SOV eta SVO (salbuespenezko irakurketa enfatikoa soilik aktibatuko litzake azpi kontextu bereziak)

Edonola ere, eta bereziki transizio-garaian, lagungarria dateke azentua an aditza, bidáliz irakurlearen atentzioa ki ondorengo materiala:

Ilustrazioa dá gizakiak berak eragindako heldugabetasunetik irtetea.

Eta gauza da ze, Juan Garzia-ren aldetik, ez legoke batere arazorik ki erabili seinale berezi bat ki markátu adibideko SVO ordena hori (ikus 'Juan Garzia (2013):"... arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?"'). Izan ere, jarraian dio:  

... , kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?

Horrek ere badu bere historia, ez baikara oraingoak lehenak auzi horri heltzen. Nik neuk, horretaraino, ez nuke inolako eragozpenik, eta proposatu ere proposatu izan dut halako seinalizazio bat bide horretatik jo nahi lukeenarentzat. Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat [‘] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean), hala seinalatzeko sintagma hori ez dela galdegai mintzagai baizik, eta galdegaia, beraz, aditzaren ostean doala. [Juan Garzia, 2013]

Bádirudi ze Juan Garzia referitzen ari da ki salbuespenezko kasu batzuk, baina kasuistika hori ez da relevantea orain, edo gutxienez ez da hain relevantea nola ze Juan Garziaren ereduan bertan (berak proposatua) erabil liteke optatiboki ("bide horretatik jo nahi lukeenarentzat") seinalizazio bat ki markatu aditz osteko galdegaiak (eta bide beretik erabil liteké SVO neutroetan ere, utziz ki kontextua ea objetua foku enfatiko den ala ez).

Guztiz ados, berriro ere. [1581] [>>>]

Juan Garzia (2013):"... arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?"

Juan Garziak dio an bere "Galdegaia aditzaren atzean" (2013):

Behin baino gehiagotan aipatu dudan moduan, definizio eta gisakoetan dago une honetan estandarraren barneko ezbaia, egitura sintaktikoak ez baitu halakoetan (oso) garbi uzten salbuespenei dagokien azpikodea aplikatu behar denetz, hots, galdegaia aditzaren aurrekoa izan beharrean atzekoa denetz hor. Izan ere, (azpi)kode alternatiboa aplikatu behar dela adierazten duen seinale bakarra ahozkoan halakoetan baliatzen den intonazio alternatiboa da, eta, idatzian seinale bakar hori galtzen denez, irakurleak, defektuz, kode arrunta aplikatuko du noski, eta ez salbuespenei dagokiena. Edo deserosotasuna eragingo dio, behintzat, irakurketa-zalantzak. Ikusi, esate baterako, segidako pare hau, egunotan irakurria:

Ilustrazioa da gizakiak berak eragindako heldugabetasunetik irtetea. Heldugabetasuna da beste norbaiten laguntzarik gabe bakoitza bere ulermena erabiltzeko gai ez izatea.

Horietan ados (samar) egonez gero, kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?

Guztiz ados. 

Oso-oso argi dirudi ze euskara estandarrak ezin du galdu halako aukera sintaktiko potente eta efektibo bat noiz, nahi izatekotan, kontua konpon liteken hain sinpleki nola jarriz azentu bat an aditza:

Ilustrazioa dá ...

Heldugabetasuna dá ...

Eta, zehazkiago mintzatuz, ez da galtzen soilik aukera bat, baizik bi aukera potente eta efektibo, hala nola ere guztiz beharrezkoak:

• SVO kin galdegaia an objetua.

• SVO neutroa kin informazio rhematikoena an objetua.

Azentua beti ere optatibo, betiko moduan. [1578] [>>>]

... halako azentuek laguntzen dute deskodetzen zéin den intentzio informatiboa e idazlea, halatan ze, ez lirake beharrezkoak, baina bai ondo lagungarriak an euren optatibitatea

Mintzátuz gain azentuak, genioen an gure sarrera titulatzen:

• Gehienetan kontextuak esanen badigu ere,..."
  

Baina, egia bada ere ze idazle zaharrek normaltasun osoz erabili dituzte halako galdegai postpositiboak ge erabili inolako azenturik, ez da gutxiago egia ze halako azentuek laguntzen dute deskodetzen zéin den intentzio informatiboa e idazlea, halatan ze, ez lirake beharrezkoak, baina bai ondo lagungarriak an euren optatibitatea.

Horrá beste sarrera batzuk gain puntu interesgarri bezain optatiboki lagungarri hau:

• Buruz azentuak euskaraz
  

• Hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua 

• Horrá azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia  

• ...ez da baizik erraztu eta gidatu irakurketa eta interpretazio egokia
  

• Aurrenik desanbiguatu, noiz behar den

• Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa
  

• Luis Berrizbeitia-k buruzki azentu diakritiko intonatiboa an perpaus erlatiboak: "...beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera..."
  

• Euskaraz ere erabili (erabiltzen) da azentu diakritiko intonatiboa
  

• Azentu diakritiko tonikoa ere

• azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa
  

• Azentu diakritikoak dirá gutxienik intonatiboak, eta hortaz, akustikoak
  

• Schuchardt (1900) burúz Leizarragaren azentu akutua: '..., tiene que indicar la vocal más fuertemente acentuada de la palabra'
  

• Azentuak optatibo, eta ez soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere
  

Bai, gauza da ze halako azentuek laguntzen dute deskodetzen zéin den intentzio informatiboa e idazlea, halatan ze, ez lirake beharrezkoak, baina bai ondo lagungarriak an euren optatibitatea, batez ere an transizioa ti Garziaren eredua ki eredu askoz flexibleago bat. [1577] [>>>]

... izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat (euskara estandarra) guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki)

Honela jarraitzen zuen Bittor Hidalgo-k herenegun bere galdera (ikus ere gure atzoko erantzuna ki galdera horren hasiera)

Esan nahi luke horrek Leizarragarentzat-eta (eta euskararentzat eta euskaldunontzat) ez dagoela itxuraz 'galdegai legerik / ez leku finkorik', nolabait testuinguruak ematen duela beti aditzera esaldi baten informazio egitura zein den? 

Textuingurua oso da lagungarria ki ulertu esaldi baten informazio-egitura, oso-oso lagungarria, baina galderako "beti" hori akaso gehitxo dateke, batez ere kontuan hartuta nóndik gatozen, alegia: Juan Garzia-ren eredua.

Esan nahi baita ze Juan Garzia-ren eredua saiatu dá oso leku gutxi uzten ki kontextua, saiatu baita kodetzen (ia) den-dena bidéz hitz-ordena, hala intérpretaraziz (ia) den-dena aráuz hitz-ordena hori, eta eráginez desastre bat an euskara formala, izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki). Erabateko ezbidea. 

Horrela, gaur egun, aplíkatuz Garzia-ren eredu ubikuoa, gertazen da ze SVO ordena ikusita, interpretatu beharko genuké galdegai enfatikoa an sujetua, independenteki zéin den textuingurua. Jakina, hortik gatozelarik, duda sor litezke nóla interpretatu SVO konkretu bat, eta halako duda egon ahal denean, egokia dateke, eta beti ere optatiboki, duda hori argitzea bidéz azenturen bat, adibidez gain laguntzailea, sinpleki adiéraziz ze begiratu behar da aurrerantza, ez atzerantza (bide batez adiéraziz intonazio bat). [1575] [>>>]

Bai, oso egoki iruditzen zaigu: ordena neutro(et)an, defektuz egín irakurketa informatiboa, irakurketa neutroa

Duela lau egun, honela amaitzen genuén gure sarrera titúlatzen "Garzia-renean, ordena neutroak ez du bereizten artén foku enfatikoa eta interpretazio neutroak":

Ohar gaitezen, hortaz, ze halako esaldi-mota guztiz ohiko horietan [referitzen gara ki esaldiak non predikatua dén aski uniformeki rhematikoa], existituko litzake defektuzko irakurketa neutro bat, eta salbuespenezko irakurketa enfatiko bat zein soilik aktibatuko litzake azpi kontextu bereziak. Baina, berez, esaldi horien irakurketa pragmatikoa anbiguoa litzake, hala nola ere kontextu-dependentea.

Ikus beste pasarte bat, aterea ti Juan Garzia-ren "Joskera lantegi" (1997), non autorea dú egiten goragoko supuesto berbera:

Ordenamendu neutro delakoan, berriz, zera suposatuko dugu (eskrupulo teoriko eskasez), galdegairen bat, izan, badela, baina ez doala kasu horretan enfasiz markatua (neutralizaturik dagoela; bes­tela esanik). 

Bai, oso egoki iruditzen zaigu: ordena neutro(et)an (ikus "SVO neutroa"), defektuz egín irakurketa informatiboa, irakurketa neutroa. [1560] [>>>]

Garzia-renean, ordena neutroak ez du bereizten artén foku enfatikoa eta interpretazio neutroak

Azken sarreretan (ikus atzokoa edo herenegungoa) ari gara mintzatzen gain esaldi-mota bat, gure ustez ondo maizkoa an kontextu informatibo neutroak, zeintan ez den pragmatikoki egokia foku enfatiko bat, ez an objetua:

Amak LIBURU BAT erosi du.

ezta an aditza ere:

Amak liburu bat EROSI egin du.

baizik ze intentzio informatiboa dá neutroagoa, zabalagoa, gutxio enfokatua gain elementu soil bat:

Amak liburu bat erosi du.

non suposatzen baitugu ze sujetua dá mintzagaia, nola gertatu ohi den.

Eta gaur azpimarratu nahi genuke ze, Garzia-ren ereduak ez du kasu horietan bereizten artén foku enfatikoa an objetua, eta bestelako interpretazio neutroak. Esan nahi baita ze, baldin irákurri:

Amak liburu bat erosi du.

horko hitz-ordenak ez digu zehazten ea "liburu bat" báden edo ez den foku enfatikoa, edota, bestela esanda, ea esaldiari eman behar diogun interpretazio neutroa (kasu horretan ere, hitz-ordenak ez du zehazten foku zabalaren hedadura).

Holako hitz-ordena tratatzen duenean, Juan Garzia-k egin ohi du supuesto bat:

Ordenamendu neutro delakoan, berriz, zera suposatuko dugu, galdegairen bat badela, baina ez doala kasu horretan enfasiz markatua (neutralizaturik dagoela, ...) [Juan Garzia, "Galdegai arrunta eta aposizioak", 1997]:

Ohar gaitezen, hortaz, ze halako esaldi-mota guztiz ohiko horietan, existituko litzake defektuzko irakurketa neutro bat, eta salbuespenezko irakurketa enfatiko bat zein soilik aktibatuko litzakén azpi kontextu bereziak. Baina, berez, esaldi horien irakurketa pragmatikoa anbiguoa litzake, hala nola ere kontextu-dependentea (bestalde, hór dago beste koxka bat; alegia, zéin den edo diren ordena neutroak [ikus horretaz gure sarrera titúlatzen "SVO neutroa"]). [1556] [>>>]

Juan Garzia-ren ereduak soilik ametituko luke SOV ordenamendua: "Amak liburu bat erosi du."

Planteatzen genuén atzo esaldi neutro bat...

... non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu:

Amak liburu bat erosi du.

Garzia-ren ereduan halako esaldi bat soilik eman daiteke an SOV ordena kin azentu neutroa an objetua:

Amak libúru bat erosi du.

Berez, hori izango litzaké foku zabal horietakoa ("wide focus"), non ez sintaktikoki ez prosodikoki ezin den mugatu zehazki nóndik nora hedatzen den galdegai zabal hori (soilik kontextualki). Gogora daigun ondoko pasartea non mintzo ginen burúz foku zabala (ikus an "Eta gero daukagú foku zabala edo neutroa (kin azentu neutroa, nuklearra)"):

(29b) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

The main sentence stress borne on the direct object in both sentences in (29) is tipically found in sentences occurring in the neutral order. As is well known, neutral order is pronounced with a neutral focus intonation (which we may now identify as main stress),...

(29b) represents the unmarked or neutral word order for the constituents of a simple transitive clause in Basque, SOV.

[Oinoharra ganik Arantzazu Elordieta: Keep in mind that I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence.]

(29b) has an interpretation according to which the entire sentence can be viewed as the focus phrase. But, in addition (29b) can also have two further interpretations, according to which only the VP abesti berri bi abestu 'sing two songs' represents the new information of the sentence, and a third reading, in which only the object phrase abesti berri bi 'two new songs' is interpreted as the information focus of the sentence. The three readings are given below (the intended focused constituent in each reading is marked in italics):

(30) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

I. "Today the children sang two new songs" 

II. "Today the children sang two new songs" 

III. "Today the children sang two new songs"  

In fact, the paradigm illustrated in (30) is the typical pattern observed in 'wide focus' utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents in a sentence can be interpreted as focus. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

Azpimarratu ze hor mintzo da gain azentu neutroa, ez-markatua, zein, ordena neutroan, interpreta liteken nola:

I. Esaldi osoko foku neutroa.

II. Predikatu mailako foku neutroa.

III. Objetu mailako foku neutroa.

Orobat gogoratu nahi genuke ondoko pasartea ti sarrera titúlatzen "Juan Garziak, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)":

Baina Juan Garzia-k bai esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak, zein adibidéz textu formaletan izan beharko lirakén gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garzia-k erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein dén derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garzia-ren ereduak eskatzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldia neutroa izanen bada.

Laburbilduz, Juan Garzia-ren ereduak soilik ametituko luke SOV ordenamendua, hots: 

Amak liburu bat erosi du.

Bide batez esán ze, fokua objetuan markatua balitz (enfatikoa, estua, narrow focus), Garzia-renean aukera hori zabalduko litzaké ki ondoko bi ordenok:

Amak liburu bat erosi du.

Liburu bat erosi du amak.

Ondo rigidoki. [1555] [>>>]

Juan Garzia-k, aldiz, bai esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)

Genioen herenengun nóla ...

..., akaso duda egin geinke ea Altubek esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

eta nóla, Altube-ren teorian, esaldiak ez diren zértan amaitu kin aditza, ez foku opositiboetan (enfatikoetan: ikus "Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)") ezta esaldi absolutiboetan (neutroetan) ere, nola joanen garen ikusten.

Baina Juan Garzia-k bai esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak, zein adibidéz textu formaletan izan beharko lirakén gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garzia-k erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein dén derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garzia-ren ereduak eskatzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldia neutroa izanen bada. Galdera dá: zehazkiago zér dio Altube-k gain esaldi neutro modukoak? Bihar ekingo diogu ki puntu hori. [1550] [>>>]

Konparatuz Garzia (2015) kin Altube (1929): Ezezkoetan, galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurré ezetza (bi autoreetan berdin)

Atzokoan ikusten genuen nóla, Juan Garzia-ren arauan, ezezko esaldietako galdegai papera soilik eror daiteke an:

• "EZ" adverbio negatiboa, zein kokatzen baita aurré aditz laguntzailea: Astelehenean EZ naiz joango.
  

• Beste osagai bat zein kokatuko litzake aurré ezetza: ASTELEHENEAN ez naiz joango.
  

Gero, ogitartekoan joan beharko zén ukagaia, baina orain ari gara gain galdegaia. Horretaz genioén atzo:

Ikus daigun zér aurkitzen dugun an "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:121-126)". Alde batetik izanen genituzke esáldiak non galdegaia ez litzaken ezetza bera, eta non galdegai hori agertu beharko litzakén an esaldi-hasiera (berdin nola an dagokion galdera):

 

 

Eta gero egonen liraké beste perpaus guztiak, non galdegaia izanen litzakén ezetza bera, hau dá "EZ", zein, argi denez, ez doan an bukaera on esaldia. 

Sarrera honetan soilik azpimarratu nahi dugu ze Garziaren analisi hori dá ber analisia zein Altube-k egiten zuen an 1929:

Bai, hala Altube-renean nola Garzia-renean, ezezkoetako galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurrén ezetza. [1545] [>>>]

Ezezkoetan bai? Ez, arau garziarrean ez da horrela: ezezko perpausetan ez da aukeran kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa

Atzokoan irakurtzen genion ondoko esaldia ki Juan Garzia, non autorea referitzen zen ki esaldiaren amaierako posizio hori:

... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; ...

nondik interpreta geinke ze, Juan Garzia-ren arauan, ezezko perpausetan aukeran dela kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa. Ez da horrela, ordea.

Ikus daigun zér aurkitzen dugun an "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:121-126)". Alde batetik, izanen genituzke esaldiak non galdegaia ez litzaken ezetza bera, eta non galdegai hori agertu beharko litzakén an esaldi-hasiera (berdin nola an dagokion galdera):

 

Eta gero egonen liraké beste perpaus guztiak, non galdegaia izanen litzakén ezetza bera, hau dá "EZ", zein, argi denez, ez doan an bukaera on esaldia. 

Edonola ere, Juan Garzia-k ezberdintzen dú bigarren mailako foku bat, ezeztapenaren fokua (ez baita galdegaia), zeini detzen dión ukagaia, eta zein aditz perifrastikoetan (hau da, esaldi gehien-gehienetan) kokatu beharko litzaken aurrén aditz nagusia (semantikoa) hemen ere, eta ez, beraz, an bukaera on esaldia (antolaera horri Juan Garzia-k deitzen dió ogitartekoa):

Hortaz, arau garziarrean, ezezko guztien galdegaia kokatu beharko litzaké edo hasieran edo ezeztapenean, hots ez amaieran (suposatzen da ze galdegaiak jaso beharko luke esaldiko indar prosodiko edo enfasi nagusia), eta ukagaia (bigarren mailako foku hori) kokatu beharko dá aditz perifrastikoetan (hots, esaldi gehienetan) aurrén aditz nagusia (ez amaieran). Beraz, ezezko perpausetan ez da orohar aukeran kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa. Ez, ez da horrela. [1544] [>>>]

Juan Garzia (1997): "... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan"

Jarrai daigun komentatzen atzoko artikulua on Juan Garzia (dakigunez, titúlatzen "Galdegaia aditzaren atzean", (2013), irakurriz bere hirugarren paragrafoa:

Zinez, bitxia. Bai, bitxia da mintzatzea gain hil ala biziko jarrera gotortuak erántzunez ki beste ikertzaile bat (Gilen Mejuto) zein galdetzen ari zaion ki Juan Garzia zéin diren bere arrazoiak, azal dagiela bere argumentuak. Edonola ere, Juan Garzia-k, akaso yoga pixkat eginda gero, irudikatuko du ze ikertzaile-galdetzaile horrek sinpleki ez ditu ikusten bere arrazoi evidenteki sendo horiek, eta, finean, erantzungo dio. Zértara dator hori guztia? Azal dagiela behin betiko bere argumentuak xeheki mesedez. Bere lana da, eta bere erantzukizuna (nahiz ez den lehen aldia non ez duen erantzuten: ikus adibidez: "Zer gertatzen ari da hemen?").

Eta aurrekoa bitxia bazen, are bitxiagoa da ikustea nóla ikertzaile berbera zek dio... (ikus "Arrazoia dá ze, arau garziarrean, SVO ordenako S hori interpretatu behar dá nola galdegai enfatikoa"):

Esan beharra dago, aurrekoaren hizpidetik, lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, ... [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

argi utziz noláko interes handia dutén galdegai postverbalek afinda eman edonolako enfasiak (bide batez, guztiz ondo esana), horrek-ikertzaile berberak (alegia, Juan Garzia-k) esaldi berean esatea, eta jarrai-jarraian, ze:

... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan. [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

Guk, debeku horren aurrean, genioén:

Beraz, Juan Garziak diosku ze galdegai-enfasia ezin dugu hor kokatu (baieztapenezko esaldietan).

Lastimagarria dela hori? Ez, lastimagarria da hori-eredua zeinek inposatú halako ezintasun nabarmenki pobretzaile hori, hala nola filosofia sintaktikoá nondik den elikatzen eredu sintaktiko kaltegarri hori, ...

eta baita galdetzen genuen (gorago):

... galdera da: zergátik erabili beharko genuke eredu sintaktiko bat zein dún anputatzen aukera aberasgarri eta potente hori (ezen ez gogaikarri)? Zergátik autolesionatu horrela? Zer dela-ta halako pobrezia sintaktiko-komunikatibo antzu bezain autoinposatua?

Bai, hori da galdera. [1543] [>>>]

Juan Garzia (2013) mintzo da gain "arinkeria zoroa", "harrikada hutsak" noiz Gilen Mejuto soilik ari da gain aukera (optatiboa) ki jarri galdegaia atzé aditza

Jarrai gaitezen kin atzoko bigarren paragrafoa, non Juan Garzia erantzuten ari dén ki sugerentzia on Gilen Mejuto arrén azaldu zér dela-ta bultzatzen ari den eredu sintaktikoki murriztu eta komunikatiboki murriztaile bat, non praktikan debekatzen dirén hurrenkera asko zein normaltasunez erabiltzen diren an maila mintzatua. Gilen Mejuto-k komentatzen zuen adibidez ze:

non argiki azaltzen den zergátik ez litzaken bultzatu behar arau hori:

...., komunikazio-ahalmena beharrik gabe murrizten duelako. [Gilen Mejuto, 2013]

Hala ere, eta dirudienez, Juan Garzia-k ez du irakurri hori, eta, dioenez, bere gain hartu beharko dú (suposatzen da pisu handia izanen dela) ...

... "eredu alternatibo" horren aldezleek egiten ez duten lana. [Juan Garzia, 2013]

Baina, dudagabe, Gilen Mejuto egíten ari da bere lana noiz galdetzen dion ki Juan Garzia afinda eman dagien bere arrazoiak ki murriztu euskararen sintaxia eta komunikazioa. Bera egíten ari da bere lana noiz ezagutu nahi dituen arrazoi horiek, zein, bide batez esanda, Juan Garzia-k izan beharko lituzkén oso argi. Eta, esan gabe doa: bere arrazoiak izan beharko liraké ondo sendoak baldin saiatuko bada praktikan debékatzen estruktura batzuk zein etengabe ari diren erabiltzen, baita landuan ere.

Hala ere, Juan Garzia-ren ustez, ustezko eredu alternatibo horren aldezleak (zeinen artean, argi denez, aurkitzen bainaiz) ez leudeke egiten euren lana, ez leudeke baloratzen ustezko eredu alternatibo horren eragina, halan ze berak egin beharko die balorazio hori, zeren ...

... balioespen horren faltan, arinkeria zoroz eginak izan daitezke halako «proposamenak», edo harrikada hutsak izan (norbere buruan jotako harria besteenetara berjaurti nahian noski). [Juan Garzia, 2013]

Hor, Juan Garzia mintzo da gain arinkeria zoroa eta harrikada hutsak, mintzo da gain ...

... (norbere buruan jotako harria besteenetara berjaurti nahian noski). [Juan Garzia, 2013]

noiz Gilen Mejuto soilik ari dén gain aukera (optatiboa) ki jarri galdegaia atzén aditza, nola egiten den an mintzatua, nola egin den an literatura zaharra, eta konkordatuz kin norabide linguistiko orokorra aldén aukera sintaktiko progresiboagoak. Arinkeria zoroa? Harrikada hutsak? Hau guztia bái dela, zinez, zoratzekoa! [1542] [>>>]

Juan Garzia deseroso samar datorrela? Baina, arrazoiak azaltzea beti izan beharko litzake ospakizun bat dako ... ikertzaile bat. Ez al da horrela?

Jarraiki gaitezen kin atzoko artikulua on Juan Garzia titúlatzen "Galdegaia aditzaren atzean" (2013), orain irákurriz bere bigarren paragrafoa:

Ea ulertzen dugun. Gilen Mejuto interesatu da zatio Juan Garzia-ren arrazoiak ki jarraitu bultzatzén eredu murriztu eta murriztaile bat, hala sintaktikoki nola komunikatiboki:

Argitu daigun ze gorago genioén "jarraitu bultzátzen" zeren, hitz-ordenari dagokionean, Garzia-ren eredua dá, oinarrian, Altube-ren eredua bera respektu foku enfatikoak (ikus "Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei geneioke Garzia-ren legea"), eta Altube-rena baino estuagoa respektu ordena eta foku neutroa.

Bitxia da, baina han eta hemen irakurriko ditugu afirmazio biribilak aurká Altube-ren eredua, zein, aski aho batez esaten denez, suposatu zuén etendura guztiz kaltegarri bat an euskal prosa, eta hara non Juan Garzia dabilkigu bultzátzen (eta ia aráutzen) basikoki ber hitz-ordena edo are estuagoa (barrén EHU eta hezkuntza osoa, Administrazioa, EIZIE, ...).

Azpimarratu behar dugu ze Gilen Mejuto-ren sugerentzia dá hain zentzuzkoa nola:

zeini Juan Gartzia-k, bere erantzunean, diotson ze ...

... deseroso samar natorrela (...) batez ere (...) neure gain hartzen dudalako eredu alternatibo horren aldezleek egiten ez duten lana. [Juan Garzia, 2013]

Horretaz, bi kontu:

1.: Ustezko eredu alternatibo horretan Juan Garzia-k berdin-berdin jarrai leike egiten bere prosa, bitárten Garzia-renenan, ...

... ahozkoan, intonazioari eta pausa prosodikoei esker, onargarriak diren hurrenkera asko debeku lirateke -eta, praktikan, dira- maila idatzian. [Gilen Mejuto]

Beraz, bi ereduak ez dira maila berekoak, ustezko eredu alternatiboak barneratzen baitú Garzia-ren eredua, bitárten Garzia-ren ereduak ez du onartzen ustezko eredu alternatiboa. Bata da murriztailea, eta bestea inklusiboa.

2.: Juan Garzia deseroso agertzen da zeren, dioenez, bere gain hartzen dú...

... eredu alternatibo horren aldezleek egiten ez duten lana. [Juan Garzia, 2013]

Baina, noizdanik ez da Juan Garzia-ren lana azáltzea bere posizio murriztailea? Zértaz mintzo da hor Juan Garzia? Gilen Mejuto-k soilik sugeritu dio ze eman dagien bere arrazoiak, eta bera deseroso samar dator? Atzoko hasiera ez zen prometagarria, baina jarraierak areago jaitsi ditu gure espektatibak.  Arrazoiak ematea beti izan beharko litzake ospakizun bat (t)zat... ikertzaile bat. Ez al da horrela? [1541] [>>>]

Juan Garzia (2013): "... noiznahi galdegaia -ahozkoan aukerako izaten den bezala- idatzian ere esaldiaren amaieran kokatzeko kontuaz."

Has gaitezen, beraz, kin artikulua on Juan Garzia titúlatzen "Galdegaia aditzaren atzean", zein ez den baizik aurrerapen bat ti bere liburuá "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015), publikatua ga Euskal Herriko Unibertsitatea. Artikulua honela hasten da:

nondik azpimarratuko genukén hau:

... noiznahi galdegaia -ahozkoan aukerako izaten den bezala- idatzian ere esaldiaren amaieran kokatzeko kontuaz.

Bai, argi gera bedi ze mintzo gara gain estruktura sintaktiko bat zein ahozkoan dén aukerakoa.

Esan nahi baita ze Juan Garzia ez dabil saiatzen zabáltzen euskararen espektro komunikatibo estandarra ki estruktura potente guztiz erabilgarriak, eta areago guztiz erabiliak an ahozko euskara (kolokiala eta formala), baizik-ze, kontrara, bere ahaleginak gehiago bilatzen du ez dalila onetsi estruktura sintaktiko progresibo hori an euskara idatzia, zein, azken finean, amaitzen den izáten registro formala. Zinez, saioak itxura txarra du, hasieratik bertatik: espero dugu ze bere arrazoiak izan daitezén oso-oso fuerteak. [1540] [>>>]

Gilen Mejuto (2013): "Baieztapeneko esaldietan galdegaia (...) aditzaren aurrean derrigorrez joatea ez zait iruditzen bide egokiena hitz ordenaren korapiloa askatzeko; nolabait, komunikazio-ahalmena beharrik gabe murrizten duelako."

2013an, Gilen Mejuto-k zioén (an komentario bat ki Juan Garzia-ren artikulua titúlatzen "Aditza amaieran?"):

Baieztapeneko esaldietan galdegaia (egiaz, ez dakit "galdegai" horrekin iruzkinaz ari zaren ala iruzkin hanpatuaz) aditzaren aurrean derrigorrez joatea ez zait iruditzen bide egokiena hitz ordenaren korapiloa askatzeko; nolabait, komunikazio-ahalmena beharrik gabe murrizten duelako.

Dudagabe oso komentario eta galdera egokiak. Juan Garzia-k erántzun zion ze saiatuko zela erántzuten ki komentario eta galdera horiek an ondorengo artikulu bat:

..., hurrengo post-ean saiatuko naiz zureari erantzuten, terminologiazko xehetasunetatik hasi eta kontuaren filosofia orokorreraino: ...

Ondo da, datozen postetan saiatuko gara aztertzen Juan Garzia-ren xehetasun terminologiko horiek, hala nola bere filosofia orokorra. [1539] [>>>]

Eta zér esan ahal dugu gain menderakuntza prepositiboa bera? Horrek ere oztopatzen al du menderakuntza postpositiboa? Horrek ere aurreratzen al du euskara an bere galbidea?

Argudiatzen zuén Juan Garzia-k (ikus hemen) nóla SVO ordena ez zen aldeztu behar zatio bere efektu negatibo erabakiorra gain menderakuntza postpositiboa, hain erabakiorra non tendentzia horrek aurrera eginez gero, euskara ariko zen emáten (are) pausu gehiago ki galbiderantz. 

Eta gauza da ze horíxe da bere argumentu estruktural nagusia aúrka erábili SVO ordena (neutroa edo kin galdegai postverbala). Gainera, gogora gaitezen ze hala egiten du...

• ... kontra praktika mintzatu orokortua an maila landuak,

• ... kontra tradizio luzea, zein izan den moztua eta orain bermoztua zatio jarrera pobretzaileak nola berea, zein, hala ere, dirén oso influienteak an giro linguistiko erabakitzaileak.
  

• ... kontra logika komunikatibo orokorra, zeintan argi dago ze esaldi-bukaera da lekurik egokiena ki emán esaldiko eduki rhematiko minimoki handiak an modu landu-efektiboa.

Argudioari jarraiki, komentatu dugu an aurreko sarrerak nóla, dirudienez, euskarak jada emanak zituén aurreneko pausuak an norabide galgarri hori noiz hasi zen erabiltzen SVO ordena malapartatu hori an ezezko esaldiak (nahiz egitan izán aurrerapausu handia an norabide komunikatibo orokorra). Orain, bide beretik, galdegin nahi genuke:

• Zér esan ahal dugu gain menderakuntza prepositiboa bera? Horrek ere oztopatzen al du erabílera sanoa te menderakuntza postpositiboa? Horrek ere aurreratzen al du euskara an bere galbidea?

Hortaz, konpara daigun, alde batetik: 

Zuzendariak ikasle horrek liburua eskolara ekartzen ez duela esan du.

non, aráuz Juan Garzia, ez ginaken ariko batere kaltetzen menderakuntza postpositiboa:

Zuzendariak ikasle horrek liburua eskolara ekartzen ez duela esan du.

zeren erabili dugú SOV estruktura bái printzipalean eta báita subordinatuan ere, nahizta, hori bai, emaitza litzaké argiki hobagarria komunikatiboki (ez baita prozesatzeko erraza); eta beste alde batetik:

Zuzendariak esan du ze ikasle horrek ez du ekartzen liburua eskolara.

non, hariari jarraiki, dobleki ariko ginaken kaltetzen menderakuntza postpositiboa:

Zuzendariak esan du ze ikasle horrek ez du ekartzen liburua eskolara.

zeren bitan eta jarraian erabili dugú SVO estruktura, bái printzipalean eta báita subordinatuan ere, apárte erabili subordinazio-nexu konpletibo burulenen soildu bat ("ze"). Hori bai, ez genuke kaltetuko deskodifikazioa, zein izanen litzaké ondo abantailatsua respektu goragoko saio buruazkena. Fija gaitezen, gainera, nóla bigarrenean ordenatzen dugú perpaus subordinatua berdin berdin nola balitz printzipala, bitan erraztuz prozesamendua te informazio rhematikoena (trataera identiko horretatik beretik ere, segitzen da erraztasun handiagoa):

... ikasle horrek ez du ekartzen liburua eskolara.

apárte esaldi osoa izán ondo koherenteago zein bere kontraparte buruazkena (koherenteago sintaktikoki, semantikoki, diskursiboki eta expresiboki).

Utzi behar al genioke ki bigarren aukera hori zatio argumentua on Juan Garzia? Zér da hobe, saiátzea orokortzen eredu sintaktiko argiki efektiboagoak, ala saiátzea eredu horiek oztopatzen nahizik aldeztu justuki eredu buruazken argiki gutxiago efizienteak, eta gutxiago efektiboak? [1532] [>>>]