Zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak (kantitatean eta kalitatean)

Bittor, diozu ze:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat, baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du (anakolutorik gabe ere), bere kodetze prozesuaren arabera, edota mezua transmititzeko hau zatikatzen duen moduaren arabera, ...

Ikus daigun:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat,...

bai, sintaxiak ematen ditú aukera sintaktiko batzuk (bide diskursibo batzuk) zein izan ahal diren koherenteagoak edo askoz gutxiago koherenteak, jarraituagoak edo askoz gutxiago jarraituak, pausatuagoak edo askoz gutxiago jarraituak, ...

..., baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du ...

baina hiztunak soilik aukeratu ahal du (soilik agintzen du) arten aukera intonatiboak zein sintaxiak utzi dizkion, zein ez diren berdin ugariak ezta kalitate berekoak an sintaxibide ezberdinak. 

Izan ere, hiztunak soilik hautatu ahalko du (ia) libreki bere estruktura intonatibo-expresiboa noiz erabilí sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-ireki bat, non ia hitz bakoizean egin liteké pausa koherente bat (edo ez). Sintaxi regresibo-buruazkenetan, ordea, estruktura intonatiboa (IUak eta intonazio osoa) guztiz agertzen zaigu baldintzaturik, kantitatean eta kalitatean.

Har daigun adibide sinple bat: konpara daigun nóla gauzatzen diren intonatiboki galdegai preverbalak eta posverbalak. Horretaz mintzatu ginen hemen:

..., aditz aurreko foku estuek eskatzen duté intonazio enfatiko berezia eta segituan (pausa gabe) aditza ematea, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea).

Diosku Euskara batuaren eskuliburuak (2018) an bere orrialde 257:

Galdegaia iruzkinaren barruan enfasi berezia hartzen duen osagaia da. Aditzaren ezkerrean doa beti —aditza bera galdegai ez bada, behintzat—, eta harekin batera ahoskatu behar da, bien artean inolako etenik gabe, intonazio-unitate berean (azpimarrak adierazten du hori adibideetan). Perpausean ezkutuan —baina hiztunaren buruan presente— legokeen galdera bati erantzuten bezala jokatzen du galdegaiak. Etxe horretan, Maddi bizi da. Atzo, zer egin zenuen? Goizean, lantokian, biltzar luze eta kalapitatsua izan zuten.

[Ikus ere, arnasa hartzearren, Euskaltzaindiaren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa"]

Baina, oso diferenteki, galdegai posverbalak ez dira eman behar an ber unitate intonatiboa zein aditza: sar daitezke inkluso aposizioak edo beste sintagma ez aposatuak arten aditz bat eta bere galdegai posverbala, zein, erosotasunez, kokatzen ahal da an bukaera e esaldia. Gauza da ze galdegai posverbaletan ez dago presio komunikatiborik (euren posizioa koherentea da bai sintaktikoki, bai interpretatiboki, eta baita intonazionalki-expresiboki ere: ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Genioén (berriro hemen):

... ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den. Ikus an EGLU I (1987:35):

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea 
Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo pausagabe.

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak.

Eta bide beretik, zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak, kantitatean eta kalitatean. [⇶]

"harik..." prepositibo soila, aspalditik ere erabilia

Aurreko sarreran mintzatu gara burúz estruktura bikoiztuak, nola hori zeintan "nahiz..." prepositiboa eta "...arren" postpositiboa erabiltzen dirén batera.  

Elkarrekin erabil daitezke "harik..." eta "...arte" (pre eta postpositiboa) ere, bikoizturik. Ikus ondorengo adibidea, zein aurkitzen baita an "Euskara Batuaren Eskuliburua" [Euskaltzaindia, 2018]:

HARIK (ETA) Gutxieneko aprobetxamendua lortzen ez duen langileari IVAPek ez dio ondorengo ikasturteetarako lanorduz kanpoko ikasketarik onartuko, harik eta langileak bere kabuz 11. oinarrian ezarritako gutxieneko aprobetxamendua lortu arte. [EBE, Euskaltzaindia, 2018]

Hor dugu beraz, aukeran, estruktura bikoitz hori (non, bide batez esanda, aditz subordinatua ez datorren jokatua), hala nola ere aukera postpositibo soila (soilki "...arte" erabilita), baina, galdera da: inoiz erabili al da estruktura prepositibo soila (soilik "harik..." erabilita)?

Eta lehenengo erantzuna hauxe izan liteké:

• inoiz erabili ez balitz ere, hortxe legoke aukera, hortxe legoke mekanismoa ki erábili estruktura hori, berdin ere.

Horren harian aurkitzen dugú, adibidez, ondoko erabilera ganik Etxeberri Ziburukoa an bere "Manual devotionezcoa" (1627):

Gorputzarekin oraiño iuntatzeko desira / Geldi zaio, harik ekhar dadin bere nahira. EZ Man I 45. [OEH]

non justuki daukagún "harik..." prepositibo soila, aspalditik ere erabilia. [523] [>>>]

"Erderismos" (1929) aipatu bai, "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" ez

Joan dadin aurren-aurrena nire miresmena zatio traiektoria on Seber Altube, zeinek jakin zuen sintaktikoki evoluzionatzen harik-eta bilákatu lehenengo sintaxilaria zek teorizatu eta experimentatu zuén kin baliabide sintaktiko prepositiboak an euskal hizkuntzalaritza.

Baina, sarrera honetako puntua dá azpimarratzea ze, gaur egun, Seber Altuberen "Erderismos" (1929) liburua ez litzake inondik inora izan behar eguneroko referentzia praktikoa, halan ze akaso ez litzake agertu behar an eguneroko vademecum bat nola den "Euskara Batuaren Eskuliburua" (EBE, 2018). Esan nahi baita ze, gaur egun, "Erderismos" (1929) izan beharko litzaké nagusiki referentzia teoriko bat za ikertzaileak.

Hala ere, eguneroko EBEko "Hitzen ordena" sarreran aipatzen duté Seber Altuberen "Erderismos" (1929), bitarten ez duten aipatzen Euskaltzaindia-ren 2011ko "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa", zein, duda izpirik gabe izan beharko litzaké eguneroko referentzia praktikoa za gaur egungo edozein profesionál on euskara.

Eta hola bizi gara. [481] [>>>]

Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

2018ko maiatzean idazten genuén ondoko sarrera:

• Euskatzaindiak hor erabat asmatu du eta indar guztiekin txalotu behar zaio 

zein, bere osotasunean doa jarraian:

2011. urtean, Euskaltzaindia-ren corpus-batzordea-k esan zuén (ustezko) galdegaiak ez duela toki jakinik esaldiaren baitan (Euskaltzaindia, "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa", 2011:53):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan. Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak. Idatzian, testuinguruak laguntzen digu galdegaia atzematen. (Euskaltzaindia, "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa", 2011:53)

Hala eginez, Euskaltzaindia-k ez du soilik jo aldé euskararen tradizio idatzi zaharra, ez du soilik jo aldé praktika mintzatu oso zabaldu bat (eta esango genuke ze oso bereziki an textuinguru landuak), baizik-ze, gainera, jo duela aldé estruktura progresibo klabe bat, zein gaur egun dén ezinbestekoa afin joan garatzen diskurso progresibo, orekatu eta potentea.

Euskaltzaindia-k hor erabat asmatu du, eta indar guztiekin txalotu behar zaio. Ez digu inori kendu gure aukera ki erabili aditzaurreko galdegaiak noiz nahi dugun (ezta, jakina, Juan Garziari ere bere aukera ki erabili beti-ere aditzaurreko galdegaiak, hala nahiago badu), onartzen direlarik aditzosteko galdegaiak ere. Perfekto!

Gero, 2014. urtean, itzuliko zén Juan Garzia bere filosofia pobretzailearekin.

Bai, afera honetan gakoa datza an izatea jarrera irekia, eraikitzailea, emanez aukerak, ez kenduz aukerak: inori ezer kendu gabe, eta eskainiz eta landuz bide zabalak, zein, finean, ez diren baizik betiko bide zahar-berriak. [479] [>>>]

Bibliografia egoki batean...

Genioen an aurreko sarrera nóla Euskaltzaindia-ren "Euskara Batuaren Eskuliburua"-n, noiz mintzatu burúz "Hitzen ordena", ez duten aipatzen Euskaltzaindia-ren beraren azken liburua titúlatzen "Hitz ordena". Gainera, noiz aipátu azken libur hori ("Hitz ordena") an eskuliburuko bibliografia orokorrean, kendu diote autoretza ki Euskaltzaindia. Zer da hau?

Aitzitik, eskuliburu horretan oso ondo egiten dute noiz sártu an euren bibliografia burúz "Hitzen ordena" a-doktore-tesia on Eusebio Osa (1990) titúlatzen "Euskararen hitzordena komunikazio zereginen arauera", zein, dudarik gabe, ezinbesteko referentzia dén noiz mintzatzen gain hitz-ordena eta galdegaia, nahiz, dirudienez, ezin den libreki konsultatu an Internet (nik behintzat ez dut topatu ez tesia ezta handik sortutako liburua ere).

Baina, tesiak aipatzen hasita (eta oso ondo egiten dute noiz aipátu), báda beste doktore-tesi bat zein orobat baitá ezinbesteko referentzia gain euskararen "Hitzen ordena", eta zein bai konsulta daiteke libreki an Internet; alegia, Bittor Hidalgo-ren "Hitzen ordena euskaraz" (1995), lan eskerga eta datuz betea, zein, bide batez esanda, Ibon Sarasolak zuzendu zuen (tesiaz gain, Interneten konsulta daitezke hainbat artikulu non Bittor Hidalgo-k erákutsi bere datuak eta teoria: adibidez, "Hitzen ordena euskaraz" (2002).

Hitz ordenan sakontzeko bibliografia egoki batean dudarik gabe agertu beharko litzaké Euskaltzaindia-ren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" (2011), eta bestalde, behin doktore-tesiak aipatzen hasita, ezinbesteko referentzia litzaké Bittor Hidalgo, eta bere "Hitzen ordena euskaraz" (1995). [478] [>>>]

Irakurri informazio gehiago »

Nola da posible? (burúz "Euskara Batuaren Eskuliburua")

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla "Euskara Batuaren Eskuliburua"-n (EBE) saiatu diren izkutatzen a-autoretza eta, horrekin batera, a-inportantzia on liburu bat non Euskaltzaindiko Corpus Batzordeak liberatzen baitzuén euskara ti (ustezko) legea on galdegaia.

Bistan da ze Euskaltzaindiko EBEko batzordea-n ez da aldezten mugarrizko liburu hori, baina konfirmazio osoa izan dezagun, azpimarra dezagun ze EBE horretako "Hitzen ordena" puntuan ez da agertzen "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" referentzia bibliografikoa, zein den 2011koa eta zeinen autorea den Euskaltzaindia bera.

Izan ere, EBE antolatua dago nola hiztegi bat, esan nahi baita alfabetikoki, eta sarrera bakoitzean agertzen dirá referentzia bibliografiko batzuk zein gomendatzen diren ki sakondu gehiago an dena delako gaia, eta, normaltasunez, "Hitzen ordena" topikoan esperoko genuke agertzea Euskaltzaindia-ren 2011ko liburu bat titulatzen "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa". Baina, zéin ez zen izanen gure sorpresa noiz konpróbatu ze liburu hori ez dute aipatzen non-eta hor, an sarrera deitzen "Hitzen ordena". Nóla da posible? [477] [>>>]

Euskararentzako akaso libururik inportanteena

Orain mintza gaitezen burúz liburua titúlatzen "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" (Euskaltzaindia, 2011), zein izan daitekén euskararentzako akaso libururik inportanteena:

Eta akaso inportanteena litzaké zeren liberatzen baitu euskara ti ustezko legea on galdegaia. Eta galdera da: nón dago mugarrizko liburu hori an bibliografia on "Euskara Batuaren Eskuliburua" (EBE)? Zér egin dute bibliografia horretan?

1.: EBEko bibliografian, lehenik, kendu diote (goragoko liburuaren) autoretza ki Euskaltzaindia (Corpus Batzordea), eta jarri diote ki Pello Esnal, eginez horrela aldaketa ezin onargarri bat.

2.: Eta behin hori egindakoan, liburua sailkatu duté an euren bibliografia "Lagungarria", non sartu dituzte referentziák zein ez diren ez Euskaltzaindia-renak (horiek aurkitzen dirá an bibliografia "Funts-funtsezkoa" edota "Oinarrizkoa") ezta ere Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saileko EIMArenak (zein dauden an bibliografia "Osagarria"), horrela kénduz bere leku propioa ki liburu bat, zein, diogunez, ondo izan daiteke euskararentzako libururik inportanteena.

[476] [>>>]

Eta nón dago?

Erramun Gerrikagoitia-k aurreko sarreran zehazten digu zéin den osaerá on "Euskara Batuaren Eskuliburua"-ren batzordea (2018), zeinen bibliografia datorkigún sailkatua an lau maila hauek:

1.: Funts funtsezkoa, non agertzen dirén Euskaltzaindia-ren arauak eta hiztegia.
2.: Oinarrizkoa, non dauzkagún Euskaltzaindia-ren EGLU, EGL, Jagonet galde-erantzunak (www.euskaltzaindia.es)
3.: Osagarria, non dauden Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saileko EIMAren estilo-liburuko liburukiak.
4.: Lagungarria. Beste instituzio eta autoreren liburuak.

Eta (orain mintzatuz justuki burúz textu-antolatzaileak: lokailuak, menderatzaileak...) bi galdera:

1.: Nón egon beharko litzake Euskaltzaindia-ren mugarrizko liburu bat, nola den "Testu-antolatzaileak Erabilera Estrategikoa" (2008)?

Ba, logikoki, egon beharko litzake artén aportazioak ganik Euskaltzaindia, esan nahi baitá an oinarrrizko bibliografia (edo are an funts funtsezko bibliografia).

2.: Nón dago?

Ikus hurrengo sarreran. [475] [>>>]

Errore erraldoi orokor bat: ezbideá on Juan Garzia

Aurreko sarreran, ondokoa dio Josu Lavin-ek burúz "Euskara Batuaren Eskuliburua" (2018) eta haren egileen batzordea:

Argui dago batzorde horrec nahi ukan duena eguin duela. Errore asco daude esculiburu horretan.

Zoritxarrez, eta sintaxi arloan bederen, ez dira errore inkonexo hutsak, baizik zuzeneko emaitza ti errore erraldoi orokor bat, errore pobretzaile, murriztaile, moztaile, ahultzaile erraldoi bat, nola den ezbideá on Juan Garzia, zein, dirudienez, nagusitu baita an eskuliburu hori, eta zeinen azken desarrazoia dén justuki sintaktikoa. [474] [>>>]