Baliabide sintaktiko prepositiboak alde-handiz dirá baliabide efiziente-potente-eraginkorrenak

Txopik zioen atzo:

Argi dago ze preposizioak esaldi luzeetan dira abantaila itzela. An esaldi motz, erraz eta ezagunak ez dago hainbesteko alderik, aldiz an esaldi luze ta korapilatsuak, aldea da ikaragarria. Eta ertainetan ere bai.

Baliabide sintaktiko prepositiboak alde-handiz dirá baliabide efiziente-potente-eraginkorrenak noiz aurkezten informazio berria (esan nahi baita: informazioa), akaso konplexua eta detailez betea, akaso sorpresiboa edo bereziki expresiboa, eta euren efektua dá etengabekoa, hala kolokialean nola zainduan. Baina, justuki preposizioekin, "-a" determinatzaileak ondo egiten bide du bere lan determinatzailea. [⇶]

Preposizioekin, '-a' determinatzaileak ondo egiten du bere lan determinatzailea

Zioen Txopik atzo: 

Sintagma luzatzean "a" determinatzaileak du galtzen indarra:

- El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio".

Txopik eskaintzen digú esaldi ondo sugerentea, non zaigun agertzen txori bat zein ez den pausatu an edozein leku, baizik an leku arras konkretua zatio bere ezaugarri ondo gozagarriak. Hain zuzen ere, txoria dá pausatu gain teilatu bat zein den egina kin buztingorri biguna, halan-ze, puntu horretaraino, esaldi-zati horrek sugeritzen digu zoru erosoa, gustagarria, gustosoa, abegikorra. 

Alta, ez dira hor gozoak amaitzen zeren buztin aurrena-bigun eta soilik-gero-gorri hori, ez da edonongoa, ezezaguna, baizik sortua eta hazia an itsas amildegiak e hondarta bat, a hondartza e Bakio, nondik ia ailegatzen zaizkigún itsasoaren oihartzun, zapore eta usain guztiak. Teilatu hori ez da ez, edozein leku, eta esaldi horrek eskutik eramaten gaitu gaindi sensazio horiek eskerki bere estruktura progresiboa, non detaileak doazkigu agertzen an modu koherente-interpretagarria, sugerentea, evokagarria.

Aukera litezke baliabide prepositibo diferenteak afin eman originaleko erlazio horiek, baina aukera egokia izan daiteké "e" marka genitibo zaharra, zeinek orobat funtziona lezake nola erlazionatzaile orokor hutsa:  

Txoria zén pausatu gain teilatua e buztin bigun eta gorria e itsaslabarrak e hondartza e Bakio.

Preposizioekin, "-a" determinatzailea ondo egiten du bere lan determinatzailea. [⇶]

'-a' artikulu determinatuak ondo funtzionatzen du kin preposizioak

Txopik galdetú atzo:

¿Zein edo nolakoa izango zen artikulo determinatua kin preposizioak?

"-a" artikulu determinatuak ondo funtzionatzen du kin preposizioak, halan ze, oro har, ez du erakusten arazorik. Adibidez an:

Txoria kokatu zén gain teilatua.

non "teilatua" dá teilatu konkretu bat, determinatua. Beste adibide bat:

Etorri zen kin txoria zein kokatu zen gain teilatua.

non "txoria" dén justuki húra "zein kokatu zen gain teilatua". Pluraletan ere, berdin ondo joaten da:

Txoriak kokatu zirén gain teilatuak.

non "teilatuak" dirá teilatu konkretu batzuk. Edo:

Etorri zen kin txoriak zein kokatu ziren gain teilatuak.

non "txoriak" dirén justuki háiek "zein kokatu ziren gain teilatuak". Egoki iritziz gero, areagotu liteke determinazioa kin "artikulu-erakusle" bat:

Txoria kokatu zen gain teilatuori zein esan nizun atzo.

edota bidéz zehaztaile bat nola "justuki", "zehazki", "preseski" edo "propioki":

Txoria kokatu zén justuki gain teilatua zein esan nizun atzo.

Txoria kokatu zén justuki gain teilatuori zein esan nizun atzo.

Indeterminazioa ere, oro har, adierazi daiteke bidéz ohiko bide indeterminatuak ("bat", "zenbait", "-ren bat", "edozein",...):

Txoria kokatu zén gain teilatu bat.

Txoria kokatu zen gain teilatu batzuk zein ziren oso politak.

Ikus ere a sarrera titulatzén "Prozesua dá orokorra eta partikularra ere", non genioén:

Esan nahi baita ze, orohar, "-a" artikuluak ondo egin ohi du bere lan determinatzailea noiz joán barru sintagma prepositibo bat. [⇶]

Leizarraga (1571): 'Eliçá ezten eliça'

Mintzo ginen atzo burúz azentuak e Leizarraga, aipatuz Schuchardt-en lana ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:69 [1900, alemanezko originala]), eta orain gure asmoa dá hastea egitén repaso txiki bat gain erabilerak zein aipatú Schuchardt-ek an bere lan hori. Has gaitezen aipatuz Schuchardt-ek zehaztutako lehenengo erabilera, non azentuatuko litzake izen baten "-a" epentetikoa (izenak berez dakarrena) noiz gehitzen zaio "-a" artikulu determinatua ("-á" = "-a + -a"), bitarten "-a" epentetiko indeterminatua ez ("Eliçá ezten eliça"):

Kasu horietan, Leizarraga erabiltzen ari da azentua finéz ezberdindu izen determinatuak (kin azentua) ti euren versio indeterminatuak (gaben azentua). [⇶]

Berdin murriztailea nola erabilgarria

Zioén Gilen-ek atzo:

Horrek esan nahiko luke ezen relativoak hausten duela euskarazko -a artikuluaren determinatu/indeterminatu anbiguotasuna, ezta?

Ez derrigor, zeren, nahiz relatiboak beti egín bere lana, "-a" izan ahal dá anbiguoa, halan ze esanahia aldatuko da segun interpretátu referente determinatua edo indeterminatua. Adibidez:

Ikusi ditut txoriak zein ari ziren txioka.

Hor, "txoriak" hitza interpretatu ahal da nola:

Ikusi ditut txori (indeterminatu) batzuk zein ari ziren txioka ("...he visto pájaros...") 

edo nola balira:

Ikusi ditut txori (determinatu) haiek zein ari ziren txioka ("...he vistos los pájaros...").  

Hori dela-ta euskaraz askoz gehiagotan erabiliko liraké "bat-batzuk" edo "hura-haiek" (edo beste batzuk) afin-eta ondo beréiztu esangura indeterminatua eta determinatua.

Konparaziorako, anbiguetate hori ez da gertatzen noiz erábili numeral bat, non perfektuki ezberdinduko da erabilera determinatua eta indeterminatua:

Ikusi ditut lau txoriak zein ari ziren txioka. (Referente mugatua)

Ikusi ditut lau txori zein ari ziren txioka. (Referente mugagabea)

Edonola ere, kasu guztietan "zein" erlatiboa dá berdin murriztailea nola erabilgarria. [733] [>>>]

Determinatzaile definituek ez dute (inanbiguoki) mugatzen multzo referentziala

Sarrera honetan zehazten genuen nóla "-a" determinatzaile definituaren anbiguitate mugatzaileak lagundu ahal digun ulertzen zergátik euskaraz ez diren hain erraz galtzen erakusle korrelatiboak noiz ailégatú azken fasea on prozesu evolutiboa nondik sortzen dirén erlatibo murriztaileak ti galdetzaileak. Ikus, halako anbiguetateaz, ondorengo pasartea (aterea) ti artikulua titúlatzen Euskal artikulu definitua an Sareko Euskal Gramatika:

Determinatzaile sintagmak eta erreferentzia

Erabilera honetaz aparte [espezie-irakurketa], euskarako DS (Determinatzaile Sintagma) definituak (pluralak eta masa izaeradunak) objektu zuzen posizioan agertzen direnean ez dute (berriro ere) nahitaez multzo zehatz bati erreferentzia egin beharrik, eta (6) adibideak adierazten duen interpretazio esistentziala deitua lortu dezakete (ikus Carlson 1977, besteak beste). Hau da, (8)-ko adibideetan ez dugu goxoki multzo jakin batez ez eta ardo kantitate jakin batez hizketan aritu beharrik.

(8a) Amaiak goxoki-ak jan ditu.
(8b) Izarok ardo-a edan du.

Ohar gaitezen (8)-ko adibideetan DS objektuek ez dezaketela espezie irakurketa deitua lortu. Halere, irakurketa espezifiko definitua bai da posible (8)-ko adibideetako DS objektuentzat, hau da, espainoleko glosak eskeiniko bagenitu (8a) eta (8b) bi modutara interpreta genitzake: (8a) ‘Amaia ha comido caramelos’ edo ‘Amaia ha comido los caramelos’ bezala; eta (8b) ‘Aritz ha bebido vino’ edo ‘Aritz ha bebido el vino’ bezala.

Kasu hauetaz aparte, DS definitu singular batzuek ere jaso dezakete interpretazio esistentzial deitzen duguna, (9)-ko adibidean erakusten dugunez; ikus Rodriguez (2003), Etxeberria (2005, prestatzen) edo Eguren (2006) analisi posibleetarako; ikus Manterola (2006) analisi diakroniko baterako.

(9) Julenek auto-a erosi zuen.

Esaldi hau ere, (8)-eko adibideak bezala, bi modutara interpreta daiteke: irakurketa posible batean, Jonek auto jakin bat erosi du; adibidez, aurreko egunean aipatu zuen autoa: Citroën Bi Zaldiko bat; bigarren irakurketa berriz ‘Julenek auto bat erosi du’ perpausaren gutxi gora beherako pareko bat litzateke non ez dakigun ze autoz ari garen (auto bat-en irakurketa ez-espezifikoaren pareko litzateke, beraz). [Sareko Euskal Gramatika]

Bai, goragoko (8a) eta (8b) bi modutara interpreta genitzake, edota (9) ere (8)-eko adibideak bezala, bi modutara interpreta daiteke, eta justuki anbiguotasun horrek ez luke batere lagunduko afin galdu daitezén, noiz nahiago, erakusle korrelatiboak. [732] [>>>]

Prozesua dá orokorra eta partikularra ere

Genioen an aurreko sarrera bat, jarráiki Euskaltzaindia, ze baliabide prepositiboen funtzio diskursibo nagusiak zirén: funtzio artikulatzailea afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta funtzio iragarlea afin efizienteki estrukturatu diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna.

Marko funtzional horren barruan, batzuetan diskursiboki komenigarria izan daiteke erabiltzea "a" baliabide burulehena afin aurkeztu sintagma absolutibo bat, baina ez dirudi halakorik behar denik noiz sintagma absolutiboa doa barrú beste sintagma prepositibo bat, demagun, inesiboa (nola plantéatu Josu Lavin-ek an aurreko sarrera):

an etxea zein esan nizun
an herriak eze ez dute argindarrik

Esan nahi baita ze ez dute ematen beharrezkoak forma astunagoak nola:

an a etcheac = etcheetan

Ez, nahikoa da:

an etxeak zein...
ki etxeak zein...
on etxeak zein...
gain etxeak zein...
burúz etxeak zein...
...

Bestalde, horiek-formak nola ondorengo hau (ikus orobat aurreko sarrera):

los de las casas

ez lirake bideratuko nola gaztelaniaz, baizik (puntu honetan) nola inglesez, erabiliz formak nola "those of", esan nahi baita "horiek on":

horiek on etxeak zein...

Prozesua dá orokorra eta partikularra ere. [416] [>>>]

Mendebaldeko euskaran "a" erakuslea prepositibo bihurtu da: "a etxea"

Eta aipatuz berriro a-artikulua on Adolfo Arejita titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Baina Bizkaialdeko euskerak ez eban beste euskalkien bardin jokatu. Bizkaieraz hirugarren graduko erakusle A formak jarraituko dau, baina erakusle-mugatzaileen arteko beste bereizpide bat indartu dau: tokiz aldatzea. Erakusleak izenaren ezkerretara jarri, aldi berean izen horri eskoian mugatzailea eransten jakola, erakuslearen gradu bardineko mugatzailea, hain zuzen ere. Horrela, hiru erakusleak heldu dira mugatzaile izatera, -au, -ori, -a, pluralean forma bikoitza dalarik, -ok/-ak.

Bizkaieraz erakusleak modu honetan erabiltzen dira gaur: oneek umeok, orreek gauzok, areek gizonak, au etxeau, ori maiori, a neskatillea... Egia da sarritan, erakusle eta mugatzaileak gradu berean ipintea ez dala betetzen leku batzutako euskeran (Gernikan, Mungian...), baina beste batzutan ondo zehatz, barriz (Ondarroa, Markina...). Badirudi gero ta indar gehiago hartzen doazela au umea, ori liburua ta antzeko formak [Arejita, 1985:146]

Hortxe dugu, beraz, "a" erakusle prepositiboa euskaran berez sortua, eta, esan gabe doa, erabiliz bere mekanismo propioa. Hortik soilik dago pausutxo bat ki (lortu) "a" artikulu prepositiboa, hain justu ber pausutxoa zein jada eman baitzen noiz pasatu zen ti "(h)a" erakusle postpostiboa ki "-a" artikulu postpostiboa. Esan nahi baita ze erabili behar da ber mekanismo propioa. [415] [>>>]

Ekialde-erdialdeko dialektoetan, erakusle berria: "hura"

Jarrai dezagun kin Adolfo Arejita eta bere artikulua ti 1985 titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Badirudi, funtzino-aldatze hori dala-ta [ikus herenegungo sarrera], 3gn graduko erakusleak indartu beharra izan dauala (bizkaieraz izan ezik), (H)URA forma hautatuaz. Lehenagoko (H)A(R) forma zaharrak seinalatzaile-indarra galdu eban ezkero, forma berezi indarbarritu bat behar eban nominatibo kasuan. Bestela, gizonA eta gizon A forman arteko nahastea sortzen zan.

Gaztelaniaz ere hirugarren graduaz bardin jazo da. Latineko erakuslea (ille) artikulu bihurtu zalarik, accu-ille forma indarberrituaren bitartez lortu zan gaztelaniaren erakusle barria: aquel. [Adolfo Arejita, 1985:145-146]

Inglesez bereiztu zirén "that" eta "the", gaztelaniaz "aquel" eta "el", eta euskararen ekialde-erdialdeko dialektoetan "hura" eta "-a". Baina gauza da ze euskararen eremuan ere, hain justu bizkaieran, prozesu orokor horrek berak izanen zuen aldaera propio ondo interesgarria, non, "-a" artikulu postpositiboa garatzean, ez zen sortuko "hura" erakusle postpositibo indartua, baizik "a" erakusle bera baina prepositibo bihurtua, nola ikusi behar dugu an hurrengo sarrera. [414] [>>>]

"a", nola "the": ez generorik, ez numerorik

Galdetzen du Erramun Gerrikagoitia-k an aurreko sarrera:

Gustatzen zait "A sorrera" hori. Baina nola litzateque plurala, esaterako "Las farmacias de Bermeo"?

Nola zioskun Euskaltzaindia-k an bere 2008ko "Testu antolatzaileak. Erabilera estrategikoa" gogoangarria, textu-antolatzaileen funtzio nagusiak dirá artikulatú eta iragarrí. Eta ezin nengoke adosago, bereziki respektu baliabide antolatzaile prepositiboak, horixe egiten baitute nagusiki: artikulatú afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta iragarrí afin efizienteki estrukturatu dezagun gure diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna. Finean, eta ikuspuntu batetik, bi funtzio horiek ez dira baizik bat eta bera: diskursoak askoz hobeto korritu dezan, erraztuz zer-eta komunikazioa.

Horrela "ki" batek edo "an" batek artikulatu eta iragarri egiten duté zentzu datibo-adlatibo-finala edo inesiboa on euren osagarriak, ahalbidetuz diskurso koherenteagoa, hala sintaktikoki nola interpretatiboki. Eta gauza da ze funtzio horiek betetzeko, ez dute behar ez generorik ezta numerorik ere ("ki etxea", "ki etxeak"; "an etxea", "an etxeak"). Berdin ere nola "burúz" edo "artén". Eta berdin ere nola "a" artikulua ere: "a-etxea", "a-etxeak".

Halaxe da inglesez ere, non, abiatuz tik 3. graduko erakusle singular "that", sortuko baitzen artikulu definitu orokor "the", zein balia daiteke hala singularrean nola pluralean: "the house", "the houses".

Gainera, euskararen kasuan daukagú ergatiboa, zeinen singularra bát dator kin absolutibo plurala, "ak" (ikus Josu Lavin-en komentarioa an aurreko sarrera), areago justifikatuz goragoko erabilera, "a", zein ezin den nahastu kin erabilera ergatibo bat.

Azkenik esan ze, printzipioz, "a" artikulatzaile-iragarlea soilik erabiliko litzake noiz konsideratu beharrezkoa (dá beste aukera bat), akaso askoz modu bakanagoan zein inglesez edo gaztelaniaz. [413] [>>>]

Nóla sortu ziren euskal artikulu definitu postpositiboak: prozesu propio bat

Ikusten genuen an aurreko sarrera nóla euskarak, bere artikulu definitu orokorrena sortzeko, "-a", zún ibili bere bide propioa, abiatuz ti bere 3. graduko erakuslea: "ha". Hori izan zen bide berbera zein segitu zuten, adibidez, inglesak edo gaztelaniak, baina, euskararen kasuan:

• Izanik jatorrizko "ha" erakuslea postpositiboa, handik derivatutako artikulu definitu berria ere izanen zén  postpositiboa:"-a", eta ez prepositiboa nola inglesez edo gaztelaniaz.
• Nola genioen hemen, partikula postpositiboek izaten duté joera handiagoa ki bihurtu sufijo (esan nahi baitá atxikiak) ezez partikula prepositiboek ki bihurtu prefijo (esan nahi baitá atxikiak): bide horretatik, euskal artikulua finean itsatsiko zen ki izena zeinen ostean zihoan, bitartean ze inglesez edo gaztelaniaz artikulu prepositiboek segitzen dute solterik.
• Euskararen kasuan, hirugarren graduko artikuluaz gain, sortuko ziren lehenengo eta bigarren graduko artikuluak ere, nahiz izan gerota gutxiago erabiliak.
• Euskararen eremuan, ekialde-erdialdeko dialektoek eta mendebaldekoak segituko zituztén bide ondo bereiziak noiz ezberdintzen erakusle zaharra eta artikulu berria, nola ikusiko an ondoko sarrerak.

Horrek guziak ez du baizik erakusten euskararen berezitasuna noiz burutzen bere prozesu propioa (eta universala ere) arrén sortu, kasu honetan, artikulu definitu postpositiboak. [412] [>>>]

Adolfo Arejita (1985): "...artikulu edo mugatzaileak erakusleetan dabela euren jatorria"

Itzuliz orain ki sorrerá on artikuluak, hor ere euskarak ibili ditu bide universalak, baina ez horregatik gutxiago propio. Honela mintzo zen Adolfo Arejita an 1985 burúz jatorria on euskal artikulu mugatzaileak an bere lana titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Gauza jakina da honezkero, izen sintagmei loturik erabili oi doguzan artikulu edo mugatzaileek erakusleetan dabela euren jatorria, eta latinetik erromantzeetara gertatu dan aldaketa berbera jasan dauala euskerak ere: (H)AU, (H)ORI, (H)A erakusleak, posizino enklitikoan erabilieran, artikulu balioa izatera heldu dira, -au, -ori, -a, latinetik erromantzeetara ille > el, le jazo dan beretsu. [Arejita, 1985:145]

Bide batez, Luis Lauzirika-k, beheragokoko komentarioan, ohartarazten dit nóla:

Ille formatik dator "el" articulua, baina "le" forma dativoa, nire eritziz, dator tik "illi", "ille"ren forma dativoa.

Bai, hala da. Eskerrik asko!

Izan ere, Adolfo Arejita aipu horretan ari da burúz frantsesaren "le" eta gaztelaniaren "el" artikulu definituak, biak ere erromantzeak, eta ez burúz "le" izenordain klitiko indirektoa on gaztelania, nola nik, gaizki, intérpretatu an sarrera honen aurreneko versioa. [411] [>>>]