Andoni Egaña (2022): "Ditxosozko '-ko' biderkatzailea heltzen zenerako ..." [Finean, mintzo gara gain atzerakarga]

Atzokoan Andoni Egaña-k deskribatzen zuén arazoa zein agertzen zén noiz erábili "-ko" atzizki biderkatzailea:

Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea.[Egaña, 2022]

Esan nahi baita ze "-ko" atzizki biderkatzailea ailegatzen zén ...  berandu, inefizienteki, inefektiboki, baldintzatuz dena. Finean, mintzo gara gain atzerakarga.

Gogoratzen dugú, jarraian, atzoko sarrera osoa:

• Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

Atzokoan gogoratzen genuén honako pasartea ti Egaña bersolari txapelduna (Berria, 2022), non gaur zabaldu dugún atzoko azpimarra: 

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

nondik, "-ko" atzizki biderkatzailea heltzen zenerako, zorabiatu egiten zinén ...

• ez soilik esaeran,

• ez soilik noiz akaso eman nahi intonazio zehatz bat, 

• ez soilik noiz akaso eman nahi ritmo esanguratsu bat,

• eztare soilik an ulermena,

• ez soilik an ulermen informatibo hutsa, 

• ez soilik an ulermen hotza, deskriptiboa,
  

baizik ze, harago, ...

• zorabiatzen zinen an dena,
  

• an edozer,

• an expresioa bera,

• an komunikazioa.

Komunikazioaren arrakasta ez datza soilik an (akaso nekez) ulertzea mezuko eduki informatibo hutsa, ustez ze behinda deskódifikatu eduki informatiboa, orduan jada arrakastatsuki bete dugú gure helburu komunikatiboa, adibidez noiz irakurtzen novela bat. 

Ez, gauza da ulertzea eduki horiek an baldintza komunikatibo abantailatsuak ki joan jasotzen mezuko eduki informatiboa baina kin bere  matiz pragmatiko edo intentzio expresibo guztiak, arian ondo interpretatuz aukera textual guztiak an modu indartsu eta aberatsa, esan nahi baitá an modu pragmatikoki eraginkorra. 

Eta emaitza potente eta aberats hori doá askoz harago ze eduki informatiboa. Zeren, ulertu ahal da (nahiz akaso nekez) zér esaten den an esaldi edo textu bat, baina hor ez da amaitzen komunikazioa. Komunikazioa zinez biribiltzen da noiz goázen arian ulertzen mezu hori ondo jasóz mezuko elementu guztiak an bere puntu sintaktiko, semantiko eta intonatibo egokia, zeinekin geureganatuko ditugún mezuaren kontu pragmatiko-expresibo guztiak. Eta justuki potentzia sintaktiko-semantiko-intonatiboak sortzen dú eraginkortasuna, efektibitate komunikatiboa.

Eduki informatiboa ez ulertzea dá, esan gabe doa, erabateko porrot komunikatiboa, baina askoz lehenago ere hasten dirá ahuldade pragmatiko-expresiboak, zein nabari dirá... esatean, ulertzean, denean.

Alegia, baldintzatuz dena. Bai, finean, mintzo gara gain atzerakarga. [>>>]

Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

Atzokoan gogoratzen genuén honako pasartea ti Egaña bersolari txapelduna (Berria, 2022), non gaur zabaldu dugún atzoko azpimarra: 

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

nondik, "-ko" atzizki biderkatzailea heltzen zenerako, zorabiatu egiten zinén ...

• ez soilik esaeran,

• ez soilik noiz akaso eman nahi intonazio zehatz bat, 

• ez soilik noiz akaso eman nahi ritmo esanguratsu bat,

• eztare soilik an ulermena,

• ez soilik an ulermen informatibo hutsa, 

• ez soilik an ulermen hotza, deskriptiboa,
  

baizik ze, harago, ...

• zorabiatzen zinen an dena,
  

• an edozer,

• an expresioa bera,

• an komunikazioa.

Komunikazioaren arrakasta ez datza soilik an (akaso nekez) ulertzea mezuko eduki informatibo hutsa, ustez ze behinda deskódifikatu eduki informatiboa, orduan jada arrakastatsuki bete dugú gure helburu komunikatiboa, adibidez noiz irakurtzen novela bat. 

Ez, gauza da ulertzea eduki horiek an baldintza komunikatibo abantailatsuak ki joan jasotzen mezuko eduki informatiboa baina kin bere  matiz pragmatiko edo intentzio expresibo guztiak, arian ondo interpretatuz aukera textual guztiak an modu indartsu eta aberatsa, esan nahi baitá an modu pragmatikoki eraginkorra. 

Eta emaitza potente eta aberats hori doá askoz harago ze eduki informatiboa. Zeren, ulertu ahal da (nahiz akaso nekez) zér esaten den an esaldi edo textu bat, baina hor ez da amaitzen komunikazioa. Komunikazioa zinez biribiltzen da noiz goázen arian ulertzen mezu hori ondo jasóz mezuko elementu guztiak an bere puntu sintaktiko, semantiko eta intonatibo egokia, zeinekin geureganatuko ditugún mezuaren kontu pragmatiko-expresibo guztiak. Eta justuki potentzia sintaktiko-semantiko-intonatiboak sortzen dú eraginkortasuna, efektibitate komunikatiboa.

Eduki informatiboa ez ulertzea dá, esan gabe doa, erabateko porrot komunikatiboa, baina askoz lehenago ere hasten dirá ahuldade pragmatiko-expresiboak, zein nabari dirá... esatean, ulertzean, denean. [>>>]

Andoni Egaña (2022): "Eraginkorragoa da, bai, 'bider' hori tartean sartzea."

Mikel Mendizabal-ek aipatzen dú (an bere "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu", 2023:14-15) ondorengo pasartea ti Andoni Egaña (Berria, 2022), nondik gaur azpimarratu dugún tituluko esaldia:

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

Bai, hortxe agertzen zaigú hitz klavea, hortxe dugú gakoa, justuki an ... eraginkortasuna. [>>>]

..., leko (salbu, ezik) an egoera oso kontextualak,...

Atzo, Txopik uzten zigun ondorengo komentarioa, non hitz gutxitan biltzen dén a ideia nagusiá zein hizkuntzalari formalistek ukatzen duten:

Ikuspegi komunikatibo batetik preposizioak dira hil ala bizikoak. Preposizioak du ematen informazioaren klabea hasiera-hasieatik, beraz informazioa dago ondo antolatua, bideratua hasieratik. Aldiz deklinazioak, batez ere deklinatzen denean esaldi oso bat, ez da prozesatzen informazioa bukaera arte eta honek sortzen ahal du nahasmen handia, zeren izaten ahal dira aukera oso desberdinak antolatzeko edo interpretatzeko esaldiak. Gainera dugu memoria laburra, diskurtsoaren alde desberdinak koordinatzeko. 

Argi dago ze noiz den deklinatzen hitz bakar bat, ez dago alde handirik, baina noiz hasten diren luzatzen esaldiak, preposizioak dira gero eta geyo beharrezkoak. Horregatik hain zuzen, euskaraz gara moldatzen ongi an esaldi laburrak, aldiz jendeak du joera pasatzeko erdarara, noiz esaldiak hasten diren luzatzen. [Txopi]  

Bai, soilik gaineratu ze esaldi-antolaera artikulatu eta koherente horrek ez du soilik eragiten gain ulermen hutsá e eduki informazionala, baizik-ere gain eduki horren efektibitate komunikatiboa (expresibo-interpretatiboa), zein esaldi txikienetatik ere joanen da pilatzen leko (salbu, ezik) an egoera oso kontextualak, non ez den (ia) behar batere estrukturarik. [⇶]

Chomsky (1992): '... there is no reason to suppose, a priori, that the general design of language is conductive to efficient use.'

Chomsky-k dio an "Some notes on economy of derivation and representation" (1992:82), mintzatuz buruz hizkuntza biologikoa:

Hortxe dugu betiko interpretazio biologikoa on hizkuntza, zeinen propietateak ez liraken zértan egon ondo adaptatuak ki funtzio komunikatiboak zein hizkuntza horrek bete behar dituen. Hor Chomsky mintzo da gain disfuntzionalitate biologikoa, mintzo da gain disfuntzionalitatea an diseinu linguistiko biologikoa.

Linguista funtzionalista batentzat, ordea, fokua egonen da gain diseinu instrumentala, zein izan ahal den ez soilik gutxiago efizientea, baizik-ere gutxiago efektiboa. [⇶]

Helburuz-eta uler dadin, ordezta eragin dezan

Ondorengo komentario hau aurkituko duzu an blogá "Referentziak" hen Erramun Gerrikagoitia.

Konsidera daigun ondoko esaldia:

1) Las instituciones públicas ya desde el principio no han mantenido los planteamientos e inversiones requeridas para superar la creciente brecha entre estudiantes.

hala nola hauek ere:

2) La brecha entre estudiantes está creciendo y las instituciones públicas ya desde el principio no han mantedido los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso.

3) La brecha entre estudiantes está creciendo y los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso no las han mantenido las intituciones públicas ya desde el principio.

Zértan dira diferente?

Adibide baterako, 1. esaldian "creciente" hitza ez da baizik detaile osagarri bat zein kendu geinke gabé aldatu mezu orokorra. Bigarren eta hirugarrenean, aldiz, detaile hori bihurtu dá hasierako perpaus koordinatu bat, hartuz relevantzia bat zein ez zitzaion ematen (balirudike ze esaldi osoaren helburu eta arrazoi nagusia dá justuki ze arrakala areagotzen ari da).

Beste adibide bat: lehenengo esaldian, hasieratik dakigu ze mintzatuko gara buruz instituzio publikoak eta euren jarrera, bitarten bigarren eta hirugarrenean, gehiago mintzo gara buruz arrakala bat zein areagotzen ari da, eta zein bihurtzen ari dén arazo (beste intentzio bat da).

Esan nahi baita ze, nahiz hiru esaldi horiek emán "informazio bera" (ikus "Edozein informazio": zein zentzutan?), euren intentzioa ez da berdina (alde pragmatikoa). Matxinen adibideak ondo ilustratzen dú oinarrizko arazoa e euskal prosa:

Ikasleen arteko arrakala areagotzen ari da eta hori gainditzeak eskatzen duen planteamenduari eta inbertsioari ez diote erakunde publikoek hasieratik eutsi.

Hor Matxinek dú birmoldatu jatorrizko esaldia afin uler dadin (jatorrizko esaldia ez baitzen ondo ulertzen), baina ordainduz prezio pragmatiko handia: orain esaldiak gehiago dirudi deskripzio moduko bat, indarrik gabekoa, non jada inportanteena baita uler dadin, ordezta eragin dezan.

Gauza da ze, justuki uler dadin,  informazioa deskonposatu egiten da an unitate sinpleagoak, zein koordinatzen dira an ordena kronologiko-modukoa ("eta" eta "baina"), informazioa emanez, baina guztiz ilunduz hasierako intentzio komunikatiboa. Puntu hau hobeto ikusteko, konsidera daigun muturreko adibide hau (ikus ere "Esaldi bakoitzak bere intentzioa"):

Ikasleak daude, eta euren artean arrakala dago, eta arrakala hori areagotzen ari da, baina arrakala hori gainditu nahi dugu, eta hori egiteak planteamendu bat eta inbertsio bat eskatzen du, eta erakunde publikoek ez diote hasieratik horri eutsi.

Jakina hori ez da baizik karikatura bat, baina ondo islatzen du prosa-molde bat, ahula, estua, mugatua, laua, giharbakoa, ia deskriptibo hutsa, ia kronologikoa, helburuz-eta uler dadin, eta zein den hain karakteristikoa an euskal prosa, izanki-eta zuzeneko konsekuentzia ti bere ahuldade sintaktikoa.

Nire aukera litzaké honelako zerbait:

Erakunde publikoek hasieratik bertatik ez diote eutsi ki planteamendu eta inbertsioak zein beharko lirake afin gainditu a arrakala arten ikasleak, zein ari den areagotzen.

[⇶]

Tabu teknologiko bat an XXI. mendea

Zioen atzo Txopik:

Dut gogoan ba (1) egun, zein joan nintzen hitz egitera kin semaren tutorea. Hau andereño zen kexatzen zeren haurrak ez zuten zuzen erabiltzen euskal aditza, hain juxtu zuen esaten, zutela nahasten ia beti NOR-NORI-NORK ta NOR-NOK. Zen oso adierazgarria zeren andereñoa ez zen gai esateko lau esaldi segituan euskaraz, erabiltzen zuen code-switching aldiro, sistematikoki, ia beti. Honela zuen hitz egiten, gaia dut oroitzen, gutxi gora-bera:

- Nik ez dakit nola egin para que aprendan de una vez por todas a distinguir los verbos en euskera. Egunero ari gara errepikatzen, egunero, ez dela “ikusi dizut” baizik eta “ikusi zaitut!!!”, bañan ez du axola, berdin, berdin… jolas garaian jarraitzen dute berearekin. Ni jartzen naute de los nervios…

Hau da realitate bat XXI. mendeko Euskal Herrian. Dut ipini adibide real hau, baina jakina, denok dugu ezagutzen horrelako hainbat kasu. Da kuriosoa ere, gai hau dela tabu, deserosoa, mikatza, inork ez du plazaratu nai, nahiz eta denok dakigu ze hor dagoela.

Ta orain nik dut plazaratzen galdera: zer da euskararen kalitatea? Nork erabakitzen du hori? Zergatik noiz hitz egiten da buruz euskararen kalitatea, ezkutatzen da funtsezko gai hau? Mesedez, ez ezkutatu.

Txopi

Txopik bete-betean jotzen du an gakoa zek explikatzen du (ia) dena: kalitate komunikatiboa, esan nahi baita potentzia informatibo-expresiboa.

Jakina, kontzeptu hori ez da hartu behar superfizialki eta saihestuz bere benetako signifikantza eta inportantzia, ez da hartu behar formalki nola hizkuntzalari ortodoxoek egin, baizik funtzionalki, bere sakontasun osoan, ailegatuz ki ur sakonenak, ezkutuenak, ilunenak, non bizi diren espezimenak zein inork ez ditun ikusi nahi zeren diren tabu, deseroso, mikatz (nola diren diferentzia funtzional sintaktikoak) zeren argiki erakusten dituzte realitateak nola-ze japonieraren sintaxia (ia guztiz buruazkena) aurkitzen dá an ur sintaktiko ondo estuak, alderantziz-ze ingles burulehena zein agertzen zaigun an ur ia infinituki zabalagoak, irekiagoak, argiagoak, gardenagoak, jostagarriagoak...

Bai, guztiz argia da ze japonieraren sintaxia dá funtzionalki (ez formalki) ondo estuagoa zein inglesarena, eta inork ez du ikusi nahi, nahiz horrek erágin konsekuentzia komunikatibo larriak ki hiztun japonesak respektu adibidez inglesak. Txopik dioenez, guzti hau dá tabu, deseroso, mikatza... (ikus sarrera hau), nahiz finean izán sinpleki kontu teknologiko bat. Teknologia hutsa. Tabu teknologiko bat an XXI. mendea. [⇶]

Amuriza (2010): "Partikula batek konpon dezake dena."

Aurreko sarreran irakurtzen genuen nóla Xabier Amurizak (2010) planteatzen zuén hori-arazo sistematikoa zein dén gertatzen noiz, diskursoan arituta, agertzen zaigún izen bat (edo izen-sintagma zabalago bat) zeini nahi diogun lotú, segituan, esaldi osagarri bat zeházten izenaren edukia:

Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52]

Amurizak berak (2010) jarraian planteatzen digu nondik etor liteken soluziobidea: 

Partikula batek konpon dezake dena. EZEN izan daiteke bera. "Ederto bizi naiz itxaropenagaz ezen ... ez naizela piztuko!". Partikulak argitu, iragarri egiten du ondorengoa. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira ezen noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, esaldi laburretan, partikula gabe ere balitekeela argitasunik ez galtzea. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira, noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, baita, esan daitekeela: "Noizbait zerbait ikusi ahal izateko baikortasunean bizi dira oraindik ere". Baina esaldiek oso itxura eta espresio ezberdina dute. [Amuriza, 2010:53]

Errepikatuko dút: "Oso itxura eta espresio ezberdina". Bukatzeko, gelditzen naiz kin esaldia ezen "partikula batek konpon dezake dena". [⇶]

Hala ere, ez ditzagun gutxietsi faktore foniko osagarriak

Sintaxia da faktore guztiz printzipala afin azaldu hizkuntzen diferentziak an efektibitate komunikatiboa. Hori esanda, eta nahiz sintaxia egón an zentrua on arazoa, bádira beste faktore osagarri batzuk, zein ahal dutén areagotu efektu negatiboa on sintaxi buruazkena gain fluxu diskursiboa, edo kontrara, zertxobait potentziatu efektu positiboa on sintaxi burulehena gain diskursoa.

Faktore osagarri horietako batzuk, nola genioen hemen, dirá faktore foniko-fisikoak, nola dirén hitzen luzera edo soinuen zailtasun diferentziala, zeinen eragin praktikoa gain komunikazioa ez da hain argia ezta hain erabakiorra nola eragina on sintaxia, baina zeinen eragin metatua (metatua kin sintaxia) ez den gutxietsi behar noiz konparatzen funtzionalitatea on hizkuntzak edo hizkerak, batez ere an kontextu elebidunak, non diferentziak dirén ageriagoak eta eragingarriagoak.

Horrela, nahiz oro har faktore foniko horien efektua ez izan argia, egon daitezke kasu argiak non faktore printzipala (hitz-ordena) eta faktore osagarri horiek (faktore foniko nagusiak) doáz an ber norabide arazotsua (edo gutxienez, ez elkarren kontra), halatan ze, hor bai, faktore foniko osagarri horiek jokatuko lukete paper argia aurká efektibitate erlatiboa on hizkuntza hori respektu beste hizkuntza bat non ordena litzakén burulehena, hitzak eta adizkiak oro har laburragoak, eta soinuak, demagun, antzerakoak. [⇶]

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago

Zioen Txopik atzo:

Ados orokorrean kin hemengo iruzkinak. Argi dagoena da Euskararen eta Katalanaren erabilerak dirala oso desberdinak eta faktu honetan zerikusi du a hizkuntzaren gaitasun komunikatibok.

Ez dateke duda handirik eze arrazoi guztiz printzipala afin azaldu zergátik euskararen erabilera dén askoz txikiagoa zein katalanaren erabilera dá sintaktikoa, eta hain justu bere sintaxi buruazkena. Izan ere, eta nola genioen herenegun:

Baldintza orokorretan, sintaxi burulehenak dú markatzen diferentzia funtzional diskursibo handia respektu sintaxiak zein diren baliatzen kin ordena buruazkena eta baliabide postpositiboak.

Horrela, guztiz esperokoa da Txopik aipatutako emaitza.

Era berean, ez dateke duda handirik eze baldin katalanaren sintaxia buruazkena balitz, bere erabilera izanen litzaké erlatiboki askoz baxuagoa. Gauza da ze sintaxi burulehenak ez du ziurtatzen erabilera (ez du oztopatzen ere), bitarten sintaxi buruazkenak gogorki oztopatzen du erabilera respektu sintaxi burulehena.

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago. Ez. Dá referitzen ki zérbait kualitatiboa, dá kalitate komunikatiboa, dá justuki progreso humanoa. [⇶]

Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura

Aurreko sarreran irakurtzen genuen a-expresioá "con negación expletiva", referitua ki "ez" partikula an "zeinda ez...":

(Con negación expletiva). Oba da bada zerbait luzatu estudijuetan, zeinda ez arin aringa ordendu. JJMg BasEsc 218. Naijago dot ill, ta sepulturaan sartu, zeinda ez ausi Jangoikuaren agiñduba. Ib. 143. [OEH]

Baina, zértan da expletivoa "ez" partikula hori? Ikus dezagun zer dioskun Sareko Euskal Gramatikaren glosategiak:

Espletibo: Perpausaren esanahian ezinbestekoa izan gabe, balio espresiboa eransten duen hitza edo esapidea. [SEG]

Hor beraz nabarmentzen da arrazoi expresiboa. Ikus RAEren definizioa an bere sekzioa e-termino linguistikoak:

Expletivo-va. Se aplica a la palabra o elemento que no resulta imprescindible ni para la correcta construcción ni para la comprensión del enunciado, pero que aporta mayor expresividad o hace más armoniosa la frase. Son expletivos en español los elementos resaltados en los ejemplos siguientes: Apenas si se cansó; Es mejor que cantes que no que bailes. [RAE]

Eta, Google-en "expletivo" bilatuta, lehen agertzen zaigun definizioa dá hau:

Expletivo: [palabra, expresión] Que se utiliza para hacer más llena, intensa o armoniosa la frase, aunque no se necesite para entender su significado. ["la palabra ‘bien’ es expletiva en construcciones conjuntivas como ‘antes bien’, ‘o bien’, o ‘pues bien’"].

Nik nabarmenduko nituzke bi helburu linguistiko noiz erbili partikula edo expresio expletiboak:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea.

Maila sintaktikoan ere, esangura hutsaz gain, kruzialak izanen dira argitasuna eta adierazkortasuna, biak direlarik ezinago erabakiorrak ki lortu efektibitate-kota altuagoak an komunikazioa (argitasun-eza ez da baizik efektibitate-falta maximoa noiz expresatzen edozer).

Eta gauza da ze hitz-ordena burulehenak horixe eskaintzen du, oro har: aukera potenteagoak, argiagoak, expresiboki moldagarriagoak eta finean efektiboagoak. Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura. [⇶]

Kezka ez da izaten nabarmenki markátzea esaldiko sintagma bat

Orohar, ordena diskursibo orekatu-potentean, kezka ez da izaten nabarmenki markátzea esaldiko sintagma bat gain beste guztiak, zein geldituko lirakén ondo apalduak. Ez, kezka izaten dá ondo islátzea progresio informatiboa an modu jarraitu, koherente eta ahaltsua, abiatuz ezagunenetik eta amaituz ezezagunenean, ulertzen delarik ze lehenagoko sintagmak daudé hor afin prestátu geroko (eta bereziki bukaerako) sintagmen eraginkortasun informatibo eta espresibo betea. Hori dá mezuak ulertzeko klave progresiboa, klave potentea, klave potentziatzailea. [491] [>>>]

Borges: "...no se fijan en la eficacia del mecanismo,..."

Herenegun aipatzen genuén Borges-en artikulua titulatzén "La supersticiosa ética del lector", eta gaur irakurriko dugú handik ekarritako beste aipu bat ere, non autoreak birformulaten baitú bere hango ideia nagusia:

Es decir, [kritiko edo ikertzaile superfizialak] no se fijan en la eficacia del mecanismo [linguistiko-komunikatiboa], sino en la disposición de sus partes. 

edo Juan Garzia-renean:

Alegia, ez diote arretarik jartzen mekanismoaren eragingarritasunari, osagarrien antolamenduari baizik. 

Bai, hortxe dago koxka: "...no se fijan en la eficacia del mecanismo,...". [489] [>>>]

Gakoa da efektibitate informatibo-expresiboa

Aurreko sarreran komentatzen genuen nóla, noiz aztertu zergátik ez den irakurtzen euskaraz hainbeste nola espero ziteken (edota zergátik ez den erabiltzen euskara hainbeste nola espero ziteken), báden arrazoi printzipal bat, zein ezin liteken inoiz ere ahaztu: efektibitate sintaktiko-expresibo diferentziala on sintaxi burulehenak respektu sintaxi buruazkenak.

Har dezagun liburuá "Ipuin hautatuak" ga Jorge Luis Borges, zeinen itzulpenarekin Juan Garzia-k irabaziko zuen 1999ko Euskadi Saria ki itzulpen hoberena ("Joskera Lantegi" 1997koa da). Irakurtzen hasi eta lasterrean ikus daitezke honako bi esaldi hauek:

Entzun dute labur idaztea bertute dela, eta hamar esaldi laburretan luzatzeari deritzote labur idaztea, eta ez luze bat taxuz erabiltzeari. (Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik bila daiteke Hamleteko Polonio daniar estatu-gizon ospetsuaren mintzakeran, edo eta Polonio berezkoarenean, Baltasar Gracián-enean, alegia).

zein atera baita hemendik:

Oyeron que la concisión es una virtud y tienen por conciso a quien se demora en diez frases breves y no a quien maneje una larga. (Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en la dicción del célebre estadista danés Polonio, de Hamlet, o del Polonio natural, Baltasar Gracián.)

Fijatu gaitezen bereziki bigarrenean:

Laburtasunaren hitzontzikeria horren,...
Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik...
Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik bila daiteke...

Hor, Juan Garzia-ren ereduaren arabera suposatu beharko genuke ze galdegaia dá justuki:

[Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik] 36 silaba.

nahiz guk hasieratik irákurri nola balitz mintzagaia. Baina gauza da ze, originalean, parte rhematikoena ez da hori, baizik ondorengoa:

Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik bila daiteke Hamleteko Polonio daniar estatu-gizon ospetsuaren mintzakeran,..

non aditz osteko sintagma ere ez da samurra:

[Hamleteko Polonio daniar estatu-gizon ospetsuaren mintzakeran] 23 silaba.

Konparatu kin:

Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad,...
Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso,...
Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en...

zein amaitzen den honela:

Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en la dicción del célebre estadista danés Polonio, de Hamlet,...

Ez dago konparazio posiblerik artén efektibitate informatibo-expresiboa on sintaxi burulehena eta ahuldade sintaktiko-interpretatibo-expresiboa zein den nagusitzen an bigarrena, eta zein gainera, Juan Garzia-ren itzulpenean, litzaké pragmatikoki nahasgarria ere. [487] [>>>]
______________________________________
[Hau da apirilaren 3ko sarrera, zein borratu dut nahigabe, eta hemen, apirilaren 5ean, berkopiatu] 

Bittor Hidalgo: "...aditz atzeratzeek eta galdegai lege betetzeek erabat murrizten dutela euskararen adierazkortasuna."

Ondorenda gogoratú Euskaltzaindia-ren aipu klave bat an historia on euskara, ikus orain ondorengo aipua ganik Bittor Hidalgo, aterea ti bere artikulua titúlatzen "Hitzen ordena euskaraz" (2002):

...aditz atzeratzeek eta galdegai lege betetzeek erabat murrizten dutela euskararen adierazkortasuna. Nik defendatu nahi dut, esateko, ni elena naiz bezalako esaldi baten aldean (enfasia izenean), ni naiz elena ere ondo esaldi jatorra dela euskaraz ideia bertsua adierazteko, are adierazkortasun handiagokoa, [↑ni naiz↓↑] [↑elena↓] ahoskatua. [Bittor Hidalgo, 2002]

Eta gauza da ze, ordena-kontu hauetan, askotan mintzatu da burúz eragin informatiboak (mezua ulertzen den ala ez), baina gutxitan burúz eragin expresiboak (mezua ulertuta ere, nóla jasotzen diren matiz expresiboak), nola Bittor Hidalgok egiten baitu hor espreski, zuzen eta artez:

...aditz atzeratzeek eta galdegai lege betetzeek erabat murrizten dutela euskararen adierazkortasuna. [Bittor Hidalgo, 2002]

[479] [>>>]

Euskara jasoa? Ez, gauza da euskara sintaktikoki potenteagoa, objektiboki potenteagoa

Beterriko euskara dá oinarri dialektalá zeinen gainean eraiki da euskara batua, baina, horretaz gain, literatura zahar osoan aurkitu daitezké baliabideak eta antzemán mekanismoak zeinekin egín sintaktikoki potenteago euskararen jarioa noiz-nahi den. 

Zioen Koldo Zuazok (Berria, 2018-9-30):

Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Baina, hemen, kontua ez da euskara jasoagoa edo gutxiago jasoa, baizik euskara sintaktikoki ahulagoa edo potenteagoa, zeinen isla itxuratuko baitá hala an euskara landuagoa nola an euskara kasualagoa.

Eta egitura sintaktiko potenteagoak ez dira zerbait zein batzuek daukaté potenteagotzat. Egitura sintaktiko potenteagoak dirá objektiboki potenteagoak. [387] [>>>]

Euskara askozaz gertukoagoa? Ez, soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago

Zioen halaber Koldo Zuazo dialektologoak (Berria, 2018-9-30):

..., Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». (...) Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». Ikusi du pauso bat alde horretatik: «Askozaz euskara gertukoagoa egiten da». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

¿Euskara askozaz gertukoagoa lortu al dugu baztertuz hainbat hitz eta egitura sintaktiko potente zein XVI. eta XVII. mendeetako autoreek erabiltzen zituzten naturaltasun osoz?  

Ez, soilik galdu ditugu hainbat aukera (zein, gainera, behar ditugun), soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago, sintaktikoki askozaz ahulago, komunikatiboki askozaz ahulago. [386] [>>>]

Koldo Zuazo: "..., antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren"

An ber deklarazioak non Koldo Zuazok zehazten zigun zéin den oinarri dialektala e euskara batua:

 «Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...» (...) Oinarri zehatz bat du euskara batuak: gipuzkera, Beterri ingurukoa, Donostiatik Tolosara doan eremukoa.  [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

diosku ze:

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

¿Oso baztertua dagoela nahiá ki berpiztu hainbat egitura zein erabiltzen ziren naturaltasun osoz an literatura zaharra?

¿Ulertu behar al dugu ze Koldo Zuazok aldezten du baztertzea hainbat egitura zein bádiren euskararenak eta zein diren gaur egun ezin beharrezkoagoak ki aberastu euskara kin, adibidez, estruktura sintaktiko burulehen potenteak?

Hori gaindituta dagoela?

Hor dugu, berriro ere, ezbidea. [385] [>>>]

Eider Rodriguez-ek gáin "zein" partikula: "...ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko..."

Hemen eta hemen komentatu dugunaz gain, ondorengoa ere zioen Eider Rodriguez-ek noiz erantzuten ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):

Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, eta ezagutzen dudanetik erabiltzen dut, nola bestela! Euskaraz literatura idazteko orduan dugun handicapetako bat erregistro faltarena da, eta 'zein' partikulak erregistro ezberdin baterako bidea ematen du; kolore bat gehiago da idazterako orduan. Horrez gain, eta irakasle naizen aldetik, oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu. Eta pentsatu dut partikula horrek ematen duen dinamikotasuna oso bat datorrela egungo esteken formularekin; eta horregatik agian zaigula hain erabilgarri. Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia». [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Hortxe dugu:

• ... oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu.
• ... partikula horrek ematen duen dinamikotasuna ...
• ... hain erabilgarri.
• Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia.

Bai, oro har, partikula burulehen guztiak, behin haietara minimoki ohituta, oso dirá erosoak, dinamikoak, erabilgarriak, eta mundua azaltzeko modu berrietarako balio dute, modu irekiagoak, potenteagoak eta eraginkorragoak. [379] [>>>]

Erroteta: "... Nork uka liro hori?"

Xabier Errotetak dio noiz erántzun ki nire aurreko arrapostu bat (ikus hemen eta baita adibidez hemen ere):

Orobat diozu: “Baina, behin jakinda zer den, ez da dudarik eze "an" partikula izanen litzateke ikaragarri ona ki euskal diskursoa. Antzera nola "gain", "aurka", "alde", "arten", "zein", "zeren"...”. Eta bai! Hots, baldin bagenitu baliabide prepositivo anitz eskura, puskaz aisago eta oparoago kurriaraziko genituzke perpausak eta diskursoa euskaraz, ez dea hala? Prefosta! Nork uka liro hori? [Xabier Erroteta]

Horrá gakoa. [363] [⇶]